Οικογένεια Ταμπακοπούλου

Η οικογένεια Ταμπακοπούλου κατάγεται από τη Βυτίνα Αρκαδίας και υπήρξε μια εκ των σημαντικότερων της Πελοποννήσου. Τα μέλη της διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας, της Επανάστασης του 1821, καθώς και στα νεότερα χρόνια της ανεξαρτησίας του Ελληνικού κράτους.

Καταγωγή

Επεξεργασία

Η πολυμελής οικογένεια των Ταμπακόπουλων ήταν προυχοντική οικογένεια της Βυτίνας, Αρκαδίας (18ος αιώνας) και μία από τις ισχυρότερες της Πελοποννήσου. Το επώνυμο «Ταμπακόπουλος» είναι δηλωτικό του επαγγέλματος του βυρσοδέψη ή ταμπάκη και η οικογένεια των Ταμπακόπουλων ασχολούνταν με την κατεργασία δερμάτων και την γουνοποιία στη Βυτίνα και στην Τρίπολη από το 18ο αιώνα. Δεν υπάρχουν στοιχεία για πριν το 1750, ενώ είναι πιθανόν να είχαν διαφορετικό επίθετο (π.χ. Ταμπάκης ή άλλο).

Προεπαναστατικά

Επεξεργασία

Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας και ιδίως στα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου η Τριπολιτσά εξελίσσεται σε εμπορικό και χρηματιστικό κέντρο και έλκει μία μερίδα της οικογένειας να εγκατασταθούν εκεί.

  • Ο προεστός Θεόδωρος Ταμπακόπουλος έχει αποκτήσει μεγάλη περιουσία ως μεγαλέμπορας και χρηματιστής στην Τριπολιτσά.
  • Ο γιος του Νικολής Ταμπακόπουλος είναι ο μεγαλύτερος τραπεζίτης της Πελοποννήσου στα 1800 και πελάτες του ήταν οι ισχυρότερες και πλουσιότερες οικογένειες Μουσουλμάνων και Χριστιανών της Πελοποννήσου, μεταξύ άλλων οι Λόντος, Ζαΐμης, Φωτήλας, Κρεββατάς, Αρβάλης, Δεληγιάννης, Πλαπούτας, Χαραλάμπης, Παπαλεξόπουλος, Περρούκας και Κανακάρης.[1][2]
  • Ο Γεώργιος Ταμπακόπουλος ήταν έμπορας και γνωστός τραπεζίτης της Πόλης, συνέταιρος με τον αδελφό του Νικολή.
  • Ο Δημήτριος Ταμπακόπουλος (ή Μπουλουξής) δραστηριοποιείται στην γουνοποιία.
  • Ο Νικόλαος Ταμπακόπουλος είναι μεγαλογαιοκτήμονας στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες και μετέπειτα στη Ρωσία.

Στην ισχύ των προυχοντικών οικογενειών όπως των Ταμπακόπουλων, συνέβαλλε, εκτός των άλλων, και η δια του γάμου δημιουργία συγγενικών δεσμών με άλλες οικογένειες συνήθως της ίδιας τάξης. Οι στρατηγικές συμμαχιών μέσω επιγαμιών των Ταμπακόπουλων με άλλες ισχυρές οικογένειες της εποχής δείχνει τη δύναμη, τον πλούτο και την ισχύ της προυχοντικής αυτής οικογένειας και οι επιγαμίες αντικατοπτρίζουν και τις διάφορες πολιτικές συμμαχίες της περιόδου εκείνης. Ακολουθεί παράθεση των επιγαμιών, βασιζόμενη σε ποικίλες πηγές:[3][4][5]

Ευθύμιος Θ. Ταμπακόπουλος - Γεωργάκη

Κωνσταντής Θ. Ταμπακόπουλος - Αθ. Βαρβάτη

Μαρία Θ. Ταμπακοπούλου - Τρ. Δ. Τριανταφύλλου

Νικολής Θ. Ταμπακόπουλος - Αικ. Χρηστακοπούλου

Σμαράγδα Θ. Ταμπακοπούλου - Αναγνώστης Δεληγιάννης

Υπάρχουν επιγαμίες και με άλλες σημαντικές οικογένειες της εποχής, Παλαμήδη, Χαραλάμπη και Πανταζόπουλου (συγγενής του Θ. Κολοκοτρώνη), χωρίς όμως να υπάρχουν αναλυτικές πληροφορίες, ενώ απουσιάζουν τα στοιχεία επιγαμιών άλλων σημαντικών Ταμπακόπουλων, όπως του Θεόδωρου, Δημήτριου (Μπουλουξή), Σωτήριου και Νικόλαου.

Επανάσταση 1821

Οι Ταμπακόπουλοι προσέφεραν μεγάλες και σημαντικές υπηρεσίες στον Αγώνα για την Ανεξαρτησία, έχοντας στις τάξεις τους πολιτικούς, στρατηγούς, οπλαρχηγούς, καπεταναίους και εφόρους σημαντικών στρατοπέδων της επανάστασης, όπως του Θ. Κολοκοτρώνη στην Καρύταινα. Στην προετοιμασία και στις μάχες της επανάστασης πήραν μέρος τουλάχιστον 14 μέλη της οικογένειας: οι Θεόδωρος, Νικολής, Γεώργιος (του Θεοδώρου), Δημήτριος (Μπουλουξής), Ιωσήφ, Κωνσταντής, Ευθύμιος, Λουκάς, Βασίλειος, Σωτήριος, Νικόλαος, Γεώργιος (του Κωνσταντή), Ιωάννης και Δημήτριος.

Οι Νικολής, Γεώργιος (του Θεόδωρου) και Ιωσήφ Ταμπακόπουλος είχαν μυηθεί στη Φιλική Εταιρεία,[6] ενώ λόγω της στρατιωτικής και πολιτικής τους θέσης είναι πιθανόν να ήταν Φιλικοί και οι Θεόδωρος, Δημήτριος (Μπουλουξής), Κωνσταντής, Ευθύμιος, Σωτήριος και Νικόλαος (του Κωνσταντή). Αρχηγός της οικογένειας είναι ο Νικολής Ταμπακόπουλος όπου και διέθεσε τεράστια ποσά για την προετοιμασία της επανάστασης και τη Φιλική Εταιρεία, αλλά και κατά την διάρκεια της επανάστασης δίνοντας συνολικά το ιλιγγιώδες για την εποχή ποσό κοντά 1.7 εκατομμύρια γρόσια – ποσό που αντιστοιχούσε με την κατασκευή 10 καραβιών ή το 40% της εξαγωγής σιταριού της Πελοποννήσου.[7]

Οι Ταμπακόπουλοι πολέμησαν σε όλες τις μάχες της επανάστασης στο πλευρό του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη και των γιων του Πάνου και Γενναίου (Ιωάννη), Κανέλλου Δεληγιάννη, Δημήτριου Πλαπούτα, Γεώργιου Καραϊσκάκη, Ιωάννη Γκούρα, Ιωάννη Μακρυγιάννη και Νικηταρά (Νικήτα Σταματελόπουλου). Ενδεικτικά:

  • Βασίλειος Δ. Ταμπακόπουλος. Έλαβε μέρος στις μάχες της Τρίπολης, Βαλτετσίου, στα Δερβενάκια, Τρίκορφα, Πειραιά και Χαϊδάρι υπό τους στρατηγούς Θεόδωρο, Πάνο και Γενναίο Κολοκοτρώνη, Δημήτριο Πλαπούτα, Κανέλλο Δεληγιάννη, Νικολή Ταμπακόπουλο και Ιωάννη Μακρυγιάννη. Έλαβε μετά την επανάσταση το «Σιδηρούν» αριστείο του Αγώνα.
  • Δημήτριος Ταμπακόπουλος (ή Μπουλουξής). Αρχηγός των Ατάκτων της Γορτυνίας, πολέμησε στην Τριπόλη, Δερβενάκια, Άργος, Δερβένι, Βαλτέτσι, Γράνα, Πάτρα και Ναύπλιο. Κατετάγη στη ΣΤ’ τάξη στρατιωτικών και ήταν μεγάλος χρηματοδότης της επανάστασης.
  • Ευθύμιος Θ. Ταμπακόπουλος. Μέλος της Φιλικής Εταιρείας, έφορος της Καρύταινας (Γορτυνίας), κατετάγη στη Δ’ τάξη στρατιωτικών και ήταν μεγάλος χρηματοδότης της επανάστασης.
  • Ιωσήφ Δ. Ταμπακόπουλος. Μέλος της Φιλικής Εταιρείας, ιερομόναχος και οπλαρχηγός, πολέμησε στην Ακροκόρινθο, Λιβαδειά, Ακρόπολη, Χαλάνδρι, Μαραθώνα, Χαϊδάρι και Φάληρο (Ανάλατο), υπό τους στρατηγούς Ηλ. Μαυρομιχάλη, Νικηταρά, Γκούρα και Μακρυγιάννη. Τιμήθηκε με δύο μετάλλια, με τον Ταξιάρχη του Τάγματος του Σωτήρος και το «αργυρούν» αριστείο του Αγώνα.
  • Κωνσταντής Θ. Ταμπακόπουλος. Μέλος της εφορείας εφοδίων της Βυτίνας και Αντιστράτηγος του Αγώνα, πολέμησε στην Τρίπολη, Κόρινθο, Ακράτα, Πάτρα και Τρίκορφα. Κατετάγη στη Δ’ τάξη στρατιωτικών και ήταν μεγάλος χρηματοδότης της επανάστασης.
  • Λουκάς Δ. Ταμπακόπουλος. Μετέσχε στις διάφορες μάχες της επανάστασης υπό τον Θ. Κολοκοτρώνη και τον Δ. Πλαπούτα και έδωσε ολόκληρη την περιουσία του για τις ανάγκες του Αγώνα. Διακρίθηκε ιδιαίτερα στην πολιορκία της Τριπόλεως και μετά την επανάσταση κατετάγη στην ΣΤ’ τάξη των αγωνιστών. Για τις προσφορές του αυτές τιμήθηκε το 1843 με το "σιδηρούν αριστείον". Πέθανε πάμφτωχος το 1879 στην Αθήνα.
  • Νικόλαος (Νικολής) Ταμπακόπουλος. Μέλος της Φιλικής Εταιρείας, ιδρυτικό μέλος της Πελοποννησιακής Γερουσίας, στρατηγός της επανάστασης, οπλαρχηγός του Θ. Κολοκοτρώνη και καπετάνιος της Καρύταινας (Γορτυνίας). Πολέμησε στην Καρύταινα, Αλωνίσταινα, Λεβίδι, Συλίμνα, Βαλτέτσι, Γράνα, Τρίπολη, Πάτρα, Ναύπλιο, Αγριλόβουνο, Σούλι Κορινθίας, Τραμπάλα, Αχλαδόκαμπο και Τρίκορφα υπό τον αρχιστράτηγο Θεόδωρο Κολοκοτρώνη. Σκοτώθηκε στη μάχη των Τρικόρφων (25 Ιουνίου 1825). Κατετάγη στην Α’ τάξη στρατιωτικών και ήταν ο μεγαλύτερος Πελοποννήσιος χρηματοδότης της επανάστασης.
  • Σωτήριος Δ. Ταμπακόπουλος. Καπετάνιος της Καρύταινας (Γορτυνίας). Πολέμησε στις μάχες της Τρίπολης, Βαλτετσίου, στα Δερβενάκια, Τρίκορφα, Νταβιά, Πειραιά, Χαϊδάρι και Κάρυστο υπό τους αρχηγούς Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, Νικολή Ταμπακόπουλο, Κανέλλο Δεληγιάννη και Μακρυγιάννη.

Τουλάχιστον 16 μέλη της οικογένειας αιχμαλωτίστηκαν ή σκοτώθηκαν στον Αγώνα για την Ελευθερία, μεταξύ των νεκρών και ο αρχηγός της οικογένειας, στρατηγός Νικολής Ταμπακόπουλος.

Ανεξαρτησία και μέχρι τον 20ο αιώνα

Από τα μέσα του 19ου αιώνα οι Ταμπακόπουλοι διακρίνονται ως πολιτικοί, διπλωμάτες, βιομήχανοι, δικαστικοί, δικηγόροι, εκδότες, στρατιωτικοί, έμποροι, ιατροί και κληρικοί. Ενδεικτικά:

  • Άγις Π. Ταμπακόπουλος (1892-1958). υπουργός, διδάκτορας του πανεπιστημίου του Γκέτινγκεν και νομικός.
  • Αθανάσιος Ταμπακόπουλος (γ. 1850-1897). Βιομήχανος της Αιγύπτου, πρόεδρος της ελληνικής κοινότητας του Καφρ-ελ-Ζαγιατ. Σύζυγος της Αμαλίας Ψύχα.
  • Αντιόπη Ταμπακοπούλου. Σύζυγος του Γεώργιου Λέλη και μητέρα του διπλωμάτη Νικόλαου Λέλη.
  • Αντώνιος Ν. Ταμπακόπουλος (1825-;). Δάσκαλος στη Βραΐλα της Ρουμανίας (1853-1855), καθηγητής ελληνικής γλώσσας στο Εθνικό Κολλέγιο του Αγίου Σάββα στο Βουκουρέστι (1860), μεταφραστής και ιδιοκτήτης, διευθυντής της πρώτης ελληνόφωνης εφημερίδας κατά τους κανόνες του σύγχρονου Τύπου «Ο Θεατής» και ιδιοκτήτης της «Εταιρείας της εν Βουκουρεστίω Ελληνικής Τυπογραφίας».
  • Δημοσθένης Ταμπακόπουλος (ή Ταμβακόπουλος). Τραπεζίτης, πολιτικός και έμπορος της Αιγύπτου. Διευθυντής του υποκαταστήματος της Τράπεζας της Ανατολής, Γενικός Γραμματέας του Δ.Σ. του Ελληνικού Εμπορικού Επιμελητηρίου Αλεξανδρείας (από το 1901 μέχρι το 1912), μέλος του Δημαρχιακού Συμβουλίου Αλεξανδρείας, πρόεδρος στην πρώτη προσωρινή επιτροπή του Ελληνικού Ναυτικού Ομίλου Αλεξανδρείας (1909), πρόεδρος του Δ.Σ. της Λέσχης Φιλελευθέρων (1891).
  • Αικατερίνη Γ. Ταμπακοπούλου ή πριγκίπισσα Αικατερίνη Καρατζά (1815-1893). Σύζυγος του πρίγκιπα Κωνσταντίνου Ι. Καρατζά (1799-1860).[8] Παιδιά τους ήταν:
    • Πρίγκιπας Κωνσταντινουπόλεως, Γεώργιος (1850-1871).
    • Πριγκίπισσα Κωνσταντινουπόλεως, Μαρία (1854-1910). Παντρεύτηκε τον Ναθάνιελ Δ’ Τζόνστον (Nathaniel IV Johnston). Είχαν δύο παιδιά:
      • Αρθούρος-Γεώργιος-Κωνσταντίνος Τζόνστον (1879-1972), σύζυγος της Valentine Guestier.
      • Αικατερίνη-Φάνη Τζόνστον (1884-1971), σύζυγος του Robert Davis (1881-1949).
  • Βασίλειος Γ. Ταμπακόπουλος (1857-1922). Διδάκτορας της νομικής του Πανεπιστημίου Αθηνών και δικαστής του Αρείου Πάγου.
  • Γεώργιος Ι. Ταμπακόπουλος (1864-1929). Αντιστράτηγος του ελληνικού στρατού στους Α' και Β' Βαλκανικούς πολέμους και μέλος της Αθηναϊκής Λέσχης. Σύζυγος της Ελένης Ν. Δαμασκηνού.
  • Ευφροσύνη Ταμπακοπούλου, σύζυγος του Πολυχρόνη Καράκαλου. Παιδιά τους ήταν:
  • Ελισάβετ Ι. Ταμπακοπούλου. Σύζυγος του Maurice (Jean-Marie) Casenave, Γάλλος διπλωμάτης, οικονομικός σύμβουλος της Ύπατης Γαλλικής Επιτροπής στην Ουάσιγκτον (1919-1922). Παιδιά τους ήταν:
    • Κωνσταντίνος (Antoine-Marie-Maurice-Haru-Henri-Constantin) Casenave (1892-1914).
    • Ελένη Casenave, σύζυγος του Cecil Bourke-Borrowes.
  • Ιωάννης Ν. Ταμπακόπουλος (1813- ;). Νομικός, βουλευτής Μαντινείας, έφορος και γραμματέας της Βουλής. Παντρεύτηκε την Πηνελόπη Τσόκρη (ή Τσώκρη), κόρη του στρατηγού Δημήτριου Τσόκρη.
  • Κλειώ Ι. Ταμπακοπούλου (1916–2005). Σύζυγος του Στούρε Λίνερ, καθηγητής της Ελληνικής Γλώσσας στο Πανεπιστήμιο της Ουψάλας, αναπληρωτής γενικός γραμματέας του ΟΗΕ, μεταφραστής και φιλέλληνας.[9]
  • Μαρία Θ. Ταμπακοπούλου, σύζυγος του Τρ. Τριανταφύλλου. Παιδιά τους ήταν:
  • Μαρία (Μαριώρα) Ταμπακοπούλου (1813-1882). Σύζυγος του Ανδρέα Ζυγομαλά, Αγωνιστής του '21, υπουργός και δημοσιογράφος. Παιδιά τους ήταν
  • Μαρία Ταμπακοπούλου. Σύζυγος του Νάιτζελ Κλάιβ (Nigel David Clive), Άγγλος διπλωμάτης, συγγραφέας, μεταφραστής και φιλέλληνας.
  • Μαρίκα Α. Ταμπακοπούλου. Σύζυγος του Αντώνιου Καρτάλη. Παιδιά τους ήταν:
    • Γεώργιος Καρτάλης, υπουργός, καθηγητής και νομικός.
    • Αμαλία Καρτάλη, σύζυγος Κομνηνού Πυρομάγλου, αγωνιστής της Αντίστασης, συνιδρυτής της οργάνωσης ΕΔΕΣ στα χρόνια της κατοχής, πολιτικός και συγγραφέας.
  • Μάσσιγκα Ι. Ταμπακοπούλου. Σύζυγος του στρατηγού Επαμεινώνδα (Παμίκου) Ζυμπρακάκη (ή Ζυμβρακάκη). Είχαν δύο παιδιά, τον Αντώνιο (Τώνη) Δελαγραμμάτη και τον Γεώργιο Δελαγραμμάτη (σύζυγος της Σοφίας Σταθάτου) και έναν εγγονό, τον Αντώνη (Τώνη) Δελαγραμμάτη.
  • Μέη Γ. Ταμπακοπούλου. Σύζυγος του Νικόλαου Κοτζιά, συνιδρυτής και πρόεδρος της Ναυτιλιακής Λέσχης Πειραιώς, ιδρυτής και πρόεδρος του Σωματείου Μεσιτών Ναυτιλιακών Συμβάσεων και μέλος του Ελληνικού Ναυτιλιακού Hall of Fame.
  • Νίκος Λ. Ταμπακόπουλος (1871-1942). Διευθυντής του Λιμένος Αλεξανδρείας και σύμβουλος του προξενείου Αλεξανδρείας της Αιγύπτου. Παιδιά του ήταν:
    • Ευγενία Ταμπακοπούλου, σύζυγος του Ευάγγελου Κ. Ηλιάδη.
    • Δέσποινα Ταμπακοπούλου, σύζυγος του Φαίδωνα Βασιλείου.
  • Παναγιώτης Δ. Ταμπακόπουλος ή Δερβέναγας. Πολιτικός και μεγαλέμπορας των Αθηνών. Το 1902 εξελέγη βουλευτής Γορτυνίας στον συνδυασμό του Δηλιγιάννη μέχρι και το 1905.
  • Παναγιώτης Θ. Ταμπακόπουλος. Μεγαλέμπορας στο Κισινάου και δημοτικός σύμβουλος του Δημάρχου της πόλης Dmitrii Mincov (1850). Ήταν ευεργέτης της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας Αθηνών (Αρσάκεια - Τοσίτσεια Σχολεία) και της Βυτίνας. Κόρη του ήταν:
    • Μαρία Π. Ταμπακοπούλου, σύζυγος του Λεονάρδου Κ. Μπαρότσι.
  • Παναγιώτης Κ. Ταμπακόπουλος (1839-1904). Ταμίας της κρατικής εταιρείας «Μονοπωλίων», τακτικό μέλος του Δ.Σ. του Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός και έφορος της Σχολής Απόρων, αντιπρόεδρος του Πανελλήνιου Γυμναστικού Συλλόγου.[10]
  • Περικλής Ταμπακόπουλος. Πρωταθλητής στίβου και λοχίας του Ιερού Λόχου Μέσης Ανατολής κατά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο.[11]
  • Σμαράγδα Δεληγιάννη (το γένος Ταμπακοπούλου). Σύζυγος του Αναγνώστη Δεληγιάννη, παιδιά τους ήταν:
  • Φωκίων Ταμπακόπουλος (1922 - ;). Νομικός, ήρωας της Αντίστασης, σαμποταριστής του ΕΛΑΣ.

Ο θάνατος του Νικολή Ταμπακόπουλου στην λαϊκή παράδοση

Επεξεργασία

Ο θάνατος του ήρωα στρατηγού στη μάχη των Τρικόρφων, θρηνείται σε ορισμένα δημοτικά τραγούδια και μοιρολόγια όπως το παρακάτω:

Βουνά της Αλωνίσταινας και της Απάνω Χρέπας / τί έχετε π' αραχνιάσατε...

Μη σας εβάρεσε Βορειάς, μη σας επήρε ο Νότος;

Μηδέ Βορειάς μας βάρεσε, μηδέ Νοτιάς μας πήρε.

Μπραήμ πασάς μας έζωσε με τους στραβαραπάδες

Με τρεις χιλιάδες τακτικούς, πέντε καββελαρέους

Σκοτώσαν τον κυρ-Νικολή με τον Παπατσονόπλον

Εβγάτε μεσ' τον Άγιο-Λια, αγνάντια στην Βυτίνα.

Εκεί ν' ακούστε κλαύμματα, ν' ακούστε μοιρολόγια,

Πώς κλαίνε και πώς θλίβονται οι Ταμπακονυφάδες,

με τις Αλωνιστιώτισσες και χύνουν μαύρα δάκρυα.


Το δεύτερο αναφέρεται στον θάνατο του Ταμπακόπουλου.

Θέλετε ν' ἀκουστε καλυματα, γυναικεῖα μοιρολόγια;

Περᾶστε ἀπό τά Τρίκορφα καί μέσα ἀπό τήν Πιάνα

Κι' ἀπό τήν Ἀλωνίσταινα, κι' ἀγνάντια στή Βυτίνα.

Κι' ἐκεῖ θ' ἀκοῦστε κλάϋματα, γυναικεῖα μοιρολόγια.

Πῶς κλαῖνε καί πώς θλίβονται οἱ Ταμπακονυφάδες.

Στά παραθύρια κάθονται τό Διάσελο ἀγναντεύουν.

Βλέπουν τ' ἀσκέρι σκορπιστό κ' ἐρχόνταν ἕνας-ἕνας.

Βλέπουν τόν Βλάγκαν ἀδειανόν, τόν φέρνει ὁ Ρεμπεστιέκος.

Ψιλή φωνίτσαν ἔβαλεν ἡ κυρά Νικολίνα:

-         Γιάννη μου, πού εἴν' ἀφέντης σου, ποῦ εἶναι ὁ καπετάνιος;

-         Πίσω στάθη στ' ἀσκέρι του, πού γινηκ' ἕνας-ἕνας.

Παραπομπές

Επεξεργασία
  1. Τσοτσορός, Στάθης. Οικονομικοί και κοινωνικοί μηχανισμοί στον ορεινό χώρο, Γορτυνία 1715-1828. Αθήνα: Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδας. σελ. 479. 
  2. Φωτόπουλος, Αθανάσιος. Οι Κοτζαμπάσηδες της Πελοποννήσου κατά τη δεύτερη τουρκοκρατία 1715-1821. Ελλάδα: ΗΡΟΔΟΤΟΣ. σελ. 78. 
  3. Λαμπρόπουλος, Αθανάσιος. Ιστορία της Βυτίνας. Αθήνα: ΠΑΠΑΖΗΣΗΣ. σελ. 99. 
  4. Γούδας, Αναστάσιος. Βίοι Παράλληλοι των επί της αναγεννήσεως της Ελλάδος διαπρεψάντων ανδρών. Τόμος Γ. Αθήνα: Εκ του Τυπογραφείου Μ. Π. Περίδου. σελ. 279. 
  5. Ξηρός, Τρύφων (1939). Η Βυτίνα και οι πεντήκοντα τρεις ήρωες και ηρωίδες. Αθήνα: Παρασκευάς Λεώνης. σελ. 201-208. 
  6. Δεληγιάννης, Κανέλλος. Κανέλλος Δεληγιάννης Απομνημονεύματα. Τόμος Ι. Ελλάδα: Πελεκάνος. σελ. 100-101. 
  7. Ξηρός, Τρύφων. Η Βυτίνα και οι πεντήκοντα τρεις ήρωες και ηρωίδες. Αθήνα: Παρασκευάς Λεώνης. σελ. 113-115. 
  8. Poll, Galen. The Last Princess of Constantinople - Maria Caradja. ΗΒ: PhiloDao. σελ. 34. 
  9. Εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ, 29/3/2010 https://www.tanea.gr/2010/03/29/lifearts/culture/i-ellada-exase-enan-polytimo-filo-tis/
  10. Εφημερίδα: Ταχυδρόμος της Ανατολής, 14-3-1904, φ. 4
  11. de Loberdo, Costa (1968). Le Balaillon Sacre 1942-1945. Παρίσι: Stock. σελ. 22,48.