Καστορέλαιο

Το καστορέλαιο, ρητινέλαιο, κικινέλαιο ή ρετσινόλαδο είναι είδος φυτικού ελαίου που παράγεται από το τροπικό φυτό Ρίκινος ο Κοινός (Ricinus communis) της οικογένειας των Ευφορβιδών (Euphorbiacae).

Καστορέλαιο
Γενικά
Όνομα	Καστορέλαιο
Συνώνυμα	Ρητινέλαιο, Κικινέλαιο, Ρετσινόλαδο, Oleum Ricini
Χημικός τύπος	C3H5(C18H33O3)3
Εμφάνιση	Υποκίτρινο σχεδόν άχρωμο ιξώδες υγρό
Αριθμός CAS	89958-32-7
Αριθμός E	1503
Ιδιότητες
Σημείο τήξης	-10° - -18 °C
Σημείο βρασμού	313 °C
Ειδικό βάρος 20 °C	0,957 - 0,961
Διαλυτότητα στο νερό	Αδιάλυτο
Συντελεστής ιξώδους	6,27-8,84 mm Hg (25 °C)
Ασφάλεια
Σημείο ανάφλεξης	282 °C
Θερμοκρασία Αυτανάφλεξης	449 °C
Η κατάσταση αναφοράς είναι η πρότυπη κατάσταση εκτός αν σημειώνεται διαφορετικά

Η απόχρωσή του είναι υποκίτρινη και είναι σχεδόν άοσμο. Το καστορέλαιο και τα παράγωγά του έχουν εφαρμογές στην κατασκευή σαπουνιών, λιπαντικών, υδραυλικών και υγρών φρένων, χρωστικών ουσιών, βαφών, βερνικιών, μελανιών, ανθεκτικών στο ψύχος πλαστικών, στιλβωτικών και στιλπνοτικών, νάιλον, φαρμακευτικών ειδών και αρωμάτων. Είναι ένα από τα σημαντικότερα βιομηχανικά έλαια και υπήρξε από τα πρώτα εξαγώγιμα διεθνή εμπορικά προϊόντα.

Χημική σύνθεση

Το καστορέλαιο (C18H34O3) έχει ασυνήθιστη χημική σύνθεση, η οποία το καθιστά πολύτιμο. Η σύνθεσή του είναι κατά 94% τριακυλογλυκερόλες και το υπόλοιπο μονογλυκερίδια (3,4%) και φωσφολιπίδια (0,6%).

Οι καρποί του φυτού Ρίκινος ο Κοινός (Ricinus communis) από τους οποίους εξάγεται το Καστορέλαιο.

Το 90% των λιπαρών οξέων του είναι ρικινολεϊκό οξύ. Το ρικινολεϊκό οξύ, ένα μονοακόρεστο λιπαρό οξύ 18 ατόμων άνθρακα, έχει χαρακτηριστική μονάδα υδροξυλίου στο δωδέκατο άτομο άνθρακα, μία εξαιρετικά ασυνήθιστη ιδιότητα για φυσικό λιπαρό οξύ. Αυτή η χαρακτηριστική ομάδα καθιστά το ρικινολεϊκό οξύ πολικό και επίσης επιτρέπει χημική παραγωγοποίηση, που δεν είναι εφικτή με άλλα φυσικά έλαια.

Δεδομένου ότι είναι πολωμένο διηλεκτρικό με σχετικά υψηλή διηλεκτρική σταθερά (4,7), χρησιμοποιείται ορισμένες φορές διυλισμένο σε υψηλό βαθμό και αφυδατωμένο ως διηλεκτρικό υγρό σε υψηλής απόδοσης και τάσης πυκνωτές. Το καστορέλαιο περιέχει επίσης σε ποσοστό 3-4%, από κοινού, ελαϊκά και λινελαϊκά οξέα. Έχει ικανό ιξώδες ειδικό βάρος (0,96-0,97 gr/cm3) και είναι διαλυτό στην απόλυτη αλκοόλη, το διαιθυλαιθέρα και το χλωροφόρμιο.

Το καστορέλαιο διατηρεί τη ρευστότητά του σε εξαιρετικά υψηλές και χαμηλές θερμοκρασίες. Το Σεβακικό οξύ εξάγεται χημικά από το καστορέλαιο.

Το ενεργό δηλητήριο των καρπών του Ρικίνου είναι η ρικίνη, μία δραστική υδροδιαλυτή πρωτεΐνη. Η ρικίνη μένει στον πολτό μετά την εξαγωγή του ελαίου από τον καρπό και έτσι δεν περιέχεται στο καστορέλαιο.

Χημικές αντιδράσεις χρησιμοποιούμενες για τη δημιουργία παραγώγων

Είδος αντίδρασης	Πρόσθετα αντιδρώντα στοιχεία	Τύπος προϊόντων
Εστερικός δεσμός
Υδρόλυση	Οξύ, Ένζυμο, Αντιδραστήριο Twitchell	Λιπαρά οξέα, Γλυκερόλη
Εστεροποίηση	Μονοϋδρική αλκοόλη	Εστέρες
Αλκοόλυση	Γλυκερόλη, Γλυκόλη, Πενταερυθριτόλη	Μονογλυκερίδια και Διγλυκερίδια, Μονογλυκόλες
Σαπωνοποίηση	Αλκάλια, Αλκάλια με μεταλλικά άλατα	Διαλυτοί και αδιάλυτοι σάπωνες
Αναγωγή	Αναγωγή Νατρίου	Αλκοόλες
Αμίνωση	Αλκύλιο αμίνες, Αλκανοαμίνες	Άλατα αμινών, Αμίδια
Αλογόνωση	SOCl2	Λιπαρό οξύ αλογόνων
Διπλός δεσμός
Οξείδωση, Πολυμερισμός	Θέρμανση, Οξυγόνο, Παράγων πολυμερισμού	Πολυμερισμένα έλαια
Υδρογόνωση	Υδρογόνο (μέτρια πίεση)	Υδροξυστεαρικά άλατα
Εποξείδωση	Υπεροξείδιο του υδρογόνου	Εποξειδωμένα έλαια
Αλογόνωση	Cl2, Br2, I2	Αλογονωμένα έλαια
Αντιδράσεις προσθήκης	S, Μαλεϊκό οξύ	Πολυμερισμένα έλαια
Σουλφούρωση	H2SO4	Σουλφωμένα έλαια
Ομάδα Υδροξυλίου
Αφυδάτωση, Υδρόλυση, Απόσταξη	Καταλύτης (με επίδραση θερμότητας)	Αφυδατωμένο καστορέλαιο, Δεκαοκταδιενικό οξύ
Καυστική τήξη	NaOH	Σεβακικό οξύ, Καπρυλική αλκοόλη
Πυρόλυση	Υψηλή θερμοκρασία	Ενδεκυλενικό οξύ, Επταλδεΰδη
Αλογόνωση	PCl5, POCl3	Αλογονωμένο καστορέλαιο
Αλκαλοξύλωση	Οξείδιο αιθυλενίου και/ή Οξείδιο προπυλενίου	Αλκοξυλωμένο καστορέλαιο
Εστεροποίηση	Οξεικοί, φωσφορικοί, μαλεϊκοί, φθαλικοί ανυδρίτες	Αλκυλικοί και αλκυραλιλεστέρες εστέρες, εστέρες φωσφορικού άλατος
Σούλφωση	H2SO4	Θειικό καστορέλαιο (Τουρκικό ερυθρό έλαιο)
Ουρεθανικές αντιδράσεις	Ισοκυανικά	Πολυμερή ουρεθάνης

Ιστορία της χρήσης του

Η χρήση καστορέλαιου από τους Αιγυπτίους αναφέρεται στην ιστορία του Ηροδότου, ο οποίος σχολιάζει τη χρήση ελαίου από τους καρπούς του Ricinus communis (ο ίδιος το αποκαλεί Κίκι) για φωτισμό και επάλειψη του σώματος. Σπόροι του Ricinus communis έχουν ανακαλυφθεί σε αιγυπτιακούς τάφους, χρονολογούμενους από το 4000 π.Χ.

Το φυτό Ρίκινος ο Κοινός (Ricinus Communis), Κίκι ή Ρετσινολαδιά.

Επιγραφή σε δοχείο αμερικανικού καστορέλαιου του 1825.

Στην Ινδία χρησιμοποιείται ήδη από τη δεύτερη χιλιετηρίδα π.Χ. σε λυχνίες και ως υπακτικό. Επίσης έχει μακρά παράδοση χρήσης στην Κίνα, όπου οι ιατροί το χορηγούσαν σε νόσους των εσωτερικών οργάνων και ακόμη μεταχειρίζετο στη μαγειρική.

Περί τον τέταρτο αιώνα π.Χ. φέρεται να εισάγεται και στον ελλαδικό χώρο. Ο Στράβων το αναφέρει ως προϊόν αιγυπτιακό για το άναμμα των λυχνιών και την παρασκευή αλοιφών. Οι Θεόφραστος και Διοσκουρίδης περιγράφουν το φυτό Κίκι, ενώ ο Διοσκουρίδης παρέχει και τη μέθοδο εξαγωγής ελαίου από τους σπόρους του, επισημαίνοντας ότι το προϊόν δεν εφαρμόζεται στη μαγειρική αλλά χρησιμοποιείται αποκλειστικά στην ιατρική. Ο Πλίνιος, τον πρώτο μ.Χ. αιώνα, αναφέρει το κικινέλαιο ως δραστικό καθαρτικό.

Κατά το Μεσαίωνα αντιμετώπιζαν με την επάλειψη καστορέλαιου διάφορες δερματικές νόσους. Το 18ο αιώνα είχε σταματήσει η καλλιέργεια του φυτού στον ευρωπαϊκό χώρο και η εισαγωγή καρπών του γινόταν από τη Τζαμάικα. Σε αυτή την περίοδο ανάγεται και η φερωνυμία καστορέλαιο λόγω της σύγχυσης των Βρετανών εμπόρων μεταξύ των ελαίων του Ρίκινου και του φυτού Agnus Castus (λυγαριά).

Στον 20ο αιώνα χρησιμοποιήθηκε από τις βιομηχανίες κατασκευής λιπαντικών αυτοκινήτων. Η βρετανική εταιρεία Wakefield το 1926 δημιούργησε υγρά φρένων, που ήταν μίγματα αλκοολών και ειδικά επεξεργασμένου καστορέλαιου, τα οποία χρησιμοποιήθηκαν μέχρι και το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Η εταιρεία αργότερα μετονομάστηκε Castrol.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει εκχωρήσει στο καστορέλαιο τον αριθμό Ε-1503 και έχει καθορίσει ως ανώτατο όριο καθημερινής λήψης τα 0.7 mg/kg σωματικού βάρους.

Ιατρική και Φαρμακευτική χρήση

Διαφημιστική καταχώρηση του 19ου αιώνα για φαρμακευτικό καστορέλαιο από τη φαρμακευτική εταιρεία των Scott & Bowne.

Το καστορέλαιο είναι δραστικό υπακτικό με συστατικά, που επιδρούν στο παχύ και το λεπτό έντερο. Έχει χρησιμοποιηθεί με σκοπό τον καθαρισμό των εντοσθίων μετά από τροφική δηλητηρίαση και για να εκτονώσει τη δυσκοιλιότητα. Ορισμένες φορές χορηγείται σε νοσοκομεία για την προπαρασκευή της κοιλιακής χώρας των ασθενών πριν από την υποβολή σε ακτίνες Χ του παχέος εντέρου και των νεφρών.

Χρησιμοποιείται, επίσης, τοπικά για τη θεραπεία των τύλων (κάλων) και την απομάκρυνση των ακροχορδών. Λόγω της μεγάλης περιεκτικότητάς του σε βιταμίνη Ε θεωρείται δραστικό στοιχείο για την καταπολέμηση της γήρανσης του δέρματος. Επιπλέον εφαρμόζεται στη θεραπεία των λειχήνων, των αποστημάτων, των μωλωπισμών, της ξηροδερμίας, της δερματίτιδας, των ηλιακών εγκαυμάτων, των ανοιχτών ελκών και άλλων δερματικών νόσων. Άλλες χρήσεις του περιλαμβάνουν την παρασκευή τονωτικών της τριχοφυΐας, καλλυντικών και αντισυλληπτικών αλοιφών και γελών.

Ορισμένοι φυσιοθεραπευτές υποστηρίζουν ότι τα επιθέματα καστορέλαιου ίσως βοηθούν στη συρρίκνωση μικρών ινωμάτων. Τα επιθέματα καστορέλαιου έχουν χρησιμοποιηθεί για την ίαση διαφόρων ασθενειών και δυσλειτουργιών, συμπεριλαμβανομένων μασταλγιών, πεπτικών προβλημάτων, εμπυημάτων, αιμορροΐδων, τραυμάτων και χολολιθιάσεων.

Άλλες εφαρμογές

Το καστορέλαιο και τα παράγωγά του χρησιμοποιούνται σε πολλά βιομηχανικά προϊόντα μεταξύ των οποίων βαφές, βερνίκια, στιλβωτικά, μονωτικά, συσκευασίες τροφίμων, σαπούνια, μελάνες, πλαστικά, υγρά φρένων, εντομοκτόνα κ.α.

Αποτελεί πρώτη ύλη για την παραγωγή νάιλον και άλλων συνθετικών ρητινών και νημάτων καθώς και βασικό συστατικό λαδιών μηχανών αγωνιστικών οχημάτων όταν απαιτείται υψηλή μηχανική απόδοση και λιπαντικών μηχανών αεροπλάνων και πλοίων. Παρά το ότι είναι σχετικά δύσοσμο και με δυσάρεστη γεύση τυγχάνει η βάση πολλών συνθετικών αρωματικών.

Το Καστορέλαιο ως μέσο πολιτικής τρομοκρατίας

Στη φασιστική Ιταλία το καθεστώς του Μπενίτο Μουσσολίνι χρησιμοποίησε την υποχρεωτική κατάποση ρετσινόλαδου ως μέσου πολιτικής τρομοκρατίας.

Οι αντιφρονούντες υποχρεώνονταν να καταναλώσουν μεγάλες ποσότητες ρετσινόλαδου από τους παρακρατικούς μελανοχίτωνες, πρακτική, που φέρεται να εμπνεύστηκε ο ποιητής Γκαμπριέλε Ντ' Ανούντσιο. Τα θύματα αυτού του βασανιστηρίου παρουσίαζαν έντονη διάρροια και αφυδάτωση, που συχνά οδηγούσαν στο θάνατο.

Ορισμένες φορές, όταν οι μελανοχίτωνες επιθυμούσαν να βεβαιωθούν ότι το θύμα τους θα πέθαινε, αναμίγνυαν το ρετσινόλαδο με βενζίνη. Χαρακτηριστικά λεγόταν ότι η ισχύς του Μουσσολίνι στηριζόταν "στο ρόπαλο και το ρετσινόλαδο".

Το βασανιστήριο του ρετσινόλαδου εφαρμόστηκε στην Ελλάδα από τη δικτατορία Μεταξά, το Καθεστώς της 4ης Αυγούστου. Ο ιστορικός Σπύρος Λιναρδάτος στο βιβλίο του "Η 4η Αυγούστου" αναφέρεται στη μέθοδο βασανισμού:

Στο τραπέζι του ανακριτή – βασανιστή υπήρχαν τρία ποτήρια, το ένα με 30 δράμια, το άλλο με 75 και το τρίτο με 100 δράμια ρετσινόλαδο. Αν ο ανακρινόμενος δεν ομολογούσε ή δεν υπέγραφε του έδιναν να πιει το πρώτο ποτήρι. Στην περίπτωση που αρνιόταν και έφερνε αντίσταση άρχιζαν το άγριο ξυλοκόπημα, το φάλαγγα ή χρησιμοποιούσαν άλλες μεθόδους βασανισμού.

Ύστερα από μισή ώρα, εφόσον ο αρχιβασανιστής ανακριτής το θεωρούσε σκόπιμο, ακολουθούσε το δεύτερο στάδιο ανάκρισης και ο κρατούμενος έπινε το δεύτερο ποτήρι των 75 δραμίων. Αν η αντίσταση του κρατουμένου ήταν μεγάλη, ύστερα από ένα τετράωρο γινόταν και η τρίτη «ανάκρισις» και τον υποχρέωναν να πιει ένα ποτήρι των 100 δραμίων.

Σε αυτό το διάστημα και αρκετές ώρες ύστερα από την επενέργεια του καθαρτικού, ο κρατούμενος ήταν κλεισμένος στο κελί του και δεν του επέτρεπαν να πάει στο αποχωρητήριο. Το αποτέλεσμα ήταν ότι ο κρατούμενος γινόταν αληθινό ράκος και το κελί, στο οποίο τον άφηναν κλεισμένο τέσσερις, πέντε και περισσότερες μέρες, αληθινός υπόνομος.

Πηγές

• Λήμμα "Castor Oil Plant" από το έργο "A Modern Herbal" της Mrs. M. Grieve, δημοσιευμένο στο Botanical.com.
• Άρθρο της Judith Sims για το Καστορέλαιο Αρχειοθετήθηκε 2006-11-27 στο Wayback Machine. από τη Gale Encyclopedia of Alternative Medicine.
• Λήμμα "Καστορέλαιο" από την Εγκυκλοπαίδεια Britannica (Εκδ.1911).
• Άρθρο για τη χημεία του Καστορέλαιου από την G.R. O'Shea Company.
• Στοιχεία από την Ιστοσελίδα της Παγκόσμιας Ένωσης Καστορέλαιου.

Βιβλιογραφία

• Beth M. Ley, Castor Oil! It's Healing Properties, Εκδ. BL Publications, 2003 ISBN 1-890766-27-5
• Philip M. Parker, The World Market for Castor Oil and Its Fractions: A 2007 Global Trade Perspective, Εκδ. ICON Group International, 2006 ISBN 0-497-58216-3
• Frank D. Gunstone, Vegetable Oils in Food Technology, Εκδ. Blackwell 2002 ISBN 0-8493-2816-0
• Hermann H. Janson, Castor oil production and processing, Εκδ. Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών, 1974
• Madeleine Roy, Contribution à l'étude du vieillissement de l'huile de ricin, Εκδ. E. Blondel La Rougery, 1934
• Jean Jacques Trillat, Recherches sur l’activitè de l’huile de ricin, Εκδ. E. Blondel La Rougery, 1939
• William A. McGarey, The oil that heals: a physician's successes with castor oil treatments, Εκδ. A.R.E. Press, 1993 ISBN 0-87604-309-0

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• International Castor Oil Association
• Ανάλυση για το Καστορέλαιο από το International Programme on Chemical Safety