Η ελληνική λέξη ουτοπία (σύνθετη από το αρνητικό μόριο ου {ουκ} και το ουσιαστικό τόπος - τόπος ανύπαρκτος) χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1516 και ήταν ο τίτλος ενός βιβλίου γραμμένου από τον Άγγλο ουμανιστή φιλόσοφο Τόμας Μορ (Thomas More). Με τον όρο ουτοπία ο Μορ περιέγραφε έναν ιδανικό τόπο και τρόπο πολιτικής συμβίωσης, ένα απομονωμένο νησί με τέλειο κοινωνικό, πολιτικό και νομικό σύστημα.

Έκτοτε, η λέξη χρησιμοποιήθηκε τόσο στην πολιτική φιλοσοφία για να περιγράψει τις προσπάθειες για τη δημιουργία μιας ιδανικής ανθρώπινης συμβίωσης, όσο και στη λογοτεχνία για να περιγράψει φανταστικούς τέλειους κόσμους (ευ-τοπίες). Στη λογοτεχνία, εξάλλου, συχνά περιγράφονται και φανταστικές κοινωνίες εντελώς αντίθετες από τις ουτοπικές, κοινωνίες απάνθρωπες, που συνήθως τοποθετούνται στο μέλλον και ονομάζονται δυσ-τοπίες. Στον κινηματογράφο, από τις πιο διάσημες δυστοπικές ταινίες είναι η ταινία Blade Runner και η τριλογία The Matrix.

Εκτός από τις πολιτικές και τις λογοτεχνικές ουτοπίες, μπορούμε ακόμα να μιλήσουμε για ουτοπίες τεχνολογικές, οικονομικές, επιστημονικές, φιλοσοφικές, θρησκευτικές, οικολογικές κ.λπ.., αλλά και για τις έμπρακτες ουτοπίες της εποχής μας[1], καθώς και των προηγούμενων ιστορικών εποχών[2][3].

Να επισημάνουμε ότι δεν πρέπει να συγχέουμε την ουτοπία με την χίμαιρα, όπως συχνά γινόταν κυρίως στο παρελθόν για λόγους σκοπιμοτήτων.

Ειδικότερα στην πολιτική φιλοσοφία τα περιεχόμενα της ουτοπίας εμπεριέχουν κυρίως το στοιχείο της κατεύθυνσης. Δείχνουν προς τα που είναι αναγκαίο (ανθρωποκεντρικά) να κατευθυνθεί μια Πολιτεία, μια κοινότητα ανθρώπων, ένα κοινωνικό πλέγμα ανθρώπινων σχέσεων (και επάνω σε τι είδους βάσεις), κ.ά. Αντίθετα, η χίμαιρα υποδηλώνει κάτι το ανέφικτο και το καταστροφικό.

Αριστοφανική ουτοπία Επεξεργασία

Η αριστοφανική ουτοπία, σύμφωνα με το έργο Όρνιθες (γράφτηκε το 414 π.Χ), μπορεί να θεωρηθεί και ευτοπική και δυστοπική συγχρόνως. Δυστοπικός είναι ο αρχαιοελληνικός κόσμος, γιατί ζει την περίοδο του Πελοποννησιακού Πολέμου, δηλαδή υπάρχει κλίμα τρόμου, απαισιοδοξίας και αγωνίας. Ευτοπικός κόσμος είναι αυτός που οι δύο Αθηναίοι αναζητούν στα σύννεφα.

Ο Πεισθέταιρος, ο ένας από τους δύο πρωταγωνιστές, επιθυμεί να αφήσει την Αθήνα και δημιουργήσει μια άλλη πόλη, τη Νεφελοκοκκυγία (κατοικία των κούκων στα σύννεφα, την πόλη δηλαδή των πουλιών), στην οποία συνυπάρχουν οι θεοί με τους ανθρώπους. Τελικά, μετά από πολλές περιπέτειες, η ένωση θεών και ανθρώπων επιτυγχάνεται, αφού ο ήρωας παντρεύεται τη Βασιλεία που έχει τον έλεγχο του κεραυνού και της εξουσίας του Δία.

Μέσω της ουτοπίας, ο Αριστοφάνης ακολουθεί στους Όρνιθες το μοτίβο «πλοκή της σωτηρίας». Ο ήρωας του, μπροστά στο πολιτικό, οικονομικό και πνευματικό αδιέξοδο (ο Πισθέταιρος απεχθάνεται περισσότερο τη δικομανία των συμπολιτών του), μηχανεύεται έναν ευφάνταστο τρόπο για να σώσει την Αθήνα, ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο ή απλώς τον εαυτό του. Η πλοκή των Ορνίθων δεν στηρίζεται στην αληθοφάνεια, ούτε υπακούει στη λογική. Η τάξη ανατρέπεται, οι αξίες της κοινωνίας ευτελίζονται, πρόσωπα και θεσμοί γελοιοποιούνται, θεοί και ήρωες συμμορφώνονται με το γεμάτο γοητευτικό ηδονισμό κωμικό ήθος[4].

Πλατωνική Ουτοπία Επεξεργασία

Το 374 π.Χ. ο Πλάτωνας, ώριμος πια, γράφει την Πολιτεία του. Ο φιλόσοφος σχεδιάζει εκεί[5] την Καλλίπολή του, μια πολιτική ουτοπία αρμονικής και δίκαιης συνύπαρξης. Ο Πλάτωνας χωρίζει τους ανθρώπους σε τάξεις (άρχοντες – φύλακες – δημιουργούς). Οι τάξεις που αποτυπώνουν την τριμερή διάκριση της ψυχής (λογιστικό – θυμοειδές – επιθυμητικό)[6] και προσδιορίζονται από τις αντίστοιχες αρετές (σοφία – ανδρεία – σωφροσύνη). Η βασικότερη, αρετή, η δικαιοσύνη, συγκρατεί την αρμονία του συνόλου. Σκοπός είναι να εξασφαλιστεί η μεγαλύτερη δυνατή ευτυχία για όλους. Στην πρώτη θέση της ιεραρχικής κλίμακας τοποθετείται ο φιλόσοφος/βασιλιάς. Εφαρμόζεται εδώ η θεωρία του Πλάτωνα ότι για να φτάσουν οι άνθρωποι στην ευτυχία μέσα στις οργανωμένες κοινότητες που ιδρύουν μία είναι η λύση: να κυβερνήσουν οι φιλόσοφοι ή να φιλοσοφήσουν οι κυβερνήτες.

Στο έργο του Πλάτωνα υπάρχει και μια δεύτερη ουτοπική πόλη, η Ατλαντίδα (στα Αρχαία Ελληνικά: Ἀτλαντὶς νῆσος). Είναι ένα μυθικό νησί που πρωτοαναφέρεται στους διαλόγους Τίμαιος[7] και Κριτίας[8], οι οποίοι γράφτηκαν το 360 π.Χ. Στην περιγραφή του Πλάτωνα, η Ατλαντίδα, που βρίσκεται «πέρα από τις Ηράκλειες στήλες», ήταν μια ναυτική δύναμη που είχε κατακτήσει πολλά μέρη της δυτικής Ευρώπης και της Λυβικής, περίπου 9.000 χρόνια πριν από τον Σόλωνα. Μετά από μια αποτυχημένη προσπάθεια να εισβάλει στην Αθήνα, η Ατλαντίδα βυθίστηκε μυστηριωδώς στο πέλαγος «σε μια μόνο ημέρα και νύχτα ατυχίας».

Η ουτοπία του Τόμας Μορ Επεξεργασία

Το έργο του Τόμας Μορ Ουτοπία εκδόθηκε στη Λουβαίν των Κάτω Χωρών το 1516. Αργότερα, την έκδοση επιμελήθηκε ο Έρασμος, στενός φίλος του Μορ. Ο τίτλος που είχε δώσει ο Μορ στο έργο του ήταν Nusquam, αλλά με την παρέμβαση του Έρασμου εμφανίστηκε ως Utopia.

Η Ουτοπία είναι ένα φανταστικό νησί στο οποίο η ευδαιμονία έχει επιτευχθεί. Το νησί δεν έχει ακριβείς γεωγραφικές συντεταγμένες, αλλά δεν βρίσκεται μακριά από την Ευρώπη και σε αυτό ακμάζουν 54 καλά ρυμοτομημένες και ομοιόμορφες πόλεις. Ο Μορ φαντάζεται μια ιδανική κοινωνία ισότητας, κοινοκτημοσύνης, θρησκευτικής ανοχής, με εξάωρη εργασία, χωρίς χρήματα, δικηγόρους και εκμετάλλευση. Οι κάτοικοι ευημερούν χωρίς περιττές πολυτέλειες, δεν έχουν ιδιωτική περιουσία, φροντίζουν για τη δίκαιη κατανομή των αγαθών, διασκεδάζουν σε δείπνα με τη συνοδεία μουσικής, έχουν ένα άρτιο σύστημα δημόσιας εκπαίδευσης.

Ωστόσο, ο ίδιος ο συγγραφέας διατυπώνει τις επιφυλάξεις του για το κατά πόσο είναι δυνατή η αφθονία αγαθών χωρίς την ύπαρξη κινήτρων και ανησυχεί για την αδιαφορία των οκνηρών που θα επιβαρύνει τους εργατικούς. Τελικά μεταθέτει την πραγμάτωση της ουτοπίας του στο απώτερο μέλλον «όταν όλοι οι άνθρωποι θα είναι καλοί»[9].

Η «Ουτοπία» του Μουρ ενσωματώνει ηθικά αξιώματα της φιλοσοφίας των Στωικών και του Επίκουρου, αλλά επηρεάζεται κυρίως από την Πολιτεία και τους Νόμους του Πλάτωνα, τα Πολιτικά του Αριστοτέλη, καθώς και από τα έργα του Πλούταρχου και του Κικέρωνα.

Σοσιαλιστική ουτοπία Επεξεργασία

Η αντίληψη του ουτοπικού σοσιαλισμού ξεκινάει από τις απαρχές της Γαλλικής επανάστασης. Οι ιδέες του Διαφωτισμού περί ισότητας, κοινωνικής δικαιοσύνης και ελευθερίας ήταν η κύρια πηγή έμπνευσης για τους ουτοπιστές[10]. Η πρώτη απόπειρα κοινωνικής βελτίωσης έγινε από τον Ρόμπερτ Όουεν και ήταν αποτυχημένη, επειδή δεν ήταν ώριμες οι συνθήκες ώστε να εφαρμοστεί στον καπιταλισμό μία σοσιαλιστική θεωρία. Ο Όουεν προσπάθησε να εφαρμόσει τη θεωρία του στη βιομηχανία όπου ο ίδιος ήταν ιδιοκτήτης. Οι συνθήκες ωρίμασαν αργότερα χάρη στην εμφάνιση της ιδεολογίας του Καρλ Μαρξ, καθώς και της ιδεολογίας του αναρχοατομικισμού, οι οποίες ανέδειξαν και ανέλυσαν την πάλη των τάξεων που ήταν καθοριστική στην εξέλιξη του σοσιαλισμού. Αυτός ο σοσιαλισμός υιοθετεί ριζοσπαστική κι επαναστατική προσέγγιση στις εργασιακές σχέσεις, αφού εναντιώνεται στον συντηρητισμό και στον αστικό φιλελευθερισμό.

Ο Ανρί ντε Σαιν Σιμόν και ο Σαρλ Φουριέ ήσαν ουτοπιστές,πρόδρομοι του επιστημονικού σοσιαλισμού. Ο Σαιν Σιμόν ανέλυσε τη Γαλλική Επανάσταση ως έναν αγώνα ανάμεσα στις τάξεις των ευγενών, των αστών και των ακτημόνων. Εισηγήθηκε μία βιομηχανική κοινωνία η οποία διευθύνεται από παραγωγούς. Η καλυτέρευση της εργατικής τάξης κατά τον Σαιν Σιμόν θα προέλθει από την κοινωνία και όχι από την ίδια την εργατική τάξη. Οι οπαδοί και συνεχιστές του Σαιν Σιμόν χωρίστηκαν σε δύο στρατόπεδα, το πολιτικό και το θρησκευτικό. Κατά το Σαιν Σιμόν η καλυτέρευση του ανθρώπου ήταν ουσιώδες στοιχείο και προϋπόθεση για την καλυτέρευση της εργατικής τάξης. Στο έργο του Σαιν Σιμόν συνδυάζεται η επιστήμη και η θρησκεία, μία θρησκεία όμως η οποία υπηρετεί κατά έναν ιδιαίτερο τρόπο την παιδαγωγική.

Ο Σαρλ Φουριέ ήταν σοσιαλιστής, φιλόσοφος και διανοητής. Υποστήριξε πως τα ένστικτα του ανθρώπου, σωστά διοχετευμένα, οδηγούν σε κοινωνική αρμονία. Κάνει λόγο για θελκτική εργασία και προτείνει μια μορφή μικρού κοινοβίου το «Φαλανστήριο» όπου θα ζουν όλοι και οι εργασίες θα κατανέμονται σύμφωνα με τις φυσικές τάσεις του κάθε μέλους.

Η θεωρία που συγκρότησαν ο Καρλ Μαρξ και ο Φρίντριχ Ένγκελς αντιλαμβάνεται τον σοσιαλισμό ως κατώτερη βαθμίδα του κομμουνισμού. Βασικό χαρακτηριστικό του σοσιαλισμού είναι η έναρξη μιας μακράς και δύσκολης διαδικασίας υπέρβασης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Αυτοί θεώρησαν ότι ο ουτοπικός σοσιαλισμός, επηρεασμένος και από  αστικές-μικροαστικές ροπές, αναζήτησε τα ιδανικά της νέας της κοινωνίας χωρίς σωστή διερεύνηση και κριτική για την υπόσταση της κοινωνίας, για τις κινητήριες δυνάμεις που επιφέρουν την αλλαγή της κοινωνικής πραγματικότητας και για τα μέσα που πρέπει να χρησιμοποιήσει η εργατική τάξη για να κατακτήσει την εξουσία και να δημιουργήσει πραγματικά τη νέα κοινωνία, τη σοσιαλιστική.

Η αξία και οι κίνδυνοι της ουτοπίας Επεξεργασία

Η ουτοπία ως ιδεώδες συμβάλλει σε πολλές πτυχές της πολιτικής και κοινωνικής ζωής.

Αρχικά η ουτοπία συμβάλλει στην εξέλιξη του ανθρώπου ως πολιτικού και κοινωνικού όντος. Καθώς, όπως αναφέρει και ο Ανατόλ Φρανς: «Δίχως τους ουτοπικούς των άλλων καιρών οι άνθρωποι θα εξακολουθούσαν να ζουν άθλιοι και γυμνοί σε σπήλαια. Ουτοπικοί χάραξαν τις γραμμές της πρώτης πόλης […] Από γενναιόδωρα όνειρα έρχονται ευεργετικές πραγματικότητες. Η ουτοπία είναι η βασική αρχή κάθε προόδου και η απόπειρα για ένα καλύτερο μέλλον».

Επίσης, ο Ερνστ Μπλοχ θεωρεί ότι η ουτοπία συμβάλλει στην εξέλιξη του ανθρώπου, και συγκεκριμένα στην ικανότητά του να επιτύχει το αδύνατο: «Η ουτοπία δεν είναι, και δεν πρέπει να είναι, ένα είδος ανέφικτης τελειότητας, το απόγειο μιας συμμετρίας που, εάν εφαρμοστεί, θα είναι κάτι συνώνυμο με τον εφιάλτη, αλλά η διηνεκής εκδίπλωση και πραγμάτωση της ουσίας του ανθρώπου, η ανεμπόδιστη εξέλιξη των δημιουργικών ικανοτήτων του, η υπέρβαση των συγκεκριμένων κοινωνικών συνθηκών που αποτελούν τροχοπέδη της εξέλιξης, το ανέφικτο που τείνει να γίνει εφικτό».

Την αισιόδοξη προοπτική της ανθρώπινης κοινωνίας χάρη στην ουτοπία τονίζει και ο Όσκαρ Ουάιλντ αναφέροντας: «Αν ένας χάρτης του κόσμου δεν περιλαμβάνει την Ουτοπία, δεν αξίζει ούτε μια ματιά μας, γιατί αφήνει απ’ έξω τη μοναδική χώρα στην οποία φτάνει πάντα η ανθρωπότητα. Κι όταν φτάνει εκεί η ανθρωπότητα, αγναντεύει πιο πέρα και, βλέποντας μια χώρα καλύτερη, σαλπάρει»[11].

Συμπερασματικά, η ουτοπία συμβάλλει στην εξέλιξη της κοινωνίας και στην αισιόδοξη θεώρηση του κόσμου από τον άνθρωπο. Ειδικότερα, αποτελεί κινητήριο δύναμη για την προσέγγιση ιδανικού προτύπου και συνεπώς για τη δημιουργία καλύτερων συνθηκών ζωής.

Ωστόσο, στην περίπτωση εφαρμογής της ουτοπίας στην πραγματική ζωή ενδεχομένως να παρουσιαστούν ορισμένοι κίνδυνοι για την εύρυθμη λειτουργία της κοινωνίας.

Πρώτα-πρώτα, η υπέρμετρη αφοσίωση στο όραμα της ουτοπίας οδηγεί στην αδιαφορία για το παρόν και στην απόλυτη προσκόλληση στο μέλλον, με φυσικό επακόλουθο την εξασθένηση του ρόλου του ανθρώπου στην κοινωνία του σήμερα.

Επίσης, θα ήταν ορθό για τα άτομα που εξυπηρετούν μακροπρόθεσμα ένα τέτοιο όραμα να έχουν πλήρη επίγνωση ότι είναι αφελές και επικίνδυνο να επιδιώκεται η αναγκαστική και βίαιη συμμόρφωση των συνανθρώπων τους στις δικές τους ουτοπικές ιδέες, καθώς η πραγμάτωση ουτοπικών οραμάτων δεν πρέπει να επιδιώκεται με τρόπο που να υπονομεύει τη συναινετική, δημοκρατική διακυβέρνηση των κοινωνιών.

Τέλος, ορισμένα άτομα χρησιμοποιούν την ουτοπία με σκοπό τις προσωπικές τους επιδιώξεις, εκμεταλλευόμενοι ευκολόπιστους και ανυποψίαστους πολίτες. 


Παραπομπές Επεξεργασία

  1. «Άμεση δημοκρατία». Βικιπαίδεια. 2022-07-09. https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=%CE%86%CE%BC%CE%B5%CF%83%CE%B7_%CE%B4%CE%B7%CE%BC%CE%BF%CE%BA%CF%81%CE%B1%CF%84%CE%AF%CE%B1&oldid=9562365. 
  2. «[Μέρος πρώτο] Αιρετικές Εξεγέρσεις & Κομμουνισμός τον 10ο – 16ο αιώνα». Γη και Ελευθερία. Ανακτήθηκε στις 11 Ιουλίου 2022. 
  3. «Δημοκρατία των Πειρατών». Βικιπαίδεια. 2021-06-06. https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=%CE%94%CE%B7%CE%BC%CE%BF%CE%BA%CF%81%CE%B1%CF%84%CE%AF%CE%B1_%CF%84%CF%89%CE%BD_%CE%A0%CE%B5%CE%B9%CF%81%CE%B1%CF%84%CF%8E%CE%BD&oldid=8883823. 
  4. http://www.postmodern.gr/ornithes-to-aristourgima-tou-aristofani-choris-skinothetiki-apopsi/
  5. Πλάτων, Πολιτεία, Ε, 473 c11-e5.
  6. Annas Julia, Εισαγωγή στην Πολιτεία του Πλάτωνα, ελλ. μτφ. Χρ. Γραμμένου, Αθήνα: Καλέντης, 2006, σσ. 161-165.
  7. Πλάτων, Τίμαιος, 17a-27a.
  8. Πλάτων, Κριτίας, 113Β κ.ε.
  9. More Thomas, Ουτοπία, ελλ. μτφ. Ν. Βαρσάκη, Αθήνα: Ιάμβλιχος, 2003.
  10. https://www.historical-quest.com/histquest/460-outopikos-epistimonikos-sosialismos.html
  11. Wilde Oscar, Η ψυχή του ανθρώπου στον σοσιαλισμό, Αθήνα: Ελεύθερος Τύπος, 1981.

Βιβλιογραφία[1] Επεξεργασία

  • Annas Julia, Εισαγωγή στην Πολιτεία του Πλάτωνα, ελλ. μτφ. Χρ. Γραμμένου, Αθήνα: Καλέντης, 2006.
  • Αριστοφάνους, Όρνιθες, μετάφραση και ερμηνευτικά σχόλια Φ. Ι. Κακριδής, Αθήνα: Π.Ε.Κ., 2019.
  • Bacon Francis, Thomas More & Henri Neville, Τρία κείμενα για την ουτοπία, ελλ. μτφ. Γρ. Κονδύλης, Αθήνα: Μεταίχμιο, 2014.
  • Κονδύλης Παναγιώτης, Η ηδονή, η ισχύς, η ουτοπία, Αθήνα: Στιγμή, 2013.
  • More Thomas, Ουτοπία, ελλ. μτφ. Ν. Βαρσάκη, Αθήνα: Ιάμβλιχος, 2003.
  • Mumford Lewis, Η ιστορία των ουτοπιών, ελλ. μτφ. Β. Τομανάς, Σκόπελος: Νησίδες, 1998.
  • Paco Thierry, Η Ουτοπία ή το παγιδευμένο ιδεώδες, ελλ. μτφ. Δ. Δημουλάς, Αθήνα: Scripta, 1998.
  • Πλάτων, Πολιτεία, πρόλογος και μετάφραση Ν. Μ. Σκουτερόπουλος, Αθήνα: Πόλις, 2014.
  • Πλάτων, Τίμαιος – Κριτίας, Αθήνα: Κάκτος, 1993.
  • Vidal-Naquet, Pierre, Η Ατλαντίδα. Μικρή ιστορία ενός πλατωνικού μύθου, ελλ. μτφ. Χρ. Δ. Μεράντζας, Αθήνα: Ολκός, 2007.
  • Wilde Oscar, Η ψυχή του ανθρώπου στον σοσιαλισμό, Αθήνα: Ελεύθερος Τύπος, 1981.



  1. 1ο Γ.Ε.Λ. Αιγίου, 1ο Γ.Ε.Λ. Αιγίου (2019). Το λήμμα δημιουργήθηκε από τους μαθητές του Β2 τμήματος. Αίγιο. σελ. 1.