Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός

Το «ΕΛΑΣ» ανακατευθύνει εδώ. Για την ΕΛ.ΑΣ., δείτε: Ελληνική Αστυνομία.

Ο Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός (Ε.Λ.Α.Σ.) ήταν το στρατιωτικό σκέλος του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ) κατά την τριπλή κατοχή της Ελλάδας.

Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός (Ε.Λ.Α.Σ.)
Συμμετείχε στην Εθνική Αντίσταση, στις ενδοαντιστασιακές συγκρούσεις και στα Δεκεμβριανά
Ανταρτοεπονίτες της 2ης Μεραρχίας του ΕΛΑΣ στην Πάρνηθα (10/1944).
Σημαία του ΕΛΑΣ Υψώθηκε στο Θέρισο της Κρήτης από την 5η Μεραρχία του ΕΛΑΣ, στις 25 Σεπτεμβρίου 1944
Ενεργό	1942–1945
Ιδεολογία	Σοσιαλισμός Κομμουνισμός Εθνική αυτοδιάθεση Αντιφασισμός Πατριωτισμός
Καπετάνιος	Άρης Βελουχιώτης
Στρατιωτικός	Στέφανος Σαράφης
Πολιτικός	Ανδρέας Τζήμας
Δύναμη	500 (φθινόπωρο 1942) 12.000 (Άνοιξη 1943) 30.000 (Αρχές 1944) 50.000 (Οκτώβριος 1944)
Υπαγωγή	Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο
Αντίπαλοι	Στην Αντίσταση: Γερμανία Βέρμαχτ Ελληνική Πολιτεία Τάγματα Ασφαλείας Χωροφυλακή Ιταλία Βουλγαρία Οργάνωση Χ ΕΣΠΟ Βλάχικη Λεγεώνα Ξιλία Στις ενδοαντιστασιακές συγκρούσεις: ΕΔΕΣ ΕΚΚΑ ΕΑΟ - ΕΣΕΑ ΕΣΑΠ ΕΣ ΕΚΑ Στα Δεκεμβριανά: Ηνωμένο Βασίλειο Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας

Ιδρύθηκε στις 16 Φεβρουαρίου του 1942 κατόπιν απόφασης που είχε λάβει τον Ιανουάριο του 1942 η συγκροτηθείσα «Κεντρική Στρατιωτική Επιτροπή» του ΕΑΜ. Μία από τις πρώτες ομάδες που ανέλαβαν δράση από έμπειρα στελέχη του ΚΚΕ στη Θεσσαλία και Μακεδονία την εποχή εκείνη ήταν και αυτή που δραστηριοποιούταν στη Φθιώτιδα από τον κομμουνιστή, Άρη Βελουχιώτη, που πολύ σύντομα ανέλαβε αρχικαπετάνιος της μεγαλύτερης και μαζικότερης αντιστασιακής οργανώσεως στην Ελλάδα, στα χρόνια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου.

Δομή

Ο ΕΛΑΣ αποτελούσε εθελοντικό αντάρτικο στρατό με τριμελή διοίκηση (Καπετάνιος, Στρατιωτικός, Πολιτικός). Ο «καπετάνιος» ήταν ο αρχηγός των ανταρτών, ενώ αναλάμβανε επίσης τις επαφές με τον πληθυσμό, την επιμελητεία και τη στρατολογία. Ο «στρατιωτικός» ήταν ο αρμόδιος για το σχεδιασμό και τη διεξαγωγή των στρατιωτικών επιχειρήσεων, ενώ ο «πολιτικός» ήταν ο αντιπρόσωπος του ΕΑΜ, ο οποίος ήταν επιφορτισμένος με την τήρηση και τη διάδοση των σκοπών της οργάνωσης στους αντάρτες και στον πληθυσμό του χώρου δράσης.

Τη διοίκηση του ΕΛΑΣ ασκούσε απευθείας η Κεντρική Επιτροπή του ΕΑΜ ως τη συγκρότηση Γενικού Στρατηγείου (Μάιος 1943) με τριμελή διοίκηση από τους: στρατηγό Στέφανο Σαράφη ως στρατιωτικό αρχηγό, Άρη Βελουχιώτη ως αρχηγό των ανταρτών («καπετάνιο») και Ανδρέα Τζήμα (Βασίλης Σαμαρινιώτης), ως πολιτικό καθοδηγητή. Πρόεδρος της Κεντρικής Επιτροπής του ΕΛΑΣ τοποθετή­θηκε με την ίδια απόφαση ο στρατηγός Νεόκοσμος Γρηγοριάδης. Στο Γενικό Στρατηγείο υπάγονταν τα στρατηγεία Μακεδονίας και Θεσσαλίας και τα Γενικά Αρχηγεία Ηπείρου και Ρούμελης. Το Γενικό Αρχηγείο Πελοποννήσου εξακολούθησε να υπάγεται απευθείας στην Κεντρική Επιτροπή, όπως και ο ΕΛΑΣ της Αθή­νας.

Ο εφεδρικός ΕΛΑΣ ήταν οργανωμένος επίσης κατά αρχηγεία και υπαρχηγεία, υπαγόταν στις περιφερειακές οργανώσεις του ΕΑΜ και μόνο σε περίπτωση ανάγκης μετείχε σε επιχειρήσεις του τα­κτικού ΕΛΑΣ. Παράλληλα και σε άμεση συνεργασία με τον ΕΛΑΣ των βουνών δρούσε και η ναυτική δύναμη ΕΛΑΝ (Ελληνικό Λαϊκό Απελευθερωτικό Ναυτικό). Προς το τέλος της κατο­χής, ο ΕΛΑΣ συγκρότησε την Εθνική Πολιτοφυλακή (ΕΠ). Σύμφωνα με στοιχεία που δίνει ο στρατηγός Σαράφης στο βιβλίο του Ο ΕΛΑΣ, οι ένοπλες δυνάμεις που υπάγονταν στο Γενικό Στρατη­γείο αριθμούσαν το καλοκαίρι του 1943 γύρω στους 10.000 άν­δρες, ενώ τον Σεπτέμβριο του 1944 η συνολική δύναμη του ΕΛΑΣ ήταν 48.940 αξιωματικοί και οπλίτες (δεν συμπεριλαμβάνονται ο ΕΛΑΣ Αθήνας, Σάμου και Μυτιλήνης). Στα τέλη του Ιουλίου 1943 συνήλθε το Ανώτατο Στρατιωτικό Συμβούλιο, στην έδρα του Γενικού Στρατηγείου στο Περτούλι Θεσσαλίας (Τρίκαλα), που αποφάσισε τη μετατροπή του ΕΛΑΣ από ανταρτικό σε τακτικό στρατό και τη μετονομασία των στρατηγείων και γενικών αρχηγείων σε μεραρχίες και των αρχηγείων σε συντάγματα. Η διοίκηση σε όλη την κλίμακα παρέμεινε τριμελής.

Ο συντονισμός της εξόριστης κυβέρνησης με τις αντιστασιακές δυνάμεις στην κατεχόμενη Ελλάδα υπήρξε δύσκολος. Στους κύκλους της εξόριστης κυβέρνησης αρκετοί καταδίκαζαν την ένοπλη αντίσταση στην Ελλάδα, λόγω των βάρβαρων αντιποίνων που επέβαλαν οι αρχές Κατοχής και στρέφονταν κατά άμαχων και αθώων πολιτών. Πράγματι, το 1942 υπήρξε έξαρση των ένοπλων αντιστασιακών πράξεων και ειδικά των δολιοφθορών. Οι Γερμανοί ανακοίνωσαν ότι για κάθε νεκρό Γερμανό θα εκτελούσαν 50 Έλληνες. Πολλά χωριά καταστράφηκαν.

Πορεία

Μαχητές του ΕΛΑΣ.

Η εφαρμογή άρχισε από την 1η Σεπτεμβρίου 1943. Στις 5 Ιουλίου 1943 ο ΕΛΑΣ υπέ­γραψε συμφωνητικό με το ΣΜΑ (εκπροσωπούμενο από τον αρχηγό της βρετανικής στρατιωτικής αποστολής στα ελληνικά βουνά ταξίαρχο Έντι Μάγιερς), στο οποίο υπάγονταν ήδη όλες οι ανταρτικές οργανώσεις (ΕΛΑΣ, ΕΔΕΣ, ΕΚΚΑ), με την κοινή ονομασία «Εθνικαί Αντάρτικαί Ομάδαι Ελλάδος». Κατά το συμφωνητικό, η Ελλάδα χωριζόταν σε στρα­τιωτικές περιφέρειες υπό τις διαταγές του ΣΜΑ. Στις 29 Ιουλίου 1943 ιδρύθηκε κοινό Γενικό Στρατηγείο ΕΛΑΣ- ΕΔΕΣ στο οποίο προσχώρησε και η ΕΚΚΑ. Οι κυρίως στρατιωτικές επιχειρήσεις του ΕΛΑΣ (που περιορίζονταν αρχικά σε παρενοχλήσεις, δολιο­φθορές κ.λ.π.) άρχισαν με την κορυφαία αντιστασιακή επιχείρηση, την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου, στις 25 Νοεμβρίου 1942, που εκτελέστηκε σε συνεργασία με τις δυνάμεις του ΕΔΕΣ και με τη βοήθεια Βρετανών σαμποτέρ. Από τις πιο αξιομνημόνευτες επιχειρήσεις του στη διάρκεια της κατοχής είναι η ανατίναξη της σιδηροδρομικής σήραγγας στο Κούρνοβο Φθιώτιδας (2 Ιουνίου 1943), η μάχη του Φαρδύκαμπου από κοινού με την ΠΑΟ, οι επιχειρήσεις του θεσσαλικού κάμπου, που αναφέρονται συνοπτικά ως μάχη της σοδειάς για την αποτροπή αρπαγής της αγροτικής παραγωγής από τους κατα­κτητές, η μεγάλη μάχη της Πόρτας στη Θεσσαλία οι επιχειρήσεις παραπλάνησης των Γερμανών σχετικά με την περιοχή της αναμενόμενης συμμαχικής απόβασης στην Ευρώπη (σχέδιο ANIMALS), για τις οποίες απέσπασε τα συγχαρητήρια του ΣΜΑ (15 Ιουλίου 1943) και η Απελευθέρωση του Νομού Έβρου κατά την τελευταία περίοδο της Κατοχής. Με την κατάρρευση της Ιταλίας και την συνθηκολόγηση της με τους συμμάχους (3 Σεπτεμβρίου 1943), ο ΕΛΑΣ αφόπλισε σημαντικά τμήματα των Ιταλι­κών στρατευμάτων με τον οπλισμό τους, μεταξύ των οποίων ηΜεραρχία Πινερόλο.

Αξιοσημείωτες επίσης ήταν και οι δολοφονίες, του Γερμανού υποστράτηγου Κρεντς από τον ΕΛΑΣ Λακωνίας και του συνταγματάρχη των Ες Ες (SS) και υπεύθυνου -μεταξύ άλλων- για τις σφαγές του Διστόμου και της Κλεισούρας, Καρλ Σουμς από τον ΕΛΑΣ Άρτας.

Στη διάρκεια της κατοχής σημειώθηκαν αλλεπάλληλες συγκρούσεις του ΕΛΑΣ με τον ΕΔΕΣ, την ΕΚΚΑ και άλλες μικρότερες αντιστασιακές οργανώσεις, οι οποίες χαρακτηρίζονται από πολλούς ιστορικούς ως «ο πρώτος γύρος του Ελληνικού Εμφυλίου».

Κύριες αιτίες ήταν οι πολιτικές/ιδεολογικές διαφορές μεταξύ των οργανώσεων αλλά και το ζήτημα της κατοχής της πολιτικής εξουσίας στην Ελλάδα μεταπολεμικά. Ο ΕΛΑΣ, με 100.000 ενόπλους και με το ΕΑΜ να φτάνει περίπου τα 2 εκατομμύρια υποστηρικτές, είχε την πρωτοκαθεδρία του αντιστασιακού αγώνα, κατηγορώντας πολλές φορές τις υπόλοιπες οργανώσεις για δωσιλογισμό, ενώ αντίστοιχα κατηγορήθηκε από αυτές ότι δρούσε με κομμουνιστική προοπτική και όχι με εθνική.

Με τη συμφωνία της Καζέρτας (26 Σεπτεμβρίου 1944), η κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας, που προήλθε από τη Συμφωνία του Λιβάνου (20 Μαΐου 1944), έθεσε τον ΕΛΑΣ υπό τις διαταγές του Βρετανού στρατηγού Σκόμπι, ο οποίος ορίστηκε διοικητής όλων των ενόπλων δυνάμεων στην Ελλάδα. Όμως η ξαφνική εντολή Σκόμπι στις αρχές του Δεκέμβρη του '44 για τον μονομερή αφοπλισμό και την άμεση διάλυση του ΕΛΑΣ, μαζι με την παρελκυστική τακτική της κυβέρνησης να δικάσει τα Τάγματα Ασφαλείας αποτέλεσαν τα επίμαχα ζητήματα που οδήγησαν στη σύγκρουση των Δεκεμβριανών της Αθήνας.

Δεκεμβριανά

Βρετανικό άρμα εισβάλει στα γραφεία του ΕΑΜ κατά τα Δεκεμβριανά.

Στις αρχές Δεκεμβρίου, μέσα σε μια ατμόσφαιρα δηλητηριασμένη από την ένταση και την αμοιβαία καχυποψία, το ΕΑΜ κάλεσε τους Αθηναίους σε γενική απεργία και σε διαδήλωση στην πλατεία Συντάγματος. Στόχος ήταν η έκφραση διαφωνίας με τους χειρισμούς του Πρωθυπουργού Γεωργίου Παπανδρέου. Κατά τη διάρκεια της διαδήλωσης στις 3 Δεκεμβρίου 1944, η αστυνομία άνοιξε πυρ κατά του πλήθους. Ακολούθησαν 33 ημέρες μάχης ανάμεσα στα ελληνικά κυβερνητικά στρατεύματα (Ορεινή Ταξιαρχία, Ιερός Λόχος, τα Κατοχικά Τάγματα Ασφαλείας και την Οργάνωση Χ, που εξοπλίστηκαν από τους Βρετανούς) και τις βρετανικές στρατιωτικές δυνάμεις (των οποίων η δύναμη έφτασε τις 90 χιλιάδες συνοδευόμενους από αεροπορία και ναυτικό) από τη μια πλευρά, και τον ΕΛΑΣ της Αθήνας από την άλλη (το Α' Σώμα Στρατού του ΕΛΑΣ, επικουρούμενο από τάγματα του ΕΛΑΣ από Κόρινθο και Λαμία). Οι συγκρούσεις επεκτάθηκαν μερικώς και έξω από το πολεοδομικό συγκρότημα της Αθήνας (μάχες του ΕΛΑΣ με τον ΕΔΕΣ στην Ήπειρο και με τις δυνάμεις του Αντών Τσαούς στην Ανατολική Μακεδονία) και έγινε σε όλους σαφές ότι θα γενικεύονταν αργά ή γρήγορα σε μεγαλύτερο βαθμό. Η Μάχη της Αθήνας προκάλεσε την καταστροφή αρκετών περιοχών της πόλης και το θάνατο 11.000 ανθρώπων. Όταν, τα Χριστούγεννα του 1944, ο Βρετανός Πρωθυπουργός Τσώρτσιλ επισκέφθηκε την Αθήνα, για να εξετάσει από κοντά την κατάσταση, διαμόρφωσε, μεταξύ άλλων, την άποψη ότι θα έπρεπε να επιλυθεί το πολιτειακό ζήτημα, και μάλιστα το ταχύτερο δυνατόν. Υποχωρώντας στην πίεση των Βρετανών που επιθυμούσαν τη βελτίωση της εικόνας του Έλληνα μονάρχη, ο βασιλιάς Γεώργιος διόρισε αντιβασιλέα τον σεβαστό ως τότε Αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό, μέχρι να διενεργηθεί δημοψήφισμα για το πολιτειακό. Επίσης με υπόδειξη των Βρετανών, σε μια κίνηση που αποσκοπούσε τον κατευνασμό της αντίπαλης παράταξης, ο βασιλιάς Γεώργιος αντικατέστησε τον Γεώργιο Παπανδρέου με τον παλιό βενιζελικό Στρατηγό Πλαστήρα.

Παραδοθείς οπλισμός του ΕΛΑΣ μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας.

Τον Φεβρουάριο του 1945 αποκαταστάθηκε μια επιφανειακή ηρεμία. Η κυβέρνηση και το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ υπέγραψαν τη Συμφωνία της Βάρκιζας. Με αυτήν προβλεπόταν ότι θα γινόταν πλήρης αφοπλισμός του ΕΛΑΣ με αντάλλαγμα ευρεία αμνηστία, διασφάλιση της ελευθερίας του λόγου, άρση του στρατιωτικού νόμου, αμνηστία για όλα τα «πολιτικά εγκλήματα» (όχι όμως και τα ποινικά) και προκήρυξη δημοψηφίσματος για το πολιτειακό ζήτημα (αβασίλευτη ή βασιλευόμενη δημοκρατία). Η υπογραφή της Συμφωνίας της Βάρκιζας και η υλοποίηση του αφοπλισμού του ΕΛΑΣ εγκαινίασε ό,τι η Αριστερά ονόμασε Λευκή Τρομοκρατία, ενώ παράλληλα μεγάλο μέρος του αντάρτικου οπλισμού παρέμεινε κρυμμένο. Παραστρατιωτικές οργανώσεις και ομάδες διεξήγαν εκστρατεία τρομοκράτησης και δολοφονιών κατά κομμουνιστών, επικαλούμενοι λόγους αντεκδίκησης. Για να σωθούν, πολλοί κομμουνιστές πέρασαν πλέον στην παρανομία. Μια σειρά πολιτικά αδύναμων κυβερνήσεων απέτυχαν, ακόμη και όταν το επεχείρησαν, να ελέγξουν την αυξανόμενη βία των παρακρατικών. Η χώρα κατρακυλούσε σε μια νέα περίοδο πολέμου, με εσωτερικές διενέξεις, την ώρα που στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες άρχιζε βραδέως αλλά σταθερά το έργο της ανασυγκρότησης από τα ερείπια του Β΄ Παγκόσμιου πολέμου.

Διάρθρωση (1944)

Η επιχειρησιακή διάρθρωση του ΕΛΑΣ (που εμπεριείχε μοίρες του ΕΛΑΝ) στα τέλη του 1944 ήταν η εξής:

• Κεντρική Επιτροπή (ΚΕ)
  • III Μεραρχία (πρώην Αρχηγείο Πελοποννήσου)
  • Γενικόν Στρατηγείον (ΓΣ)
    • I Μεραρχία (πρώην Στρατηγείο Θεσσαλίας)
    • VIII Μεραρχία (πρώην Γενικό Αρχηγείο Ηπείρου)
    • Ομάδα Μεραρχιών Μακεδονίας (ΟΜΜ)
      • IX Μεραρχία (πρώην Στρατηγείο Δυτικής Μακεδονίας)
      • X Μεραρχία, με χώρο ευθύνης την Κεντρική Μακεδονία
      • XI Μεραρχία, με χώρο ευθύνης τη Θεσσαλονίκη
      • VI Μεραρχία, με χώρο ευθύνης την Ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη
    • Ομάδα Μεραρχιών Στερεάς (ΟΜΣ)
      • II Μεραρχία, με χώρο ευθύνης την Αττικοβοιωτία και την Εύβοια
      • XIII Μεραρχία (πρώην Αρχηγείο Στερεάς ή Γενικό Αρχηγείο Ρούμελης)
    • Ταξιαρχία Αρχιπελάγους, με χώρο ευθύνης τη Σάμο και τη Μυτιλήνη
    • Ταξιαρχία Ιππικού
    • Α΄ Σώμα Στρατού
    • Εφεδρικός ΕΛΑΣ
    • Εθνική Πολιτοφυλακή (ΕΠ)

Ύμνος

Ο ύμνος του ΕΛΑΣ γράφτηκε τον Μάρτιο του 1944 σε στίχους της Σοφίας Μαυροειδή-Παπαδάκη και μουσική του Νίκου Τσάκωνα.

Ύμνος του ΕΛΑΣ

Με το τουφέκι μου στον ώμο, σε πόλεις κάμπους και χωριά, της Λευτεριάς ανοίγω δρόμο; της στρώνω βάγια και περνά.

Εμπρός ΕΛΑΣ ΕΛΑΣ ΕΛΑΣ για την Ελλάδα, το Δίκιο και τη Λευτεριά; σ’ ακροβουνό και σε κοιλάδα, πέτα! πολέμα με καρδιά.

Ένα τραγούδι είν’ η πνοή σου, καθώς στη ράχη ροβολάς, και αντιλαλούν απ’ τη φωνή σου καρδιές και κάμποι: ΕΛΑΣ! ΕΛΑΣ!

Παντού η Πατρίδα μ’ έχει στείλει, φρουρό μαζί κι εκδικητή, κι απ’ την ορμή μου θ’ ανατείλει καινούργια λεύτερη ζωή.

Με χίλια ονόματα, μία χάρη, ακρίτας ειτ’ αρματολός, αντάρτης, κλέφτης, παλικάρι; πάντα ειν’ ο ίδιος ο λαός.

Εμπρός ΕΛΑΣ...

Αναφορές

• Βόγλης, Πολυμέρης (2016). Η αδύνατη επανάσταση: Η κοινωνική δυναμική του εμφυλίου πολέμου. Αθήνα: Αλεξάνδρεια. ISBN 978-960-221-576-0. 
• Ιάσονας Χανδρινός, Εθνική Αντίσταση 1941-1944, Η Αληθινή Ιστορία του Αντάρτικου, σελ.26-30, Μονογραφίες περιοδικού Στρατιωτική Ιστορία
• Τάσος Κωστόπουλος, Η Αυτολογοκριμένη μνήμη, Τα Τάγματα Ασφαλείας και η μεταπολεμική Εθνικοφροσύνη, Φιλίστωρ

Βιβλιογραφία

• Αντωνακάκης Χρήστος, «Η εθνική αντίσταση του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στον Ταΰγετο και τον Πάρνωνα 1941-1944», Αλφειός, 2006.
• Αντωνόπουλος Αντώνης, «Μνήμες ενός αντάρτη του ΕΛΑΣ», Αλφειός, 1993.
• Αυγητίδης Κώστας, «Οι Σοβιετικοί μαχητές στις γραμμές της ΕΑΜικής Εθνικής Αντίστασης (ΕΛΑΣ)», Σύγχρονη Εποχή, 2007.
• Γάτος Γιώργος, «Η εθνική αντίσταση στη Φωκίδα. ΕΑΜ, ΕΛΑΣ, ΕΠΟΝ», τ. 1-2, Πεδίο, 2015.
• Κάιλας Δημήτρης, «Κάτω από τις σημαίες του Λαϊκού Στρατού. Έλληνες μόνιμοι αξιωματικοί στις τάξεις του Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού - ΕΛΑΣ», Σύγχρονη Εποχή, 2005.
• Σαράφης Στέφανος, «Ο ΕΛΑΣ», Επικαιρότητα, 1999.
• Χανδρινός Ιάσων «Το τιμωρό χέρι του λαού. Η δράση του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ στην κατεχόμενη πρωτεύουσα 1942-1944», Θεμέλιο, 2012.