Αρχιεπισκοπή Αχρίδος (Βόρειας Μακεδονίας)
Η Αρχιεπισκοπή Αχρίδος (σλαβομακεδονικά: Охридска Архиепископија) είναι η Ορθόδοξη Εκκλησία της Δημοκρατίας της Βόρειας Μακεδονίας και προέκυψε από την διάσπαση των τριών νοτιότερων επαρχιών του Πατριαρχείου Σερβίας, δηλαδή των μητροπόλεων Σκοπίων, Ζλετόβου και Στρωμνίτσης και Αχρίδος και Βιτωλίων, τον Οκτώβριο του 1958.[1] Αρχικά δεν είχε αναγνωριστεί από καμία από τις Ορθόδοξες Εκκλησίες και μέχρι τις 9 Μαΐου 2022 παρέμενε σε σχίσμα με την υπόλοιπη Ορθόδοξη Εκκλησία, όταν η Αγία και Ιερά Σύνοδος του Οικουμενικού Πατριαρχείου, αποφάσισε και δέχτηκε «σε ευχαριστιακή κοινωνία την Ιεραρχία, τον κλήρο και τον λαό της», με το όνομα Εκκλησία Αχρίδος «αποκλείουσα τον όρον "Μακεδονική" και οιοδήτι άλλο παράγωγο της λέξεως "Μακεδονία"».[2] Ακολούθησε το Πατριαρχείο Σερβίας, στις 16 Μαΐου 2022, όπου με απόφαση της Ιεράς Συνόδου, αναγνώρισε και δέχθηκε σε εκκλησιαστική κοινωνία την εκκλησία της Αχρίδος.[3] Απόδοση αυτοκεφάλου καθεστώτος, μέχρι στιγμής, δεν έχει ληφθεί από το Οικουμενικό Πατριαρχείο για τη συγκεκριμένη Εκκλησία.[4] Προκαθήμενος της είναι ο Αρχιεπίσκοπος Αχρίδος Στέφανος.
| Αρχιεπισκοπή Αχρίδος (Βόρειας Μακεδονίας) Охридска Архиепископија | |
|---|---|
 | |
| Προκαθήμενος | Αρχιεπίσκοπος Αχρίδος Στέφανος |
| Έδρα | Σκόπια και Οχρίδα |
| Επικράτεια | Βόρεια Μακεδονία |
| Δικτυακός τόπος | mpc.org.mk/ |
Με την ίδρυση της, το 1958, βρίσκονταν σε κανονική ενότητα με το Πατριαρχείο Σερβίας και ο πρώτος επίσκοπος της χειροτονήθηκε από τον Πατριάρχη Σερβίας. Το 1967, όμως, ανακήρυξε μονομερώς το αυτοκέφαλο της, με αποτέλεσμα η έκτακτη Σύνοδος της Ιεραρχίας του Πατριαρχείου Σερβίας, τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους, να κηρύξει την ηγεσία της σχισματική.
Το 2005 και μετά από διάλογο που δεν κατέληξε σε συμφωνία μεταξύ του Πατριαρχείου της Σερβίας και της τότε σχισματικής Εκκλησίας, το Πατριαρχείο Σερβίας είχε προχωρήσει στην ίδρυση αυτόνομης επισκοπής με την ονομασία Ορθόδοξη Αρχιεπισκοπή Αχρίδος στην Βόρεια Μακεδονία. Η Εκκλησία αυτή, στις 20 Μαΐου 2023, υπάχθηκε στην Αρχιεπισκοπή Αχρίδος (Βόρειας Μακεδονίας) με νεότερη απόφαση της Σερβικής Ορθόδοξης Εκκλησίας.[5]
Προϊστορία του σχίσματος Επεξεργασία
Από το 1922 οι επαρχίες της σημερινής Βορείου Μακεδονίας (Νοτίου Σερβίας κατά τους Σέρβους) και Βορείου Σερβίας ανήκαν στο Πατριαρχείο Σερβίας.[6] Όταν στην διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου οι Βούλγαροι κατέλαβαν τη Νότια Σερβία, στα πλαίσια των μέτρων που έλαβαν για την προσάρτηση της περιοχής ήταν και η απομάκρυνση των Σέρβων επισκόπων και ιερέων και η αντικατάστασή τους από Βουλγάρους. Έτσι ο Σκοπίων, Ιωσήφ και ο Ζλετόβου και Στρωμνίτσης, Βικέντιος απομακρύνθηκαν. Όταν ολοκληρώθηκε ο πόλεμος η Ένωση Κομμουνιστών Γιουγκοσλαβίας δεν επέτρεψε την επιστροφή των Σέρβων ιερέων και επισκόπων.
Η α΄ Κληρικολαϊκή συνέλευση Επεξεργασία
Στα Σκόπια συγκροτήθηκε Επιτροπή πρωτοβουλίας με σκοπό την οργάνωση Αυτοκέφαλης Ορθόδοξης Εκκλησίας στην τότε Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Μακεδονίας. Στις 4 Μαρτίου 1945 συγκαλείται Κληρικολαϊκή Συνέλευση στα Σκόπια και επικαλούμενη α) την εκκλησιαστική ιστορία και παράδοση, β) τους κανόνες ιζ΄ της Δ΄ Οικουμενικής και λη΄ της Πενθέκτης, γ) την ύπαρξη και διατήρηση της Αρχιεπισκοπής Αχριδών για οκτώ αιώνες, δ) την μη κατάργηση της Αρχιεπισκοπής αυτής, το 1767 και τέλος, ε) την ελευθερία και την κρατικότητα της Λαϊκής Δημοκρατίας της Μακεδονίας ζητούσε α) την ανανέωση της Αρχιεπισκοπής Αχριδών ως Μακεδονικής Αυτοκέφαλης Εκκλησίας, β) ο κλήρος και οι επίσκοποι να κατάγονται από τη Γιουγκοσλαβική Μακεδονία, γ) η σλαβομακεδονική γλώσσα να χρησιμοποιείται στη διοίκηση και τη λατρεία της Εκκλησίας. Παράλληλα ζητούσαν ο νέος αρχιεπίσκοπος να χειροτονηθεί στην Αχρίδα.[7]
Η αντίδραση Σερβικής Εκκλησίας Επεξεργασία
Η κληρικολαϊκή συνέλευση χαρακτηρίστηκε ως αντικανονική. Μάλιστα σχεδιαζόταν να αποσταλεί στα Σκόπια ο Ιωσήφ Σκοπίων προκειμένου να εξετάσει από κοντά την κατάσταση, αλλά δεν του επετράπη από το Ομοσπονδιακό Υπουργείο Εξωτερικών. Όταν συνεκλήθη η Σύνοδος του Πατριαρχείου Σερβίας στις 22 Σεπτεμβρίου του 1945, ζήτησε την επιστροφή στο πριν το 1941 καθεστώς για την Εκκλησία των Σκοπίων, δηλαδή ως αναπόσπαστου κομματιού του Πατριαρχείου Σερβίας.
Η αντίδραση στη Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Μακεδονίας Επεξεργασία
Τον Μάιο του 1946 συγκαλείται συνέλευση των ιερέων της Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας. Η συνέλευση υποχώρησε από το αίτημα της Αυτοκεφαλίας συμβιβαζόμενη σε ένα καθεστώς εσωτερικής αυτοδιοίκησης. Ταυτόχρονα ζητούσε την διάλυση του Πατριαρχείου Σερβίας μέσα από την αντικατάστασή του από «Αρχιερατική Σύνοδο της Εκκλησίας της Γιουγκοσλαβίας» στην οποία θα συμμετέχουν οι εθνικοί αρχιερείς κάθε μιας Δημοκρατίας της Σοσιαλιστικής Ομόσπονδης Γιουγκοσλαβίας. Δύο χρόνια αργότερα, τον Μάιο του 1948 επανήλθαν με νέες προτάσεις τους προς το Πατριαρχείο Σερβίας: εγκαταλείπουν την θέση της Πανγιουγκοσλαβικής Εκκλησίας, ικανοποιούνται με την Αυτονομία και την εξάρτησή τους από το Πατριαρχείο Σερβίας. Οι υποχωρήσεις τους θα συνεχιστούν ως προς την εξάρτηση από το Πατριαρχείο Σερβίας, προκειμένου να εξασφαλίσουν επισκόπους που δεν είχαν, αναγκαίους για να τελέσουν χειροτονίες κατώτερων κληρικών. Το 1954, η Επιτροπή πρωτοβουλίας επανήλθε με νέες υποχωρήσεις: η σλαβομακεδονική γλώσσα να χρησιμοποιείται μόνο στη διοίκηση της εκκλησίας ενώ η εκκλησιαστική σλαβονική στη λατρεία. Στάσιμη παρέμεινε η κατάσταση για όλα αυτά τα χρόνια. Όμως, το 1957 και 1958 θα ανταλλαγούν επισκέψεις ανάμεσα στην Επιτροπή πρωτοβουλίας και τον Πατριάρχη Σερβίας Βικέντιο. Το Πατριαρχείο Σερβίας προέβαλε όμως κανονικά κωλύματα για την εκλογή των νέων επισκόπων επειδή ήταν έγγαμοι.[8] Τελικά ο αιφνίδιος θάνατος του Πατριάρχη Σερβίας Βικεντίου ανέτρεψε τις εξελίξεις.
Η β΄ Κληρικολαϊκή συνέλευση Επεξεργασία
Τον Οκτώβριο του 1958 συγκλήθηκε νέα κληρικολαϊκή συνέλευση στην Αχρίδα και αποφάσισε α) την ανασύσταση της «Αρχιεπισκοπής Αχριδών», β) ψήφισε ένα καταστατικό της Εκκλησίας και γ) εξέλεξε έναν μητροπολίτη, τον μέχρι τότε βικάριο επίσκοπο Τόπλιτσας του Πατριαρχείο Σερβίας Δοσίθεο και δύο επισκόπους. Επίσης, δ) η «Μακεδονική Ορθόδοξη Εκκλησία» όπως ονομάστηκε, αποφάσισε να βρίσκεται σε κανονική ενότητα με το Πατριαρχείο Σερβίας. Η αρχιεπισκοπή αυτή αποτελείται από την αρχιεπισκοπή Αχρίδος και Σκοπίων με έδρα τα Σκόπια, και τις επισκοπές Πρέσπας και Βιτωλίων με έδρα τα Βιτώλια (Μοναστήρι) και Ζλετόβου και Στρωμνίτσης, με έδρα το Στιπ.[9][10] Ο τότε Πατριάρχης Σερβίας Γερμανός μετέβη στα Σκόπια και τον Ιούλιο του 1959 χειροτόνησε τον Πρεσπών και Βιτωλίων Κλήμεντα. Στη συνέχεια οι Δοσίθεος και Κλήμης χειροτόνησαν τον Ζλετόβου και Στρωμνίτσης Ναούμ.
Η αποξένωση ανάμεσα σε Βελιγράδι και Σκόπια Επεξεργασία
Σημεία τριβής μεταξύ των δύο μερών αποτέλεσαν η έκταση, το περιεχόμενο και ο χαρακτήρας της αυτονομίας της Εκκλησίας. Έτσι για την σερβική πλευρά η αυτονομία της Εκκλησίας ήταν στο εσωτερικό διοικητικό επίπεδο. Εξακολουθούσε όμως να είναι αναπόσπαστο κομμάτι του ενιαίου Πατριαρχείου Σερβίας. Για την Εκκλησία από την άλλη μεριά ίσχυε πως θεωρούσε τον εαυτό της ανεξάρτητο. Συνδεόταν με το Πατριαρχείο Σερβίας μόνο στο πρόσωπο του Πατριάρχη.[11]
Η πορεία προς το αυτοκέφαλο και το σχίσμα Επεξεργασία
Με επιστολή της, στις 5 Δεκεμβρίου του 1966, η Σύνοδος της Μακεδονικής Ορθόδοξης Εκκλησίας προς την Αρχιερατική Σύνοδο του Πατριαρχείου Σερβίας, ζητά να της χορηγήσει το Αυτοκέφαλο. Σε ειδική συνεδρία, που έγινε το επόμενο έτος, η Σύνοδος του Πατριαρχείου Σερβίας απέρριψε το αίτημα.[12]
Η γ΄ Κληρικολαϊκή συνέλευση Επεξεργασία
Στις 17 Ιουλίου του 1967 συγκλήθηκε η Γ΄ Κληρικολαϊκή Συνέλευση η οποία ανακήρυξε αυτοκέφαλη την "Μακεδονική Ορθόδοξη Εκκλησία". Τροποποιήσεις έγιναν και στον Καταστατικό χάρτη της Εκκλησίας, καθώς προστέθηκαν δύο νέες επισκοπές: Δεβρών και Κιτσέβου και Αμερικής, Καναδά και Αυστραλίας. Ο προκαθήμενός της φέρει τον τίτλο του «Αρχιεπισκόπου Αχρίδος». Ο αρχιεπίσκοπος Δοσίθεος σε επιστολή του προς τον Πατριάρχη Σερβίας Γερμανό, ζήτησε να ανταποκριθεί σε ένα «δίκαιο αίτημα του [σλαβο]μακεδονικού λαού».[13] Στις 14-15 Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους συγκλήθηκε έκτακτη Σύνοδος της Ιεραρχίας του Πατριαρχείου Σερβίας η οποία κήρυξε την ηγεσία της Μακεδονικής Εκκλησίας σχισματική, όχι όμως και τους πιστούς της.[14] Όμως, ο εκάστοτε τοποτηρητής της Μητροπόλεως των Σκοπίων εμποδιζόταν να επικοινωνήσει με το ποίμνιό του, καθώς οι πολιτικοεκκλησιαστικές αρχές των Σκοπίων προέβαλαν προσκόμματα.[15]
Αναγνώριση από Οικουμενικό Πατριαρχείο και άλλες Ορθόδοξες Εκκλησίες Επεξεργασία
Στις 9 Μαΐου 2022 το Οικουμενικό Πατριαρχείο αναγνώρισε και δέχθηκε σε εκκλησιαστική κοινωνία την εν λόγω εκκλησία. Στην απόφασή του αναφέρει ότι αναγνωρίζει ως όνομα της Εκκλησίας το «Ἀχρίδος», με δικαιοδοσία στην επικράτεια του κράτους της Βόρειας Μακεδονίας, αποκλείοντας τον όρο «Μακεδονική» και όποιο άλλο παράγωγο της λέξης «Μακεδονία».[16] Ακολούθησε, στις 12 Ιουνίου, Κυριακή της Πεντηκοστής, κοινό συλλείτουργο, μεταξύ του Οικουμενικού Πατριάρχη, Βαρθολομαίου και του Αρχιεπισκόπου Αχρίδος Στεφάνου, στον Πατριαρχικό Ναό Αγίου Γεωργίου, στο Φανάρι.[17]
Μία εβδομάδα μετά, στις 16 Μαΐου 2022 και η Σερβική Ορθόδοξη Εκκλησία αναγνώρισε και δέχθηκε σε εκκλησιαστική κοινωνία την Εκκλησία της Αχρίδος.[18] Τρεις μέρες μετά, ο Πατριάρχης Σερβίας Πορφύριος και ο Αρχιεπίσκοπος Αχρίδος Στέφανος συλλειτούργησαν στον Καθεδρικό Ναό Αγίου Σάββα, στο Βελιγράδι.[19] Στις 5 Ιουνίου 2022, ο Πατριάρχης Σερβίας παρέδωσε στον Αρχιεπίσκοπο Αχρίδος «Τόμο Αυτοκεφαλίας», αποκαλώντας την «Μακεδονική Ορθόδοξη Εκκλησία - Αρχιεπισκοπή Αχρίδος», παρά την ρητή απόφαση του Οικουμενικού Πατριαρχείου.
Ακολούθησε απόφαση αναγνώρισης από την Βουλγαρική Ορθόδοξη Εκκλησία, συμπεριλαμβάνοντας στα Εκκλησιαστικά Δίπτυχα τον επικεφαλής Αρχιεπίσκοπο Στέφανο, με τον τίτλο: «Αρχιεπίσκοπος Σκοπίων και Δημοκρατίας της Βόρειας Μακεδονίας», με την επισήμανση ότι «η επίσημη ονομασία θα πρέπει να επιλυθεί σε αδελφικό διάλογο με τις ελληνόφωνες και άλλες Τοπικές Εκκλησίες».[20]
Στις 25 Αυγούστου 2022, η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία αναγνώρισε την Εκκλησία ως αυτοκέφαλη με το όνομα «Μακεδονική Ορθόδοξη Εκκλησία – Ιερά Αρχιεπισκοπή Αχρίδας» και εντάσσοντας στα Ιερά Δίπτυχα το όνομα του Προκαθημένου της, ως Αρχιεπισκόπου Αχρίδας και Μακεδονίας.[21] Στο ίδιο πλαίσιο ακολούθησε και η Ορθόδοξη Εκκλησία της Πολωνίας, ενώ το Πατριαρχείο Αντιοχείας αρκέστηκε στην ευχή το συντομότερο να καμφθούν τα όσα προβλήματα ανακύπτουν με την τελική ονομασία και την επίλυση των όποιων διοικητικών εκκρεμοτήτων υπάρχουν ακόμη.[22]
Παρόμοιες αποφάσεις, τον Φεβρουάριο του 2023, έλαβαν και οι Εκκλησίες Τσεχίας-Σλοβακίας, Ρουμανίας και Γεωργίας.[23][24][25]
Ακολούθησε η Ορθόδοξη Εκκλησία της Αλβανίας, που συντάχθηκε με τις αποφάσεις του Οικουμενικού Πατριαρχείου, και «Ἀναγνωρίζει ὡς ὄνομα τῆς Ἐκκλησίας ταύτης τό “Ἀχρίδος” (νοουμένης τῆς περιοχῆς τῆς δικαιοδοσίας αὐτῆς μόνον ἐντός τῶν ὁρίων τῆς ἐπικρατείας τοῦ κράτους τῆς Βορείου Μακεδονίας)». Με ανακοίνωσή της αναφέρει ότι αναμένει την οριστική ρύθμιση του καθεστώτος της αυτοκεφαλίας καί το ακριβές όνομα της νέας τοπικής Εκκλησίας παρά του αρμοδίου Σεπτού Κέντρου του Οικουμενικού Πατριαρχείου.[26]
Παραπομπές Επεξεργασία
- ↑ Ιωάννης Ταρνανίδης, Ιστορία της Σερβικής Εκκλησίας, εκδ.Αφοί Κυριακίδη, Θεσσ/ίκη, 1988, σελ. 110
- ↑ «Οικουμενικό Πατριαρχείο: Αναγνωρίζει τη σχισματική εκκλησία των Σκοπίων». Ορθοδοξία News Agency. 9 Μαΐου 2022. Ανακτήθηκε στις 14 Μαρτίου 2023.
- ↑ «Πατριαρχείο Σερβίας: Ρεαλιστική η επίλυση του ζητήματος της Αρχιεπισκοπής Αχρίδος». Ορθοδοξία News Agency. 16 Μαΐου 2022. Ανακτήθηκε στις 14 Μαρτίου 2023.
- ↑ "Η στροφή της Μόσχας στα Σκόπια και η στάση που θα κρίνει τις εξελίξεις", ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ 13.01.2023
- ↑ «Σερβική Εκκλησία: Αποφάσισε την απαλλαγή των Ιεραρχών της αυτόνομης Μητρόπολης Σκοπίων και την υπαγωγή τους στην Αρχιεπισκοπή Αχρίδος». Ορθοδοξία News Agency. 16 Μαΐου 2022. Ανακτήθηκε στις 22 Μαΐου 2023.
- ↑ Δημήτριος Γόνης, Ιστορία των Ορθοδόξων Εκκλησιών Βουλγαρίας και Σερβίας, εκδ.Συμμετρία, Αθήνα, 1996, σελ.265
- ↑ Δημήτριος Γόνης, Ιστορία των Ορθοδόξων Εκκλησιών Βουλγαρίας και Σερβίας, εκδ.Συμμετρία, Αθήνα, 1996, σελ.266
- ↑ Δημήτριος Γόνης, Ιστορία των Ορθοδόξων Εκκλησιών Βουλγαρίας και Σερβίας, εκδ.Συμμετρία, Αθήνα, 1996, σελ.272
- ↑ Ιωάννης Ταρνανίδης, Ιστορία της Σερβικής Εκκλησίας, εκδ.Αφοί Κυριακίδη, Θεσσ/ίκη, 1988,σελ.111
- ↑ Δημήτριος Γόνης, Ιστορία των Ορθοδόξων Εκκλησιών Βουλγαρίας και Σερβίας, εκδ.Συμμετρία, Αθήνα, 1996, σελ.273
- ↑ Γιάννα Κατσόβσκα –Μαλιγκούδη, Οι Σλάβοι των Βαλκανίων. Εισαγωγή στην ιστορία και τον πολιτισμό τους, εκδ.Gutenberg, Αθήνα, 2004, σελ.277
- ↑ Δημήτριος Γόνης, Ιστορία των Ορθοδόξων Εκκλησιών Βουλγαρίας και Σερβίας, εκδ.Συμμετρία, Αθήνα, 1996, σελ.274
- ↑ Δημήτριος Γόνης, Ιστορία των Ορθοδόξων Εκκλησιών Βουλγαρίας και Σερβίας, εκδ.Συμμετρία, Αθήνα, 1996, σελ.275.
- ↑ Γιάννα Κατσόβσκα –Μαλιγκούδη, όπ.π,σελ.278
- ↑ Δημήτριος Γόνης, Ιστορία των Ορθοδόξων Εκκλησιών Βουλγαρίας και Σερβίας, εκδ.Συμμετρία, Αθήνα, 1996, σελ.275
- ↑ «Το Οικουμενικό Πατριαρχείο δέχθηκε σε εκκλησιαστική κοινωνία την Αρχιεπισκοπή Σκοπίων». ROMFEA. Ανακτήθηκε στις 14 Μαρτίου 2023.
- ↑ «Οικουμενικός Πατριάρχης σε Αχρίδος Στέφανο: "Η από τώρα πορεία σας εξαρτάται αποκλειστικά από τη δική σας συμπεριφορά"». Ορθοδοξία News Agency. 12 Ιουνίου 2022. Ανακτήθηκε στις 14 Μαρτίου 2023.
- ↑ «Το Πατριαρχείο Σερβίας για την Εκκλησία των Σκοπίων». ROMFEA. Ανακτήθηκε στις 14 Μαρτίου 2023.
- ↑ «Πατριάρχης Σερβίας: Μετά από 55 χρόνια επουλώθηκε ένα σχίσμα (ΦΩΤΟ)». ROMFEA. Ανακτήθηκε στις 14 Μαρτίου 2023.
- ↑ «Το Πατριαρχείο Βουλγαρίας αναγνώρισε την Εκκλησία των Σκοπίων χωρίς τον όρο Αχρίδος». ROMFEA. Ανακτήθηκε στις 14 Μαρτίου 2023.
- ↑ «Το Πατριαρχείο Μόσχας αναγνώρισε ως Αυτοκέφαλη Εκκλησία την Αρχιεπισκοπή Αχρίδος». ROMFEA. Ανακτήθηκε στις 14 Μαρτίου 2023.
- ↑ «Η εν Πολωνία Ορθόδοξη Εκκλησία για την Αρχιεπισκοπή Αχρίδος». Ορθοδοξία News Agency. 27 Οκτωβρίου 2022. Ανακτήθηκε στις 14 Μαρτίου 2023.
- ↑ «Η Εκκλησία Τσεχίας και Σλοβακίας χαιρετίζει την αποκατάσταση της Εκκλησίας των Σκοπίων». Ορθοδοξία News Agency. 13 Φεβρουαρίου 2023. Ανακτήθηκε στις 14 Μαρτίου 2023.
- ↑ «Πατριαρχείο Ρουμανίας: Aναγνώρισε την «αυτοκεφαλία» της Αρχιεπισκοπής Αχρίδος που χορήγησε το Πατριαρχείο Σερβίας». Ορθοδοξία News Agency. 11 Φεβρουαρίου 2023. Ανακτήθηκε στις 14 Μαρτίου 2023.
- ↑ «Το Πατριαρχείο Γεωργίας σε ευχαριστιακή κοινωνία με την "Ορθόδοξη Εκκλησία της Βορείου Μακεδονίας"». Ορθοδοξία News Agency. 15 Φεβρουαρίου 2023. Ανακτήθηκε στις 14 Μαρτίου 2023.
- ↑ «Η Εκκλησία της Αλβανίας χαιρετίζει την απόφαση του Οικουμενικού Πατριαρχείο για τα Σκόπια». ROMFEA. Ανακτήθηκε στις 14 Μαρτίου 2023.
Πηγές Επεξεργασία
- Δημήτριος Γόνης, Ιστορία των Ορθοδόξων Εκκλησιών Βουλγαρίας και Σερβίας, εκδ. Συμμετρία, Αθήνα, 1996, σελ. 263-278.
- Ιωάννης Ταρνανίδης, Ιστορία της Σερβικής Εκκλησίας, εκδ. Αφοί Κυριακίδη, Θεσ/νίκη, 1988, σελ. 110-114.
- Γιάννα Κατσόβσκα – Μαλιγκούδη, Οι Σλάβοι των Βαλκανίων. Εισαγωγή στην ιστορία και τον πολιτισμό τους, εκδ.Gutenberg, Αθήνα, 2004, σελ.275-278.