Πλίνιος ο Πρεσβύτερος

Ο Γάιος Πλίνιος Σεκούνδος (Gaius Plinius Secundus, 23 - 24 Αυγούστου 79), περισσότερο γνωστός ως Πλίνιος ο πρεσβύτερος, ήταν Ρωμαίος συγγραφέας, φυσιοδίφης και φυσικός φιλόσοφος, καθώς και στρατιωτικός και ναυτικός διοικητής των πρώτων χρόνων της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και φίλος του αυτοκράτορα Βεσπασιανού.

Πλίνιος ο Πρεσβύτερος Gaius Plinius Secundus
Όνομα	Πλίνιος ο Πρεσβύτερος Gaius Plinius Secundus
Γέννηση	23 Κόμο, Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία
Θάνατος	25 Αυγούστου 79 (56 ετών) Σταβίες, Καμπανία (Ιταλία), Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία
Επάγγελμα/ ιδιότητες	Δικηγόρος, συγγραφέας, φυσικός φιλόσοφος, φυσιοδίφης, στρατιωτικός διοικητής, επαρχιακός κυβερνήτης
Υπηκοότητα	Ρωμαϊκή
Εκπαίδευση	Ρητορική, γραμματική
Αξιοσημείωτα έργα	Φυσική Ιστορία
Τέκνα	Πλίνιος ο Νεότερος (ανιψιός, αργότερα υιοθετημένος γιος)
Πολυμέσα σχετικά με τoν συγγραφέα
δεδομένα ()

Εκμεταλλευόμενος το μεγαλύτερο μέρος του ελεύθερου χρόνου του μελετώντας, γράφοντας και διερευνώντας φυσικά και γεωγραφικά φαινόμενα, ο Πλίνιος έγραψε την εγκυκλοπαιδική Φυσική Ιστορία, η οποία αποτέλεσε συντακτικό μοντέλο για τις εγκυκλοπαίδειες.

Γεννήθηκε στο Κόμο το 23 μ.Χ. και πέθανε στις 24 Αυγούστου του 79 μ.Χ. κατά τη διάρκεια της περίφημης έκρηξης του Βεζούβιου. Πίστευε ότι «αληθινή δόξα είναι να κάνεις αυτό που αξίζει να γραφεί, και να γράφεις αυτό που αξίζει να διαβαστεί».

Η ζωή του

Σπουδαστής και δικηγόρος

Ο Πλίνιος ο πρεσβύτερος ήταν γιος ενός Ρωμαίου της τάξεως των ιππέων και της κόρης του συγκλητικού Γαΐου Καικιλίου από το Novum Comum (Κόμο). Πριν το 35 μ.Χ. ο πατέρας του τον πήρε στη Ρώμη, όπου μορφώθηκε από τον φίλο του πατέρα του, ποιητή και στρατιωτικό διοικητή Πόπλιο Πομπώνιο Σεκούνδο, που του ενέπνευσε αγάπη για τη μάθηση για όλη του τη ζωή. Ο Πλίνιος αναφέρει επίσης τους γραμματικούς και διδασκάλους της ρητορικής Ρέμμιο Παλαίμονα και Αρέλλιο Φούσκο, οπότε ίσως υπήρξε μαθητής τους. Στη Ρώμη μελέτησε βοτανική στον κήπο (topiarius) του γηραιού Αντωνίου Κάστορος. Υπό την επίδραση του Σενέκα του Νεότερου, ο Πλίνιος έγινε καλός σπουδαστής της φιλοσοφίας και της ρητορικής, και άρχισε να εξασκείται ως δικηγόρος.

Νεαρός αξιωματικός

Γνώρισε τη στρατιωτική ζωή υπό τον Γναίο Δομίτιο Κόρβουλο στη Γερμανία το 47, συμμετέχοντας στη νίκη επί των Καύκων (Cauci) και στην κατασκευή διώρυγας μεταξύ του Μάας και του Ρήνου. Ως νεαρός διοικητής σώματος ιππικού (praefectus alae), έγραψε έργο για τη χρήση βλημάτων από ιππείς (De jaculatione equestri), με κάποια περιγραφή των χαρακτηριστικών ενός καλού αλόγου.

Στη Γαλατία και την Ισπανία ο Πλίνιος έμαθε μερικές κελτικές λέξεις. Κράτησε σημειώσεις για τόπους σχετικούς με τη ρωμαϊκή εισβολή στη Γερμανία και, μέσα στις εντυπώσεις από τις νίκες του Δρούσου, είδε ένα όνειρο όπου ο νικητής τον πρόσταζε να μεταφέρει τα κατορθώματά του στην αιωνιότητα (Plin. Epp. iii.5, 4). Το όνειρο αυτό παρακίνησε τον Πλίνιο να αρχίσει να γράφει ιστορία όλων των πολέμων ανάμεσα στους Ρωμαίους και τα γερμανικά φύλα.

Ο Πλίνιος επισκέφθηκε τη Γερμανία και τη δεκαετία του 50 συνοδεύοντας τον μελλοντικό αυτοκράτορα Τίτο.

Μεσοδιάστημα συγγραφής

Επί βασιλείας Νέρωνα ο Πλίνιος έζησε κυρίως στη Ρώμη. Αναφέρει τον χάρτη του Βασιλείου της Αρμενίας και των χωρών γύρω από την Κασπία Θάλασσα, που στάλθηκε στη Ρώμη από τον Κόρβουλο το 58. Τελείωσε τα 20 βιβλία της Ιστορίας των Γερμανικών Πολέμων, η οποία ωστόσο μακροπρόθεσμα επισκιάσθηκε από το έργο του Τάκιτου, έτσι ώστε περί το 400 ο Σύμμαχος δεν έβρισκε αντίγραφό της (Epp. xiv.8). Επίσης, ο Πλίνιος αφιέρωσε πολύ χρόνο γράφοντας για γραμματική και ρητορική: ένα λεπτομερές έργο ρητορικής, το Studiosus, και οκτώ βιβλία των Dubii sermonis (Αβεβαίων Λόγων) (67 μ.Χ.) είναι καρποί αυτής της περιόδου.

Ανώτερος αξιωματικός

Με αυτοκράτορα τον φίλο του Βεσπασιανό, ο Πλίνιος επέστρεψε στην ενεργό υπηρεσία, ως έπαρχος της Ναρβωνίτιδας στη νότια Γαλατία (Gallia Narbonensis) (70) και στην Ισπανία (Hispania Tarraconensis) (73). Επίσης, επισκέφθηκε την επαρχία της Βελγικής Γαλατίας το 74. Ευρισκόμενος στην Ισπανία, γνώρισε καλά τη γεωργία και τα ορυχεία της, ενώ πέρασε και απέναντι στην Αφρική. Επιστρέφοντας στην Ιταλία, ανέλαβε υπηρεσία υπό τον Βεσπασιανό, τον οποίο συνήθιζε να επισκέπτεται την αυγή για οδηγίες πριν προχωρήσει στα επίσημα καθήκοντά του. Μετά την αποχώρησή του από το αξίωμα, αφιέρωσε όλο το υπόλοιπο της ζωής του στη συγγραφή (Plin. Epp. iii.5, 9).

Διάσημος συγγραφέας

Ο Πλίνιος ολοκλήρωσε μια «Ιστορία της Εποχής του» σε 31 βιβλία, που πιθανώς εκτεινόταν από την περίοδο του Νέρωνα ως τον Βεσπασιανό, και άφησε εντολή να εκδοθεί μόνο μετά τον θάνατό του. Αυτή η Ιστορία αναφέρεται από τον Τάκιτο (Ann. xiii.20, xv.53, Hist. iii.29) και απετέλεσε πηγή για τους Σουητώνιο και Πλούταρχο.

Αλλά το μεγάλο του έργο ήταν η «Φυσική Ιστορία» (Naturalis Historia), ουσιαστικά μία εγκυκλοπαίδεια όπου ο Πλίνιος συγκέντρωσε μέγα μέρος από τη γνώση της εποχής του. Την είχε σχεδιάσει από τα χρόνια του Νέρωνα. Το υλικό που είχε συλλέξει για το έργο αυτό έφτανε σε κάτι λιγότερο από 160 τόμους όταν ο Λάρκιος Λικίνιος, λεγάτος της Ισπανίας, μάταια προσφέρθηκε να το αγοράσει για χρηματικό ποσό ισοδύναμο με περισσότερα από 300.000 ευρώ. Ο Πλίνιος αφιέρωσε το έργο στον αυτοκράτορα Τίτο το 77.

Ο Βεζούβιος

Λίγο αργότερα, διορίσθηκε από τον Βεσπασιανό διοικητής του ρωμαϊκού στόλου στο ακρωτήριο Μισένο. Στις 24 Αυγούστου του 79 ήταν σταθμευμένος εκεί όταν συνέβη η μεγάλη ιστορική έκρηξη του Βεζούβιου που κατέστρεψε την Πομπηία. Η ισχυρή επιθυμία του να παρατηρήσει το φαινόμενο από κοντά και επίσης να διασώσει φίλους του από την ακτή του κόλπου της Νεαπόλεως, τον οδήγησε να διασχίσει τον κόλπο ως τις Σταβίες. Ο ανιψιός του, Πλίνιος ο Νεότερος, γράφει ότι τον είδαν να καταρρέει και να πεθαίνει «αφού ανέπνευσε δηλητηριώδη αέρια εκπεμφθέντα από το ηφαίστειο». Ωστόσο, οι Σταβίες απείχαν 16 χιλιόμετρα από τον κρατήρα και οι σύντροφοί του δεν έπαθαν τίποτε, επομένως είναι πιθανότερο ο Πλίνιος ο πρεσβύτερος να πέθανε από άλλη αιτία, π.χ. εγκεφαλικό επεισόδιο ή έμφραγμα του μυοκαρδίου, καθώς ήταν παχύσαρκος.

Το πτώμα του Πλίνιου βρέθηκε χωρίς εμφανή τραύματα στις 26 Αυγούστου, αφού το σύννεφο καπνού και στάχτης από την έκρηξη είχε διαλυθεί αρκετά.

Η ιστορία των τελευταίων του ωρών καταγράφηκε σε ένα ενδιαφέρον γράμμα που απέστειλε 27 χρόνια μετά στον Τάκιτο ο Πλίνιος ο Νεότερος, ο οποίος επίσης έστειλε σε άλλο πρόσωπο την ακόλουθη περιγραφή του έργου και του τρόπου ζωής του θείου του:

«Ξεκινούσε να εργάζεται πριν την αυγή... Δε διάβαζε τίποτε χωρίς να κρατά σημειώσεις. Συνήθιζε να λέει ότι δεν υπήρχε βιβλίο τόσο κακό ώστε να μην περιέχει κάτι που να έχει αξία. Στο σπίτι του μόνο την ώρα που περνούσε στο λουτρό του δεν μελετούσε, κι όταν ταξίδευε, λες και δεν είχε άλλες φροντίδες, αφοσιωνόταν μόνο στη μελέτη. Κοντολογίς, θεωρούσε σπαταλημένο όλο τον χρόνο που δεν αφιερωνόταν στη μελέτη».

Στην ηφαιστειολογία ο Πλίνιος τιμήθηκε με τον όρο πλίνια έκρηξη (ή «πλίνεια»), που αναφέρεται σε μία πολύ βίαιη έκρηξη ηφαιστείου, της οποίας η στήλη της σποδού φθάνει μέχρι τη στρατόσφαιρα. Ο όρος «υπερπλίνια» ("ultra-plinian") αναφέρεται στον βιαιότερο δυνατό τύπο μιας πλίνιας εκρήξεως, όπως αυτή της καταστροφής του Κρακατόα.

Έργο

Στη λατινική γραμματολογία, ο Πλίνιος ο πρεσβύτερος καταλαμβάνει την υψηλότερη θέση, δίπλα στον Κικέρωνα και τον Βιργίλιο.

Το μόνο έργο του Πλινίου του πρεσβύτερου που έχει σωθεί είναι η Φυσική ιστορία, ένα πλήρες εγκυκλοπαιδικό σύγγραμμα φιλοσοφίας (ιδιαιτέρως φυσικής φιλοσοφίας) το οποίο συνόψιζε όλη τη γνώση της εποχής του, ανθολογημένη από διάσπαρτα προγενέστερα ελληνικά και λατινικά συγγράμματα, στους τομείς της μεταφυσικής, της αστρονομίας, των μαθηματικών, της γεωγραφίας, της εθνογραφίας, της ανθρωπολογίας, της ζωολογίας, της βοτανολογίας, της φαρμακολογίας, της ηφαιστειολογίας, της ορυκτολογίας, αλλά και της τέχνης της γλυπτικής, της ζωγραφικής, της αρχιτεκτονικής και ορισμένων συναφών τεχνολογικών κλάδων όπως η εξόρυξη, η μεταλλουργία κλπ. Στην περιγραφή των φυτών, ο Πλίνιος μπόρεσε να συλλέξει αρκετές θεραπείες με βότανα.

Στο τέλος του έργου, ως ο μοναδικός Ρωμαίος πλην του Λουκρητίου που είχε ποτέ για θέμα του ολόκληρο το βασίλειο της Φύσεως, προσεύχεται για τις ευλογίες της παγκόσμιας μητέρας στο τελειωμένο έργο του. Κατά τους αιώνες που ακολούθησαν η Φυσική Ιστορία χρησιμοποιήθηκε ως έγκυρη πηγή από αναρίθμητους σοφούς, τόσο σε θέματα φυσικής φιλοσοφίας όσο και ιατρικής.

Ο Πλίνιος εμφανίζει οξύ ενδιαφέρον για τη φύση και τη μελετά με τρόπο καινοφανή ως τότε στη Ρώμη, ενώ η μικρή υπόληψη της οποίας έχαιραν μελέτες αυτού του είδους δεν τον αποθαρρύνει από την προσπάθειά του. Η Ιστορία του δεν υπολείπεται σε τίποτε από μία εγκυκλοπαίδεια για τη φύση, αλλά και την τέχνη, όταν η τελευταία συνδέεται με τη φύση ή εμπνέεται από αυτή. Μελέτησε τις αρχικές πηγές σε κάθε αντικείμενο: οι indices auctorum του είναι οι πηγές του από πρώτο ή δεύτερο χέρι. Η επιστημονική του περιέργεια εξάλλου οδήγησε μάλλον στον θάνατό του κατά την έκρηξη του Βεζούβιου.

Το ύφος του προδίδει την επίδραση του Σενέκα του Νεότερου. Στοχεύει λιγότερο στην καθαρότητα και στη ζωντάνια και περισσότερο στην επιγραμματική παράθεση. Αγαπά τα αντιθετικά σχήματα, όσο και τις ερωτήσεις ή τον θαυμασμό για κάτι. Η καλλιέπεια των προτάσεων θυσιάζεται στο πάθος για έμφαση, ενώ η δομή τους είναι χαλαρή.

Αποφθέγματα

• «Μεταξύ αυτών των πραγμάτων, ένα μοιάζει βέβαιο: ότι καμιά βεβαιότητα δεν υπάρχει και ότι δεν υπάρχει τίποτε το πιο αξιολύπητο ή πιο θρασύ από τον άνθρωπο.»

• «Εξαιτίας μιας περίεργης αρρώστιας του ανθρώπινου μυαλού, μας ευχαριστεί να απαθανατίζουμε στην Ιστορία καταγραφές σφαγών και αιματοχυσιών, έτσι ώστε οι αγνοούντες τα γεγονότα του κόσμου να κάνουν τη γνωριμία τους με τα εγκλήματα της ανθρωπότητας.»

Δείτε επίσης

• Κόμο
• Βεζούβιος
• Πλίνιος ο Νεότερος
• Φιλοσοφία της φύσης

Προτεινόμενη Βιβλιογραφία

• Πλίνιος ο πρεσβύτερος, Περί της Αρχαίας Ελληνικής Ζωγραφικής, 35ο βιβλίο της Φυσικής Ιστορίας, (μτφρ: Α. Λεβίδης, Τ. Ρούσσος), Άγρα, Αθήνα, 1994

Κύριες πηγές

• Η πλήρης Naturalis Historia στη λατινική και μία αγγλική μετάφραση του 1855

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Pliny the Elder Βιογραφία και σύνοψη της «Φυσικής Ιστορίας»
• Προέλευση του όρου «πλίνια» με σημειώσεις για την αιτία θανάτου