Βικιπαίδεια

Υπόθεση δηλητηρίασης του Αλεξέι Ναβάλνι

Απόπειρα δολοφονίας

Στις 20 Αυγούστου 2020, ο Ρώσος επικριτής του Κρεμλίνου και ακτιβιστής κατά της διαφθοράς Αλεξέι Ναβάλνι δηλητηριάστηκε με το νευροτοξικό παράγοντα Νοβιτσόκ και νοσηλεύτηκε σε σοβαρή κατάσταση. Κατά τη διάρκεια πτήσης από το Τομσκ προς τη Μόσχα, αρρώστησε ξαφνικά και μεταφέρθηκε σε νοσοκομείο στο Ομσκ μετά από μια αναγκαστική προσγείωση και έπεσε σε κώμα. Μεταφέρθηκε στο νοσοκομείο Charité στο Βερολίνο της Γερμανίας, δύο ημέρες αργότερα. Η χρήση του νευρικού παράγοντα επιβεβαιώθηκε από πέντε εργαστήρια πιστοποιημένα από τον Οργανισμό για την Απαγόρευση Χημικών Όπλων (ΟΑΧΟ).[1][2]

Δηλητηρίαση του Αλεξέι Ναβάλνι
Το Αεροδρόμιο Ομσκ Τσεντράλνι
Ημερομηνία20 Αυγούστου 2020, πριν 3 έτη (2020-08-20)
ΤοποθεσίαΤομσκ, Μόσχα, Ρωσία
ΤύποςΕπίθεση με Νευροτοξικό παράγοντα Νοβιτσόκ
ΣτόχοςΑλεξέι Ναβάλνι
ΈκβασηΔηλητηρίαση
Τραυματισμοί1 (Αλεξέι Ναβάλνι)

Στις 7 Σεπτεμβρίου, οι γιατροί ανακοίνωσαν ότι είχαν βγάλει τον Ναβάλνι από το τεχνικό κώμα και ότι η κατάστασή του είχε βελτιωθεί.[3] Πήρε εξιτήριο από το νοσοκομείο στις 22 Σεπτεμβρίου 2020.[4] Ο ΟΑΧΟ ανέφερε ότι ένας αναστολέας χολινεστεράσης από την ομάδα Νόβιτσοκ βρέθηκε στο αίμα, στα ούρα, στα δείγματα δέρματος και στο μπουκάλι του Ναβάλνι.[1][5][6][7] Ταυτόχρονα, η έκθεση του ΟΑΧΟ διευκρίνισε ότι ο Ναβάλνι δηλητηριάστηκε με ένα νέο είδος Νόβιτσοκ, το οποίο δεν συμπεριλάμβανεται στη λίστα ελεγχόμενων χημικών ουσιών της Σύμβασης για τα χημικά όπλα.[8][9][10]

Άλλοι επιφανείς Ρώσοι πολίτες, ειδικά εκείνοι που είναι επικριτικοί προς το Κρεμλίνο, δέχθηκαν παρόμοιες δηλητηριώδεις επιθέσεις τις τελευταίες δύο δεκαετίες. Ο Ναβάλνι κατηγόρησε τον Πρόεδρο Βλαντίμιρ Πούτιν ότι είναι υπεύθυνος για τη δηλητηρίασή του.[11] Η ΕΕ και το Ηνωμένο Βασίλειο[12] επέβαλαν κυρώσεις για τη δηλητηρίαση του Ναβάλνι στον διευθυντή της Ρωσικής Ομοσπονδιακής Υπηρεσίας Ασφαλείας (FSB), Αλεξάντερ Μπορτνίκοφ και πέντε άλλους ανώτερους Ρώσους αξιωματούχους καθώς και στο Κρατικό Ινστιτούτο Έρευνας Οργανικής Χημείας και Τεχνολογίας. Σύμφωνα με την ΕΕ, η δηλητηρίαση του Ναβάλνι κατέστη δυνατή «μόνο με τη συγκατάθεση του Προεδρικού Εκτελεστικού Γραφείου» και με τη συμμετοχή της FSB.[13][14][15] Μια έρευνα από τους Bellingcat και The Insider έδειξε ότι εμπλέκονται πράκτορες από την FSB στη δηλητηρίαση του Ναβάλνι.[16]

Οι Ρώσοι εισαγγελείς αρνήθηκαν να ξεκινήσουν επίσημη ποινική έρευνα για τη δηλητηρίαση, ισχυριζόμενοι ότι δεν βρήκαν καμία απόδειξη ότι έχει διαπραχθεί εγκληματική ενέργεια.[17][18] Επίσης το Κρεμλίνο αρνήθηκε τη συμμετοχή του στη δηλητηρίαση του Ναβάλνι.[19]

Στις 17 Ιανουαρίου 2021, ο Ναβάλνι επέστρεψε στη Ρωσία από τη Γερμανία και τέθηκε υπό κράτηση στο Διεθνές Αεροδρόμιο Σερεμέτιεβο για τη φερόμενη παραβίαση των όρων της ποινής του.[20] Στις 2 Φεβρουαρίου, η ποινή του που είχε μετατραπεί σε αναστολή αντικαταστάθηκε με ποινή φυλάκισης, που σημαίνει ότι θα περάσει πάνω από δυόμισι χρόνια σε μια φυλακή.[21]

Ιστορικό Επεξεργασία

 
Ο Ναβάλνι, μετά από επίθεση με χρώμα τον Απρίλιο του 2017

Ο Αλεξέι Ναβάλνι έχει προηγουμένως δεχτεί και άλλες επιθέσεις από χημικές ουσίες. Στις 27 Απριλίου 2017, ο Ναβάλνι δέχθηκε επίθεση από άγνωστους έξω από το γραφείο του στο Ίδρυμα κατά της Διαφθοράς, όπου ψεκάστηκε με φωσφορίζουσα πράσινη βαφή, πιθανώς αναμεμιγμένη με άλλα συστατικά, στο πρόσωπό του. Ο Ναβάλνι ανέφερε ότι είχε χάσει το 80% της όρασης στο δεξί του μάτι και επίσης ότι ο γιατρός του πίστευε ότι υπήρχε μια δεύτερη διαβρωτική ουσία στο υγρό και ότι «υπήρχε ελπίδα» ότι η χαμένη όραση θα αποκατασταθεί. Ισχυρίστηκε επίσης ότι ο επιτιθέμενος άνδρας ήταν ο Αλεξάντρ Πετρούνκο, ένας άνδρας που θεωρείται ότι είχε δεσμούς με τον αναπληρωτή πρόεδρο της Κρατικής Δούμας Πιότρ Ολέγκοβιτς Τολστόι.[22][23] Ο Ναβάλνι κατηγόρησε το Κρεμλίνο ότι ενορχήστρωσε την επίθεση.[24][25]

Ένα άλλο περιστατικό συνέβη τον Ιούλιο του 2019, όταν ο Ναβάλνι συνελήφθη και φυλακίστηκε. Στις 28 Ιουλίου, νοσηλεύτηκε με σοβαρό τραυματισμό στα μάτια και το δέρμα του. Στο νοσοκομείο, διαγνώστηκε με αλλεργική αντίδραση, αν και αυτή η διάγνωση αμφισβητήθηκε από την Αναστασία Βασιλιέβα, μια από τους προσωπικούς του γιατρούς.[26] Η Βασιλιέβα αμφισβήτησε τη διάγνωση και πρότεινε την πιθανότητα ότι η κατάσταση του Ναβάλνι ήταν το αποτέλεσμα των «βλαβερών συνεπειών των απροσδιόριστων χημικών».[27]

Στις 29 Ιουλίου 2019, ο Ναβάλνι πήρε εξιτήριο από το νοσοκομείο και μεταφέρθηκε πίσω στη φυλακή, παρά τις αντιρρήσεις της Βασιλιέβα που αμφισβήτησε τα κίνητρα του νοσοκομείου.[26][28]

Τον Αύγουστο του 2020, τις ημέρες που προηγήθηκαν της δηλητηρίασης, ο Ναβάλνι δημοσίευσε βίντεο στο κανάλι του στο YouTube, στο οποίο εξέφρασε την υποστήριξή του για τις φιλοδημοκρατικές διαμαρτυρίες της Λευκορωσίας το 2020, οι οποίες πυροδοτήθηκαν από τις έντονα αμφισβητούμενες προεδρικές εκλογές του 2020 στη Λευκορωσία.[29] Ο Ναβάλνι έγραψε επίσης ότι το είδος της «επανάστασης» που συνέβαινε στη γειτονική Λευκορωσία θα συμβεί σύντομα στη Ρωσία.[30] Ο τοπικός ειδησεογραφικός ιστότοπος Tayga.Info ανέφερε ότι κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του στη Σιβηρία, ο Ναβάλνι διεξήγαγε μια έρευνα, καθώς και μια συνάντηση με τοπικούς υποψηφίους και εθελοντές. Όταν ρωτήθηκε αν ο Ναβάλνι ετοίμαζε μια έκθεση λίγο πριν αρρωστήσει ξαφνικά ο συνεργάτης του Ναβάλι Λιούμποφ Σόμπολ δήλωσε: «Δεν μπορώ να αποκαλύψω όλες τις λεπτομέρειες, αλλά ο Ναβάλνι ήταν σε ένα ταξίδι εργασίας. Δεν χαλαρώνει σε τέτοιες περιπτώσεις.»[30] Μια έρευνα με βίντεο δημοσιεύθηκε αργότερα από την ομάδα του Ναβάλνι στις 31 Αυγούστου[31]

Θεωρείται ότι ο Ναβάλνι δηλητηριάστηκε από μια πολιτική επίθεση ως «τιμωρία» για το έργο της αντιπολίτευσης.[30] Άλλοι εξέχοντες Ρώσοι, συμπεριλαμβανομένων ακτιβιστών, δημοσιογράφων και πρώην κατασκόπων, υπέστησαν επιθέσεις με δηλητήριο τις τελευταίες δεκαετίες, όπως ο Αλεξάντερ Λιτβινένκο το 2006 και ο Σεργκέι Σκριπάλ το 2018, και οι δύο στο Ηνωμένο Βασίλειο. Στην πρώτη περίπτωση, το δηλητήριο χορηγήθηκε αφού είχε τοποθετηθεί στο τσάι του Λιτβινένκο. Οι βρετανικές αρχές κατηγόρησαν και τις δύο επιθέσεις τις ρωσικές υπηρεσίες πληροφοριών και μια έρευνα κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντίμιρ Πούτιν «πιθανότατα» ενέκρινε τη δολοφονία του Λιτβινένκο. Στην τελευταία περίπτωση, χρησιμοποιήθηκε ο νευροτοξικός παράγοντας Νόβιτσοκ. Σύμφωνα με τους New York Times, εμπειρογνώμονες εξέφρασαν αμφιβολίες ότι ο παράγοντας Νόβιτσοκ θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί από κάποιον άλλο εκτός από έναν κρατικό φορέα.[32] Η δημοσιογράφος και υπερασπίστρια ανθρωπίνων δικαιωμάτων Άννα Πολιτκόφσκαγια, γνωστή για την επικριτική της στάση απέναντι στον Πούτιν και τη δημοσιογραφική κάλυψή της για τον Δεύτερο Τσετσενικό Πόλεμο, αρρώστησε κατά τη διάρκεια μιας πτήσης όπου πήγαινε για να καλύψει την πολιορκία του σχολείου Μπεσλάν το 2004, αφού κατανάλωσε τσάι σε μια προφανή προσπάθεια δηλητηρίασης. Αργότερα δολοφονήθηκε το 2006. [33][34] Το 2018, ο ακτιβιστής των Pussy Riot Πιότρ Βερτζίλοφ νοσηλεύτηκε στη Μόσχα και αργότερα μεταφέρθηκε στο νοσοκομείο Charité στο Βερολίνο λίγες μέρες αργότερα για θεραπεία που οργανώθηκε από το Ίδρυμα Cinema for Peace μετά από μια υπόνοια δηλητηρίασης, όπου οι γιατροί στο νοσοκομείο δήλωσαν ότι «ήταν πολύ πιθανό» ότι δηλητηριάστηκε.[35]

Σύμφωνα με την ακτιβίστρια Ίλια Τσουμάκοφ, η οποία συναντήθηκε με τον Ναβάλνι μαζί με άλλους υποστηρικτές του την ημέρα πριν από την πτήση του, όταν ρωτήθηκε γιατί ο Ναβάλνι γιατί δεν ήταν νεκρός, είπε ότι ο θάνατός του δεν θα ήταν επωφελής για τον Πούτιν και ότι θα τον μετέτρεπε σε ήρωα.[36]

Δηλητηρίαση και θεραπεία Επεξεργασία

Στις 20 Αυγούστου 2020, ο Ναβάλνι αρρώστησε κατά τη διάρκεια μιας πτήσης από το Τομσκ στη Μόσχα και εισήχθη στο νοσοκομείο στην πόλη Ομσκ και στην Κλινική έκτακτης ανάγκης Νοσοκομείο Νο 1 (ρωσικά: Городская клиническая больница скорой медицинской помощи №1), όπου το αεροπλάνο είχε κάνει μια αναγκαστική προσγείωση. Η αλλαγή της κατάστασής της υγείας του στο αεροπλάνο ήταν ξαφνική και απότομη, και τα βιντεοσκοπημένα βίντεο έδειξαν ότι τα μέλη του πληρώματος στην πτήση κινούνταν προς αυτόν και ο Ναβάλνι έκλεγε δυνατά.[30]

Στη συνέχεια, η εκπρόσωπός του είπε ότι ο Ναβάλνι ήταν σε κώμα και υποστηρίζονταν με αναπνευστήρα στο νοσοκομείο. Είπε επίσης ότι ο Ναβάλνι έπινε μόνο τσάι από το πρωί και ότι υπήρχε υπόνοια ότι προστέθηκε κάτι στο τσάι του. Το νοσοκομείο ανέφερε ότι βρισκόταν σε σταθερή αλλά σοβαρή κατάσταση, και αφού αρχικά αναγνώρισε ότι ο Ναβάλνι είχε πιθανώς δηλητηριαστεί, ο αναπληρωτής επικεφαλής ιατρός του νοσοκομείου ανέφερε σε δημοσιογράφους ότι η δηλητηρίαση ήταν «ένα σενάριο μεταξύ πολλών».[30] Αν και οι γιατροί αρχικά πρότειναν ότι υπέφερε από μεταβολική διαταραχή που προκαλείται από χαμηλό σάκχαρο στο αίμα, αργότερα δήλωσαν ότι είχε πιθανώς δηλητηριαστεί από αντιψυχωσικά ή νευροληπτικά και ότι βιομηχανικές χημικές ουσίες όπως το φωσφορικό 2-αιθυλεξυλο διφαινύλιο είχαν εντοπιστεί.[37][38] Μια φωτογραφία στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης που τραβήχτηκε από έναν θαυμαστή φάνηκε να δείχνει τον Ναβάλνι να πίνει τσάι σε μια καφετέρια του αεροδρομίου του Τομσκ, όπου το πρακτορείο ειδήσεων Interfax ανέφερε ότι οι ιδιοκτήτες του καφέ έλεγξαν τα πλάνα του κινεζικού τηλεοπτικού δικτύου CCTV για να δουν αν θα μπορούσαν να προσκομιστούν αποδεικτικά στοιχεία.[39][40][41]

Μέχρι το απόγευμα, η σύζυγος του Ναβάλι, Γιούλια, είχε φτάσει στο νοσοκομείο από τη Μόσχα. Έφερε μαζί της τη γιατρό του Ναβάλνι, Αναστασία Βασιλιέβα. Οι αρχές, ωστόσο, αρνήθηκαν αρχικά να τους επιτρέψουν να εισέλθουν στο δωμάτιο καθώς απαίτησαν να αποδείξουν με τη μορφή πιστοποιητικού γάμου ότι η Γιούλια ήταν πράγματι η σύζυγός του.[30] Ένα ναυλωμένο αεροπλάνο που πληρώθηκε από το Ίδρυμα Cinema for Peace στάλθηκε από τη Γερμανία για να μετεφέρει τον Ναβάλνι από το Ομσκ για θεραπεία στο Charité του Βερολίνου.[42] Οι γιατροί του νοσοκομείου στο Ομσκ είχαν αρχικά δηλώσει ότι ήταν πολύ άρρωστος για να μεταφερθεί[43], αλλά αργότερα του έδωσαν εξητήριο και έφτασε στο Βερολίνο στις 22 Αυγούστου.[44][45] Ο Αλεξάντερ Μουρακόφσκι, επικεφαλής γιατρός του νοσοκομείου του Όμσκ, δήλωσε στη συνέντευξη Τύπου στις 24 Αυγούστου ότι είχε σώσει τη ζωή του και δεν βρήκαν ίχνη δηλητηρίου στον οργανισμό του. Ανέφερε επίσης ότι οι γιατροί στο νοσοκομείο δεν είχαν υποστεί πίεση από τους Ρώσους αξιωματούχους.[46] Οι γιατροί που ανέλαβαν να τον θεραπεύουν στο Charité ανακοίνωσαν αργότερα την ίδια ημέρα ότι ενώ η συγκεκριμένη ουσία δεν ήταν ακόμη γνωστή, τα κλινικά ευρήματα έδειξαν δηλητηρίαση με μια ουσία από την ομάδα νευρικών παραγόντων γνωστών ως αναστολείς της χολινεστεράσης και ότι θα κάνουν περαιτέρω εξετάσεις για να ανακαλύψουν την ακριβή ουσία. Τα στοιχεία ενδέχεται να συνοδεύονται από τη δημοσίευση των εργαστηριακών εξετάσεων που ξεκίνησαν.[47]

Από τις 2 Σεπτεμβρίου 2020, ο Ναβάλνι ήταν σε κλινικό κώμα. Οι Γερμανοί γιατροί είπαν ότι αν δεν ανακάμψει διαρκείς επιπτώσεις δεν θα μπορούσαν να αποκλειστούν.[32] Ο Δρ Μουρακόφσκι έγραψε μια επιστολή στο Charité, απαιτώντας να δείξουν εργαστηριακά στοιχεία σχετικά με το αν δηλητηριάστηκε από έναν αναστολέα της χολινεστεράσης, δηλώνοντας ότι οι γιατροί στο νοσοκομείο του δεν βρήκαν τέτοια στοιχεία. Δήλωσε ότι η μείωση της χολινεστεράσης μπορεί να έχει συμβεί είτε με πρόσληψη μιας ένωσης είτε φυσικά, δημοσιεύοντας επίσης μια υποτιθέμενη ανεξάρτητη ανάλυση που δεν ανιχνεύει αναστολείς της χολινεστεράσης. Επιβεβαίωσε ότι χορηγήσε στον Ναβάλνι ατροπίνη, η οποία χρησιμοποιείται για την αντιμετώπιση ορισμένων νευρικών παραγόντων και δηλητηρίασης από φυτοφάρμακα, αλλά ισχυρίστηκε ότι οι λόγοι δεν σχετίζονταν με τη δηλητηρίαση.[48][49]

Στις 7 Σεπτεμβρίου, οι γιατροί επανέφεραν τον Ναβάλνι από το κώμα.[3] Σε δελτίο τύπου που εξέδωσε το νοσοκομείο Charité ανέφερε:[50]

«Η κατάσταση του Αλεξέι Ναβάλνι, ... έχει βελτιωθεί. Ο ασθενής ανέκαμψε από το διαφαινόμενο κώμα του και υποστηρίζεται από μηχανική αναπνοή. Ανταποκρίνεται σε λεκτικά ερεθίσματα. Παραμένει πολύ νωρίς για να εκτιμηθούν οι πιθανές μακροπρόθεσμες επιπτώσεις της σοβαρής δηλητηρίασης του.»

Στις 10 Σεπτεμβρίου, τα ειδησεογραφικά μέσα ενημέρωσης ανέφεραν ότι η αστυνομική προστασία έξω από το νοσοκομείο Charite είχε αυξηθεί και ότι ο Ναβάλνι ήταν σε θέση να μιλήσει ξανά, αλλά η εκπρόσωπος του Ναβάλνι περιέγραψε τις αναφορές αυτές για τη γρήγορη ανάρρωσή του ως «υπερβολικές».[51]

Στις 14 Σεπτεμβρίου, το νοσοκομείο Charité ανέφερε ότι ο Ναβάλνι σταμάτησε να υποστηρίζεται από τον αναπνευστήρα και ότι είναι σε θέση να σηκωθεί από το κρεβάτι. Για πρώτη φορά, το νοσοκομείο ανέφερε ότι δημοσίευσε τη δήλωση μετά από διαβουλεύσεις «με τον ασθενή και τη σύζυγό του», αντί για τη σύζυγό του μόνο.[52]

Στις 15 Σεπτεμβρίου, η εκπρόσωπος του ανέφερε ότι ο Ναβάλνι θα επιστρέψει στη Ρωσία. Ο Ναβάλνι δημοσίευσε επίσης μια φωτογραφία από το κρεβάτι του στο νοσοκομείο στα κοινωνικά μέσα για πρώτη φορά μετά τη δηλητηρίασή του. Το Κρεμλίνο απέκλεισε τη συνάντηση μεταξύ του Ναβάλνι και του Πούτιν.[53]

Στις 22 Σεπτεμβρίου, οι γιατροί στο νοσοκομείο Charité δήλωσαν ότι ήταν αρκετά καλά ώστε να πάρει εξητήριο.[4][54] Μετά την έξοδο του από το νοσοκομείο του Charité, ο Ναβάλνι δήλωσε: «Υποστηρίζω ότι ο Πούτιν ήταν πίσω από το έγκλημα και δεν έχω άλλη εξήγηση για το τι συνέβη. Μόνο τρία άτομα μπορούν να δώσουν εντολές για δράστικά «ενεργά μέτρα» και να χρησιμοποιήσουν το Νόβιτσοκ ... αλλά ο διευθυντής της FSB Αλεξάντερ Μπορτνίκοφ, ο επικεφαλής της Υπηρεσίας Πληροφοριών Εξωτερικού, Σεργκέι Νάρυσκιν και ο διευθυντής της GRU δεν μπορούν να λάβουν μια τέτοια απόφαση χωρίς τις εντολές του Πούτιν».[55]

Έρευνες Επεξεργασία

Οι υπάλληλοι του Ιδρύματος κατά της Διαφθοράς στο Τομσκ, αφού έμαθαν για τη δηλητηρίαση, δήλωσαν στη διοίκηση του ξενοδοχείου όπου είχε μείνει ο Ναβάλνι ότι θα μπορούσε να έχει δηλητηριαστεί με «κάτι από το μίνι μπαρ» και έλαβαν άδεια να επιθεωρήσουν το δωμάτιό του.[56][57] Η επιθεώρηση πραγματοποιήθηκε παρουσία του διαχειριστή ξενοδοχείου και ενός δικηγόρου.[58] Οι συνεργάτες του Ναβάλνι πήραν τα προσωπικά του αντικείμενα από το δωμάτιο, συμπεριλαμβανομένων αρκετών πλαστικών μπουκαλιών νερό. Η επικεφαλής του τμήματος ερευνών του Ιδρύματος κατά της διαφθοράς, Μαρία Πέβιχ, στη συνέχεια μετέφερε αυτά τα μπουκάλια στη Γερμανία με το ίδιο αεροπλάνο στο οποίο μεταφέρθηκε ο ίδιος ο Ναβάλνι, και τα παρέδωσε σε Γερμανούς ειδικούς.[57][59][60]

Οι γιατροί του Ναβάλνι από το νοσοκομείο Charité απευθύνθηκαν σε εμπειρογνώμονες του Bundeswehr για να τους βοηθήσουν να ελέγξουν εάν ο Ναβάλνι είχε δηλητηριαστεί με έναν χημικό παράγοντα.[61] Το Ινστιτούτο Φαρμακολογίας και Τοξικολογίας του Bundeswehr βρήκε ίχνη του δηλητηρίου της ομάδας Νόβιτσοκ στο σώμα του Ναβάλνι.[62][63][64][65] Ίχνη του νευροτοξικού παράγοντα Νόβιτσοκ βρέθηκαν στο αίμα και στα ούρα, καθώς και σε δείγματα του δέρματος του.[5][66] Ίχνη του δηλητηρίου βρέθηκαν επίσης σε ένα από τα μπουκάλια του Ναβάλνι, το οποίο είχε προηγουμένως παραδοθεί σε γιατρούς του Βερολίνου, [67][68] και σε κάποια άλλα μη γνωστά αντικείμενα.[69][70] Οι ειδικοί προτείνουν ότι ο Ναβάλνι έπινε από αυτό αφού δηλητηριάστηκε και άφησε ίχνη σε αυτό.[67][68]

Η ομάδα του Ναβάλνι πρότεινε ότι δηλητηριάστηκε πιθανώς πριν φύγει από το ξενοδοχείο. Αναφέρθηκε επίσης ότι πριν από την έξοδο του από τη Ρωσία, τα ρούχα του Ναβάλνι κατασχέθηκαν από τη ρωσική κυβέρνηση.[71] Οι ειδικοί του Οργανισμού για την Απαγόρευση Χημικών Όπλων (ΟΑΧΟ) πήραν δείγματα από τον Ναβάλνι και τα μετέφεραν σε πιστοποιημένα εργαστήρια που ορίστηκαν από τον Γενικό Διευθυντή του ΟΑΧΟ.[72][73][74] Τα αποτελέσματα της έρευνας από το Ινστιτούτο Φαρμακολογίας και Τοξικολογίας Bundeswehr παραδόθηκαν στον ΟΑΧΟ.[75]

Σύμφωνα με την εφημερίδα Die Zeit και το περιοδικό Der Spiegel,[76] «μια νέα και βελτιωμένη έκδοση του νευροτοξικού παράγοντα Νόβιτσοκ, η οποία δεν είχε εμφανίστει νωρίτερα», χρησιμοποιήθηκε στη δηλητηρίαση του Ναβάλνι. Αυτός ο νέος τύπος του Νόβιτσοκ είναι πιο τοξικός και επικίνδυνος από τις προηγούμενες γνωστές παραλλαγές του, αλλά ενεργεί πιο αργά. Είχε προγραμματιστεί ότι ο Ναβάλνι θα πεθάνει στο αεροπλάνο, αλλά είχε επιζήσει «χάρη σε μια σειρά επιτυχημένων συμπτώσεων: τη γρήγορη αντίδραση του πιλότου που έκανε έκτακτη προσγείωση, και τους γιατρούς στο Ομσκ, οι οποίοι χορήγησαν αμέσως στον Ναβάλνι την ατροπίνη».

Οι Γερμανοί ειδικοί κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι μόνο οι ρωσικές ειδικές υπηρεσίες θα μπορούσαν να είχαν χρησιμοποιήσει ένα τέτοιο «θανατηφόρο και περίπλοκο δηλητήριο». Για να δημιουργηθεί ένα δυαδικό χημικό όπλο αυτού του είδους, απαιτείται ειδικό εργαστήριο και δεν θα μπορούσε να γίνει από απλούς εγκληματίες. Η γερμανική πλευρά απέρριψε την εκδοχή της δηλητηρίασης του Ναβάλνι από ξένες ειδικές υπηρεσίες, καθώς θα ήταν «αδιανόητο» υπό τις συνθήκες της συνεχούς εποπτείας του Ναβάλνι από την Ομοσπονδιακή Υπηρεσία Ασφάλειας της Ρωσίας (FSB): «Όλα αυτά μας επιτρέπουν να δώσουμε μόνο ένα εύλογο συμπέρασμα: ήταν το Κρεμλίνο που έδωσε την εντολή να απαλλαγεί από την ανεπιθύμητη κριτική».[77][78]

Ερευνητές σε ανεξάρτητα τοξικολογικά εργαστήρια στη Γαλλία[79] και τη Σουηδία,[80] επιβεβαίωσαν τη δηλητηρίαση του Ναβάλνι με το νευροτοξικό παράγοντα Νοβιτσόκ.[81][82] Ο Μπρούνο Καλ, επικεφαλής της υπηρεσίας πληροφοριών εξωτερικού της Γερμανίας, αποκάλυψε ότι ο παράγοντας Νοβιτσόκ που ταυτοποιήθηκε από τα αποτελέσματα τοξικολογίας του Ναβάλνι ήταν μια «πιο δύσκολη» μορφή από ό, τι είδαμε στο παρελθόν, υποδηλώνοντας ότι ήταν μια διαφορετική ένωση από εκείνη που χρησιμοποιήθηκε για να δηλητηριάσει τους Σκριπάλς.[83]

Στις 6 Οκτωβρίου 2020, ο ΟΑΧΟ ανακοίνωσε ότι τα αποτελέσματα των δειγμάτων δοκιμής που ελήφθησαν από τον Ναβάλνι επιβεβαίωσαν την παρουσία ενός νευροτοξικού παράγοντα Νοβιτσόκ, λέγοντας:[1]

«... οι βιοδείκτες του αναστολέα της χολινεστεράσης που βρέθηκαν στα δείγματα αίματος και ούρων του κ. Ναβάλνι έχουν παρόμοια δομικά χαρακτηριστικά με τις τοξικές χημικές ουσίες που ανήκουν στα χρονοδιαγράμματα 1.Α.14 και 1.Α.15 που προστέθηκαν στο Παράρτημα Χημικών της Σύμβασης κατά τη διάρκεια της εικοστή τέταρτης συνόδου της διάσκεψης των κρατών μερών τον Νοέμβριο του 2019. Αυτός ο αναστολέας της χολινεστεράσης δεν περιλαμβάνεται στο παράρτημα για τις χημικές ουσίες της σύμβασης.

Η ακριβής δομή του εμπλεκόμενου παράγοντα δεν έχει αποκαλυφθεί, αλλά σύμφωνα με την παραπάνω ανακοίνωση, η ένωση μοιράζεται δομικές ομοιότητες με το Α-232 (το παράδειγμα σύνθεσης για το πρόγραμμα 1.Α.14) και το Α-242 (το παράδειγμα σύνθεσης για το πρόγραμμα 1.Α.15).[84] Τονίστηκε ότι κάθε χρήση χημικών όπλων είναι «κατακριτέα και εντελώς αντίθετη με τους νομικούς κανόνες που έχουν θεσπιστεί από τη διεθνή κοινότητα».[1][85] Η Ειδική εισηγήτρια των Ηνωμένων Εθνών για τις εξωδικαστικές εκτελέσεις Αγκνές Κάλαμαρντ και η ειδική εισηγήτρια του ΟΗΕ για την προώθηση και την προστασία του δικαιώματος στην ελευθερία της γνώμης Ιρέν Χαν έχουν επιβεβαιώσει ότι σκοπεύουν να ερευνήσουν τη δηλητηρίαση του Ναβάλνι κατόπιν αιτήματός του.[86][87]

Μια πηγή στις γερμανικές ειδικές υπηρεσίες είπε στους The New York Times ότι, σύμφωνα με τους Γερμανούς ειδικούς, ο Ναβάλνι δηλητηριάστηκε από το Νοβιτσόκ με τη μορφή σκόνης διαλυμένης σε υγρό, πιθανότατα στο τσάι που έπινε στο ρωσικό αεροδρόμιο. Δεδομένου ότι το δηλητήριο βρέθηκε επίσης σε ένα μπουκάλι από το δωμάτιο του ξενοδοχείου του Ναβάλνι, οι New York Times κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι θα μπορούσε να είχε δηλητηριαστεί δύο φορές.[88][89] Η Κοινοβουλευτική Συνέλευση του Συμβουλίου της Ευρώπης όρισε τον Ζακ Μαρ ως ειδικό εισηγητή για τη δηλητηρίαση του Ναβάλνι.[90]

Στις 13 Δεκεμβρίου 2020, ένα άρθρο από τους The Sunday Times, που βασίστηκε σε ανώνυμες πηγές πληροφοριών, ανέφερε ότι ο Ναβάλνι δηλητηριάστηκε για δεύτερη φορά ενώ ήταν στο νοσοκομείο στο Ομσκ. Η προηγούμενη χορήγηση του αντίδοτου της ατροπίνης ως θεραπεία στην πρώτη δηλητηρίαση θεωρείται ότι έσωσε τη ζωή του Ναβάλνι εξουδετερώνοντας τη δεύτερη δόση του Νοβιτσόκ.[91][92] Οι ειδικοί βρήκαν το Νοβιτσόκ στα εσώρουχα και τα ρούχα του Ναβάλνι, συμπεριλαμβανομένης της ζώνης του.

Το νοσοκομείο Charité, με τη συγκατάθεση του Ναβάλνι, δημοσίευσε ένα επιστημονικό άρθρο με τίτλο «δηλητηρίαση νευροτιξικού παράγοντα Νοβιτσόκ» στο ιατρικό περιοδικό The Lancet.[93] Στο άρθρο, 14 γιατροί περιέγραψαν τις κλινικές λεπτομέρειες του Ναβάλνι και την πορεία της θεραπείας του. [94][95][96] Οι γιατροί επιβεβαίωσαν επίσης ότι η σοβαρή δηλητηρίαση ήταν η αιτία της κατάστασης του Ναβάλνι:

«Ένα εργαστήριο των γερμανικών ενόπλων δυνάμεων που ορίστηκε από τον Οργανισμό Απαγόρευσης Χημικών Όπλων εντόπισε έναν οργανοφωσφόρο νευρικό παράγοντα από την ομάδα του Νοβιτσόκ σε δείγματα αίματος που συλλέχθηκαν αμέσως μετά την εισαγωγή του ασθενούς στο Charité».[97]

Εξέφρασαν επίσης την άποψη ότι ο Ναβάλνι επέζησε χάρη στην έγκαιρη θεραπεία[94] και την προηγούμενη καλή υγεία του.[98] Μετά τη δημοσίευση, ο Ναβάλνι είπε ότι τα αποδεικτικά στοιχεία για τη δηλητηρίαση που ο Πούτιν απαιτούσε ήταν πλέον διαθέσιμα σε ολόκληρο τον κόσμο.[99][100]

Η κοινή έρευνα Bellingcat και The Insider Επεξεργασία

Στις 14 Δεκεμβρίου 2020, η Bellingcat και ο ιστότοπος The Insider, σε συνεργασία με το CNN, το Der Spiegel[101] και το Ίδρυμα κατά της Διαφθοράς, δημοσίευσαν μια κοινή έρευνα που εμπλέκονταν πράκτορες από την Ομοσπονδιακή Υπηρεσία Ασφαλείας της Ρωσίας (FSB) στη δηλητηρίαση του Ναβάλνι. Η έρευνα εξέτασε λεπτομερώς μια ειδική μονάδα του FSB που ειδικεύεται σε χημικές ουσίες και οι ερευνητές παρακολούθησαν τα μέλη της μονάδας χρησιμοποιώντας τηλεπικοινωνιακά και ταξιδιωτικά δεδομένα. Την ίδια μέρα, ο Ναβάλνι δημοσίευσε ένα νέο βίντεο και έγραψε στο Twitter: «Η υπόθεση έκλεισε. Ξέρω ποιος προσπάθησε να με σκοτώσει. Η υπόθεση που αφορά την απόπειρα δολοφονίας μου έχει λυθεί. Γνωρίζουμε τα ονόματα, γνωρίζουμε τις θέσεις εργασίας και έχουμε τις φωτογραφίες».

Σύμφωνα με την έρευνα, ο Ναβάλνι ήταν υπό επίβλεψη από μια ομάδα οκτώ πρακτόρων από τη μονάδα από το 2017 και ενδέχεται να υπήρχαν προηγούμενες προσπάθειες για να τον δηλητηριάσουν.[16][102][103] Τα ταξιδιωτικά δεδομένα των υποτιθέμενων αξιωματικών της FSB δημοσιοποιήθηκαν.[104] Όταν ρωτήθηκε για την έρευνα, ο Πούτιν το χαρακτήρισε «νομιμοποίηση του υλικού των αμερικανικών υπηρεσιών πληροφοριών» και επιβεβαίωσε ότι οι Ρώσοι πράκτορες ασφαλείας παρακολουθούσαν τον Ναβάλνι, ισχυριζόμενοι ότι ο Ναβάλνι υποστηρίχθηκε από τις αμερικανικές υπηρεσίες πληροφορίες και αρνήθηκε ότι δηλητηριάστηκε.[105][106][107]

Τον Ιανουάριο του 2021, η Bellingcat σε μια ξεχωριστή κοινή έρευνα με το Der Spiegel συνέδεσε τη μονάδα που παρακολουθούσε τον Ναβάλνι και φέρεται να τον δηλητηρίασε με τον θάνατο δύο άλλων ακτιβιστών, συμπεριλαμβανομένου του Τιμούρ Κουάσεφ το 2014 και του Ρουσλάν Μαγκομεντραγκίνοφ το 2015, καθώς και ενδεχομένως του πολιτικού Νικήτα Ισάγιεφ το 2019, ωστόσο, σημείωσε ότι ο Ισάγιεφ ήταν «απολύτως πιστός» στο Κρεμλίνο και δεν υπήρχε κανένα κίνητρο για να δολοφονηθεί από την FSB. [108]Τον Φεβρουάριο του 2021, μια κοινή έρευνα της Bellingcat με το Der Spiegel έδειξε ότι ο Βλαντιμίρ Κάρα-Μούρτζα ακολούθησε την ίδια μονάδα πριν από τις υπόνοιες για δηλητηρίαση.[109]

Τηλεφωνική συνομιλία με πράκτορα της FSB Επεξεργασία

  Κλήση μεταξύ του Αλεξέι Ναβάλνι και του αξιωματικού της FSB Κονσταντίν Κουντρυάτσεφ στο YouTube με Αγγλικοί υπότιτλοι (49 λεπτά 15 δευτ.)
  Κλήση μεταξύ του Αλεξέι Ναβάλνι και του αξιωματικού της FSB Κονσταντίν Κουντρυάτσεφ στο YouTube με περιγραφή στα Ρωσικά και αγγλικούς υπότιτλους

Μετά την έρευνα, αλλά πριν από τη δημοσίευσή του, ο Ναβάλνι κατέγραψε την τηλεφωνική του συνομιλία με έναν άνδρα που ανέφερε ότι ήταν ο Κωνσταντίν Κουντρυάτσεφ, ένας από τους πράκτορες του FSB που φέρεται να εμπλέκεται στη δηλητηρίασή του. Η ηχογράφηση κυκλοφόρησε στις 21 Δεκεμβρίου 2020. Κατά τη διάρκεια της τηλεφωνικής συνομιλίας, ο Ναβάλνι εμφανίστηκε ως βοηθός του γραμματέα του Συμβουλίου Ασφαλείας της Ρωσίας Νικολάι Πατρούσεφ, προσποιούμενος να ενημερώσει τον Κουντρυάτσεφ για την επιχείρηση και ζητώντας του λεπτομέρειες για το γιατί απέτυχε η αποστολή.

Οι ερευνητές χρησιμοποίησα νειδικό λογισμικό για να κάνουν την κλήση να μοιάζει ότι προερχόταν από έναν αριθμό τηλεφώνου της FSB.[110][111][112]

Ο Κουντρυάτσεφ ομολόγησε ακούσια ότι το νευροτοξικό Νοβιτσόκ είχε μπει στα εσώρουχα του Ναβάλνι ενώ έμενε στο ξενοδοχείο στο Τομσκ, αλλά ενώ ο Ναβάλνι τα φορούσε για την πτήση όπως είχε προγραμματιστεί, το δηλητήριο προφανώς απορροφήθηκε πολύ αργά. Αποδίδει την επιβίωση του Ναβάλνι στους πιλότους που εκαναν αναγκαστική προσγείωση και τους γιατρούς στο Ομσκ που του χορηγήσαν ένα αντίδοτο «σχεδόν αμέσως». Μετά την ιατρική μεταφορά του Ναβάλνι στη Γερμανία, ο άντρας είπε ότι στάλθηκε για να ανακτήσει τα ρούχα του Ναβάλνι, έτσι ώστε να μπορούν να υποβληθούν σε καθαρισμό για να αφαιρέσουν τα ίχνη του Νοβιτσόκ προτού μπορέσουν να εξεταστούν από ανεξάρτητους εμπειρογνώμονες.[113] Η FSB απέρριψε αργότερα την τηλεφωνική υποκλοπή του Ναβάλνι ως πλαστή, χαρακτηρίζοντάς την «πρόκληση» ότι «δεν θα ήταν δυνατή χωρίς την οργανωτική και τεχνική υποστήριξη ξένων ειδικών υπηρεσιών». [114][115] Ωστόσο, η Bellingcat είχε κανονίσει να είναι παρόντες οι εκπρόσωποί της κατά τη διάρκεια της κλήσης και να υπάρχουν αυτόπτες μάρτυρες, εκτός από τα δημοσιευμένα ηχητικά και οπτικά αρχεία της κλήσης.[110]

Ρωσική επίσημη έρευνα Επεξεργασία

Στις 27 Αυγούστου 2020, η ρωσική αστυνομία και το Υπουργείο Εσωτερικών δήλωσαν ότι ξεκίνησαν μια τακτική προκαταρκτική έρευνα για τη δηλητηρίαση, επιθεωρώντας το δωμάτιο του ξενοδοχείου και τις κάμερες ασφαλείας. Η ρωσική αστυνομία είπε ότι έχουν συλλεχθεί πάνω από 100 αντικείμενα πιθανών στοιχείων.[116] Οι εισαγγελείς ισχυρίστηκαν ότι δεν υπήρχε ανάγκη για περαιτέρω έρευνα μετά την προκαταρκτική έρευνα, υποστηρίζοντας ότι δεν βρήκαν κανένα ίχνος ότι είχε διαπραχθεί κάποια εγκληματική ενέργεια.[17]

Επιστροφή και φυλάκιση Επεξεργασία

Στις 17 Ιανουαρίου 2021, ο Ναβάλνι έφυγε από τη Γερμανία με αεροπλάνο για να επιστρέψει στη Ρωσία. Πριν από την επιστροφή του, η Ομοσπονδιακή Υπηρεσία Φυλακών δήλωσε ότι ο Ναβάλνι μπορεί να αντιμετωπίσει ποινή φυλάκισης κατά την άφιξή του στη Μόσχα για παραβίαση των όρων της αναστολής του, λέγοντας ότι θα ήταν «υποχρεωμένος» να τον κρατήσει μόλις επέστρεφε.[117] Το 2014, ο Ναβάλνι καταδικάστηκε με ποινή με αναστολή στην υπόθεση Υβ Ροσέρ, την οποία χαρακτήρισε με πολιτικά κίνητρα και το 2017, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων αποφάσισε ότι ο Ναβάλνι καταδικάστηκε άδικα.[118][119] Η Εξεταστική Επιτροπή της Ρωσίας ανέφερε επίσης ότι διερευνούσε τον Ναβάλνι για φερόμενη απάτη.[120]

Το αεροπλάνο είχε αρχικά προγραμματιστεί να φτάσει στο αεροδρόμιο Βνούκοβο. Ο Ναβάλνι κάλεσε τους υποστηρικτές του να τον συναντήσουν στο αεροδρόμιο. Κατά τη διάρκεια της πτήσης, τέσσερις από τους στενούς του βοηθούς, συμπεριλαμβανομένου του αδελφού του Όλεγκ και του Λιούμποφ Σόμπολ συνελήφθησαν στο αεροδρόμιο από την αστυνομία, η οποία έφτασε επίσης εκεί, προσπαθώντας να μετακινήσει μερικούς από τους δημοσιογράφους και τους υποστηρικτές του που τον περίμεναν στην αίθουσα αφίξεων. Ένας αριθμός υποστηρικτών του Ναβάλνι και δημοσιογράφων συνελήφθησαν στο αεροδρόμιο από την αστυνομία.[121] Συνολικά, πάνω από 50 άτομα συνελήφθησαν στο αεροδρόμιο Βνούκοβο.[20] Το αεροπλάνο στη συνέχεια εκτράπηκε στο Διεθνές Αεροδρόμιο Σερεμέτιεβο λόγω «τεχνικών λόγων».[122][123][124] Στο αεροδρόμιο, ο Ναβάλνι ανέφερε στους δημοσιογράφους ότι ήταν η καλύτερη του μέρα μετά από 5 μήνες και ότι δεν φοβόταν.[125]

Ο Ναβάλνι κρατήθηκε για έλεγχο του διαβατηρίου, με τη δικηγόρο του, Όλγκα Μιχαΐλοβα, η οποία δεν της επιτράπηκε να συμμετάσχει στον έλεγχο. Σύντομα, η Ομοσπονδιακή Υπηρεσία Φυλακών επιβεβαίωσε την κράτησή του και είπε ότι θα παραμείνει υπό κράτηση μέχρι την ακρόαση του δικαστηρίου. Αυτή ήταν επίσης η τελευταία φορά που ο Ναβάλνι είδε τη σύζυγό του Γιούλια, η οποία δεν της επιτράπηκε να τον επισκεφτεί από τότε.[126][20] Η Διεθνής Αμνηστία χαρακτήρισε τον Ναβάλνι ως κρατούμενο συνείδησης και κάλεσε τις ρωσικές αρχές να τον απελευθερώσουν.[127] Διάφοροι αξιωματούχοι και πολιτικές προσωπικότητες από τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρωπαϊκή Ένωση, μεταξύ των οποίων ο υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ Μάικ Πομπέο, ο Γερμανός υπουργός Εξωτερικών Χέικο Μάας, ο βρετανός υπουργός Εξωτερικών Ντομινίκ Ράαμπ και η πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, εξέφρασαν την ανησυχία τους και κάλεσαν τις ρωσικές αρχές να απελευθερώσουν τον Ναβάλνι.[128]

Στις 18 Ιανουαρίου, δικαστική απόφαση διέταξε την κράτηση του Ναβάλνι έως τις 15 Φεβρουαρίου για παραβίαση της αναστολής του. Δημιουργήθηκε ένα προσωρινό δικαστήριο στο αστυνομικό τμήμα που εκρατείτο ο Ναβάλνι. Αργότερα θα διεξαχθεί άλλη ακρόαση για να καθοριστεί εάν η ανασταλτική ποινή του πρέπει να αντικατασταθεί με ποινή φυλάκισης.[129] Ο Ναβάλνι περιέγραψε τη διαδικασία ως «απόλυτη ανομία». Κάλεσε επίσης τους υποστηρικτές του να βγουν στους δρόμους, λέγοντας: «Μην σιωπάτε. Αντισταθείτε. Βγείτε στους δρόμους - όχι για μένα, αλλά για εσάς». Ο επικεφαλής του περιφερειακού δικτύου του Ναβάλνι, Λεονίντ Βολκόφ, δήλωσε ότι προετοιμάζονταν για τη διοργάνωση διαδηλώσεων σε ολόκληρη τη χώρα στις 23 Ιανουαρίου. [130]

Στις 19 Ιανουαρίου, ενώ ήταν στη φυλακή, το ντοκιμαντέρ Το Παλάτι του Πούτιν από τον Ναβάλνι και το Ίδρυμα κατά της Διαφθοράς δημοσιεύθηκε, κατηγορώντας τον Πούτιν για διαφθορά.[131] Η σύλληψή του Ναβάλνι οδήγησε σε μαζικές διαμαρτυρίες σε ολόκληρη τη Ρωσία στις 23 Ιανουαρίου 2021.[132]

Στις 2 Φεβρουαρίου, δικαστήριο της Μόσχας αντικατέστησε την ποινή φυλάκισης του Ναβάλνι με αναστολή τριών ετών με ποινή φυλάκισης, μείον τον χρόνο που πέρασε υπό κατ 'οίκον περιορισμό, που σημαίνει ότι θα περάσει δυόμισι χρόνια σε φυλακή.[21]

Στις 4 Φεβρουαρίου, ο Σεργκέι Μαξιμίσιν, ο αναπληρωτής επικεφαλής ιατρός του νοσοκομείου του Ομσκ που αντιμετώπισε του Ναβάλνι, πέθανε ξαφνικά, σύμφωνα με δήλωση του νοσοκομείου. Το περιφερειακό υπουργείο Υγείας του Ομσκ απέδωσε τον θάνατό του σε καρδιακή προσβολή. Ο επικεφαλής του προσωπικού του Ναβάλνι, Λεονίντ Βολκόφ είπε: «Ο Μαξιμίσιν ήξερε περισσότερα από οποιονδήποτε άλλον για την κατάσταση υγείας του Αλεξέι, οπότε δεν μπορώ να απορρίψω την πιθανότητα δολοφονίας ... Ωστόσο, το σύστημα υγειονομικής περίθαλψης της Ρωσίας είναι πολύ κακό και δεν είναι ασυνήθιστο για τους γιατρούς της ηλικίας του να πεθαίνουν ξαφνικά».[133][134]

Απόψεις γιατρών και επιστημόνων Επεξεργασία

Απόψεις των επιστημόνων που συμμετείχαν στην ανάπτυξη του Νοβιτσόκ Επεξεργασία

Ένας από τους δημιουργούς χημικών ουσιών όπως είναι το Νοβιτσόκ, ο Βλαντιμίρ Ούγκλιοφ, δήλωσε ότι «εμπιστεύεται τους Γερμανούς ειδικούς 100%» και πρότεινε ότι το δηλητήριο παραδόθηκε χρησιμοποιώντας «μια λύση (για παράδειγμα, σε διμεθυλοφορμαμίδη) ενός στερεού αναλόγου του A-234, δηλαδή, ένα στερεό Α-242, η οποία μπήκε στα εσώρουχα του Ναβάλνι, συν την προσθήκη κάποιας ουσίας ταχύτερη δράσης.»[135]

Ο Ούγκλιοφ πρότεινε ότι το Νοβιτσόκ είχε μπει στα εσώρουχα του Ναβάλνι σε ένα δωμάτιο ξενοδοχείου, και ότι το δηλητήριο είχε εισέλθει στο σώμα του λίγες ώρες πριν από την αναχώρηση. Σύμφωνα με τον επιστήμονα, ο Ναβάλνι έλαβε περίπου το 20% της θανατηφόρας δόσης.[136] Ο Ούγκλιοφ πρότεινε ότι οι διοργανωτές αποφάσισαν να δηλητηριάσουν τον Ναβάλνι με το Νοβιτσόκ, καθώς πίστευαν λανθασμένα ότι αυτή η ουσία θα ήταν αδύνατο να εντοπιστεί.[137] Ο Ούγκλιοφ εξέφρασε επίσης την άποψη ότι το ρωσικό εργαστήριο δεν μπόρεσε να εντοπίσει το Νοβιτσόκ στα βιολογικά δείγματα που αποκτήθηκαν από τον Ναβάλνι επειδή «οι Γερμανοί ειδικοί είχαν πιο σύγχρονο εξοπλισμό και εργαλεία για τον προσδιορισμό τέτοιων ποσοτήτων, που ελήφθησαν από το αίμα του Ναβάλνι. Και όσοι έκαναν τις εξετάσεις στη Μόσχα είχαν πολύ πιο κατώτερο εξοπλισμό και οι εξετάσεις έδειξαν την απουσία της ουσίας».[138] Μετά την απελευθέρωση μιας ανεξάρτητης έρευνας από τον Ναβάλνι, στην οποία υποτίθεται ότι ο Ναβάλνι και η σύζυγός του Γιούλια θα μπορούσαν να είχαν υποβληθεί σε απόπειρες δηλητηρίασης νωρίτερα, ο Ούγκλιοφ δεν απέκλεισε το ενδεχόμενο ότι ο Ναβάλνι θα μπορούσε να δεχθεί το Νοβιτσόκ τρεις φορές, σε προηγούμενες περιπτώσεις αλλά ανεπαρκείς δόσεις για θανατηφόρο αποτέλεσμα. [139]

Ο ειδικός χημικών όπλων Βιλ Μιρζαγιάνοφ, ο οποίος δούλεψε στο GosNIIOKhT και τη δεκαετία του 1990 και αποκάλυψε το αναπτυξιακό πρόγραμμα Νοβιτσόκ στην ΕΣΣΔ και τη Ρωσία, συμφώνησε με τα συμπεράσματα του ειδικού εργαστηρίου του Bundeswehr και πρότεινε ότι οι τελευταίες εκδόσεις του Νοβιτσόκ χρησιμοποιήθηκαν για τη δηλητηρίαση του Ναβάλνι: οι ενώσεις A-242 ή A-262. [140][141] Ο Μιρζαγιάνοφ δήλωσε επίσης ότι τα συμπτώματα που περιέγραψε ο Ναβάλνι στις 19 Σεπτεμβρίου ήταν συγκρίσιμα με αυτά που γνώριζε για παρόμοιες περιπτώσεις.[142]

Απόψεις άλλων γιατρών και επιστημόνων Επεξεργασία

Ο Αναισθησιολόγος Μπόρις Τέπλικ, ένας από τους συμμετέχοντες στο συμβούλιο Ρώσων γιατρών που αντιμετώπισαν τη δηλητηρίαση του Ναβάλνι τις πρώτες ημέρες, δήλωσε σε συνέντευξή του ότι οι Ρώσοι ειδικοί από το Ιατρικό Κέντρο Ιατροδικαστικής της Μόσχας έψαχναν οργανοφωσφορικά άλατα. και ίχνη αναστολέων χολινεστεράσης, αλλά δεν βρήκαν κανένα. Ο Τέπλικ εξήγησε τη διαφορά στα αποτελέσματα των εξετάσεων των Ρώσων και των Γερμανών ειδικών από το γεγονός ότι «συνεργαστήκαμε με εγκληματολογικούς τοξολόγους και Γερμανοί συνεργάστηκαν με υπερχημικούς που ασχολούνται με παράγοντες χημικών πολέμων. Ελαφρώς διαφορετικά πράγματα».[143]

Η παθολόγος του Ναβάλνι, Αναστασία Βασιλιέβα, δήλωσε στο Ρωσικό τηλεοπτικό κανάλι RTVI ότι όλα τα συμπτώματα του Ναβάλνι υποδηλώνουν σαφώς οργανοφωσφορική δηλητηρίαση. Το γεγονός ότι, ως θεράπων ιατρός, δεν είχε τη δυνατότητα να εξετάσει τον Ναβάλνι, ούτε να έχει πρόσβαση σε διαβουλεύσεις και ιατρικά έγγραφα για δύο ημέρες, κατά τη γνώμη της, έδειξε ότι είχαν προσπαθήσει να κρύψουν τα συμπτώματα δηλητηρίασης από αυτήν, βάσει των οποίων κατέληξε στο συμπέρασμα ότι δόθηκαν οδηγίες στους γιατρούς του Ομσκ να σιωπήσουν.[144]

Ο Άντι Σμιθ, καθηγητής του Τμήματος Τοξικολογίας στο Πανεπιστήμιο του Λέτσεστερ, σημείωσε ότι θα ήταν δύσκολο να εντοπιστεί μια συγκεκριμένη τοξική ουσία στο σώμα του Ναβάλνι μετά από λίγες ημέρες, αν και όχι αδύνατη, δεδομένης της πρόσφατης προόδου στην αναλυτική χημεία. Σημείωσε επίσης ότι αν και ο Ναβάλνι, με τη βοήθεια της ατροπίνης και άλλων φαρμάκων, είχε επιζήσει από το οξύ στάδιο της δηλητηρίασης, η αναστολή της χολινεστεράσης θα μπορούσε να οδηγήσει στην εμφάνιση νευροεκφυλιστικών και νευροψυχιατρικών παθήσεων. Κατά τη γνώμη του, σε αυτό ακριβώς βασίζονταν οι δηλητηριάσεις.[145]

Ο επικεφαλής του Ινστιτούτου Τοξικολογίας στο Μόναχο, καθηγητής Μάρτιν Γκοτλίτσερ, σε συνέντευξή του στη Deutsche Welle, σημείωσε ότι η συμπτωματολογία του Ναβάλνι ήταν από πολλές απόψεις παρόμοια με εκείνη της δηλητηρίασης των Σεργκέι και Γιούλιας Σκριπάλ. Για παράδειγμα, και στις δύο περιπτώσεις, οι ασθενείς υπέστησαν τεχνητό κώμα για περίπου τρεις εβδομάδες για την αποκατάσταση της χολινεστεράσης. Ο Γκοτλίτσερ εξήγησε επίσης ότι όταν ο Ναβάλνι δηλητηριάστηκε, όσοι ήταν γύρω του δεν έπρεπε απαραίτητα να υποφέρουν, όπως συνέβη και με τους Σκριπάλ, καθώς το Νοβιτσόκ μπορεί να είναι ένα λιπαρό υγρό που εξατμίζεται ή εξαπλώνεται άσχημα, ανάλογα με το πώς η ουσία μπήκε στο σώμα και σε ποια ποσότητα. [146][147]

Ο Γερμανός βιοχημικός Δρ Μαρκ-Μίκαελ Μπλουμ, ο οποίος προηγουμένως ήταν επικεφαλής του εργαστηρίου του ΟΑΧΟ[148][149], καθώς και η ομάδα που διερεύνησε τη δηλητηρίαση των Σεργκέι και Γιούλιας Σκριπάλ, επιβεβαίωσαν ότι όταν ο Ναβάλνι δηλητηριάστηκε από το Νοβιτσόκ, οι γύρω του δεν μπορούσαν να υποφέρουν: σύμφωνα με τον Μπλουμ, αυτό έδειξε είτε ότι το επίπεδο έκθεσης στην ουσία είτε ο βαθμός εισχώρησής του στο σώμα του Ναβάλνι ήταν πολύ χαμηλός ή ότι κανείς δεν είχε έρθει σε επαφή με το επίκεντρο του δηλητηρίου. Ο Μπλουμ επαίνεσε το έργο του εργαστηρίου του Ινστιτούτου Φαρμακολογίας και Τοξικολογίας του Bundeswehr, το οποίο ήταν το πρώτο που επιβεβαίωσε τη δηλητηρίαση του Ναβάλνι από το Νοβιτσόκ (ο Μπλουμ είχε εργαστεί εκεί το 2006-2010).[150] Ο Μπλουμ αρνήθηκε κατηγορηματικά ότι τα εργαστήρια του ΟΑΧΟ θα μπορούσαν να συμμετάσχουν σε συνωμοσίες και να παρουσιάσουν ψευδή αποτελέσματα της χημικής ανάλυσης με πολιτική βούληση κάποιου. Αφού ο ΟΑΧΟ δημοσίευσε τη δική του έκθεση, ο Μπλουμ δήλωσε: «πέντε εργαστήρια ... πιστοποιημένα από τον ΟΑΧΟ ... έκαναν τα ίδια τεστ και κατέληξαν στο ίδιο αποτέλεσμα, ότι ο Ναβάλνι δηλητηριάστηκε με χημικό παράγοντα». Ο Μπλουμ επιβεβαίωσε ότι η «χρήση χημικών όπλων» και η »παραβίαση της Σύμβασης για τα Χημικά Όπλα» δεν καθορίζονται από την παρουσία μιας ουσίας στον κατάλογο ουσιών του Παραρτήματος 1 : «καθώς στο τέλος, δεν υπάρχει ανάγκη για την ουσία να βρίσκεστε στη λίστα - το θέμα είναι πώς θα χρησιμοποιηθεί».[151]

Ο Μπόρις Ζουίκοφ, Ιατρός Χημείας και Επικεφαλής του Εργαστηρίου του Ινστιτούτου Πυρηνικής Έρευνας της Ρωσικής Ακαδημίας Επιστημών, εξήγησε ότι αν και το Νοβιτσόκ μπορεί να διαλύθει στο σώμα σχετικά γρήγορα (για παράδειγμα, σε μερικές ημέρες), όταν αποσυντίθεται, αφήνει πίσω του συγκεκριμένες ενώσεις που περιέχουν θραύσματα μορίων του Νοβιτσόκ, με τα οποία είναι πιθανό να μην μπορούν να επιβεβαιώσουν μια δηλητηρίαση από το Νοβιτσόκ, αλλά και να προσδιορίσουν ποια ουσία από αυτήν την ομάδα χρησιμοποιήθηκε. Η ρωσική ομάδα δήλωσε ότι δεν βρήκε τον ίδιο το Νοβιτσόκ στις αναλύσεις των δειγμάτων του Ναβάλνι, ενώ το γερμανικό εργαστήριο βρήκε ίχνη παρουσίας του Νοβιτσόκ. Ο Ζουίκοφ εξήγησε ότι αυτές οι δηλώσεις δεν έρχονται απαραίτητα σε αντίθεση μεταξύ τους: «η ίδια η ουσία δεν είναι πλέον εκεί, αλλά τα προϊόντα αλληλεπίδρασης παρέμειναν». Σύγχρονες μέθοδοι ανάλυσης (κυρίως φασματομετρία μάζας σε συνδυασμό με χρωματογραφία) καθιστούν δυνατή την ανίχνευση τέτοιων χημικών υποπροϊόντων με πολύ υψηλή ευαισθησία (για παράδειγμα, ανιχνεύοντας εύκολα την παρουσία 1mg δηλητηρίου σε ανθρώπινο σώμα βάρους 70 κιλών) και η ανίχνευση αυτών των υποπροϊόντων μπορεί να αναγνωρίσει αναμφίβολα την αρχική δηλητηριώδη ουσία. Το γερμανικό εργαστήριο του Bundeswehr, το οποίο ανέλυσε τα δείγματα του Ναβάλνι, είχε τέτοιο εξοπλισμό.[152]

Μια ομάδα έξι κορυφαίων δυτικών εμπειρογνωμόνων στον τομέα της τοξικολογίας και των χημικών όπλων, σε συνέντευξή του στη ρωσική υπηρεσία του BBC, σχολίασε ότι η άμεση ιατρική βοήθεια έσωσε τη ζωή του Ναβάλνι: του δόθηκε το αντίδοτο ατροπίνης (ίσως προληπτικά) και αναπνευστική υποστήριξη. Οι επιστήμονες εξήγησαν ότι δεν υπήρχαν άλλα θύματα της δηλητηρίασης του Ναβάλνι, καθώς μόνο ο Ναβάλνι έλαβε υψηλή δόση της δηλητηριώδους ουσίας και ήταν σε παρατεταμένη επαφή με αυτήν. Οι ειδικοί δήλωσαν επίσης ότι είναι αδύνατο να βρεθούν στην αγορά τα απαραίτητα συστατικά για την κατασκευή του Νοβιτσόκ (ορισμένα συστατικά υπάγονται στην απαγόρευση βάσει της Σύμβασης για τα Χημικά Όπλα) και μόνο στρατιωτικά εργαστήρια μπορούν να παράγουν τέτοια δηλητήρια, καθώς αυτό απαιτεί ειδικό εξοπλισμό και ειδικούς όρους ασφαλείας.[153]

Διεθνείς Αντιδράσεις Επεξεργασία

Τα νέα για τη δηλητηρίαση του Ναβάλνι προκάλεσαν την πτώση του ρουβλιού έναντι του δολαρίου και του ευρώ.[154]

Στις 20 Αυγούστου, ο εκπρόσωπος του ΟΗΕ Στέφαν Ντουτζάριτς εξέφρασε ανησυχία για την «ξαφνική ασθένεια» του Ναβάλνι.[155] Ο Πρόεδρος των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ είπε ότι οι ΗΠΑ παρακολουθούν τις εκθέσεις του ηγέτη της ρωσικής αντιπολίτευσης.[156] Ο Σύμβουλος Εθνικής Ασφάλειας των ΗΠΑ Ρόμπερτ Ο'Μπράιεν είπε ότι οι αναφορές για πιθανή δηλητηρίαση του Ναβάλνι προκαλούσαν «ακραία ανησυχία» στην Ουάσιγκτον.[157]

Στις 21 Αυγούστου, το Γραφείο του Ύπατου Αρμοστή των Ηνωμένων Εθνών για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα δήλωσε ότι αναμένει από τον Ναβάλνι να λάβει κατάλληλη ιατρική βοήθεια.[158] Η γερμανική κυβέρνηση ανακοίνωσε ότι υπήρχαν σοβαροί λόγοι υποψίων ότι είχε γίνει δηλητηρίαση και κάλεσε να παράσχει στον Ναβάλνι οποιαδήποτε ιατρική βοήθεια που θα μπορούσε να τον σώσει.[159] Ο επικεφαλής του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Σαρλ Μισέλ εξέφρασε την ανησυχία του για την κατάσταση του Ναβάλνι.[160] Ο Γάλλος πρόεδρος Εμμανουέλ Μακρόν δήλωσε ότι η Γαλλία ήταν έτοιμη να προσφέρει «κάθε απαραίτητη βοήθεια ... όσον αφορά την υγειονομική περίθαλψη, το άσυλο, την προστασία» στον Ναβάλνι και την οικογένειά του και ζήτησε σαφήνεια σχετικά με το περιστατικό. Η Γερμανίδα Καγκελάριος Άνγκελα Μέρκελ προσέφερε επίσης οποιαδήποτε ιατρική βοήθεια απαραίτητη σε γερμανικά νοσοκομεία. Η Διεθνής Αμνηστία ζήτησε έρευνα για την υποτιθέμενη δηλητηρίαση. [161] Σύμφωνα με τον Τζον Σίφερ, τον πρώην επικεφαλής του σταθμού της CIA στη Μόσχα, «Είτε ο Πούτιν διέταξε προσωπικά τη δηλητηρίαση, είτε βρίσκεται πίσω από κάθε προσπάθεια διατήρησης του ελέγχου μέσω εκφοβισμών και δολοφονιών».[162]

Στις 24 Αυγούστου, η Γερμανίδα Καγκελάριος Άνγκελα Μέρκελ και ο υπουργός Εξωτερικών Χέικο Μάας κάλεσαν σε κοινή δήλωση κάλεσαν τις ρωσικές αρχές να αποσαφηνίσουν λεπτομερώς και όσο το δυνατόν με πιο διαφανή τρόπο όλες τις περιστάσεις του συμβάντος, να εντοπίσουν και να διώξουν τους υπεύθυνους.[163][164] Ο επικεφαλής της διπλωματίας της ΕΕ, Ζοζέ Μπορέλ, δήλωσε ότι οι ρωσικές αρχές πρέπει να ξεκινήσουν αμέσως μια ανεξάρτητη και διαφανή έρευνα σχετικά με τη δηλητηρίαση του Ναβάλνι.[165]

Στις 25 Αυγούστου, ο Γάλλος υπουργός Εξωτερικών Ζαν-Υβ Λε Ντριάν ανέφερε ότι η Γαλλία, βάσει του προκαταρκτικού συμπεράσματος των ιατρών του νοσοκομείου Charité για τη δηλητηρίαση του Ναβάλνι, θεωρεί το περιστατικό εγκληματική πράξη και ζητεί την εύρεση και τιμωρία των υπευθύνων.[166][167]

Ο αναπληρωτής υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ Στήβεν Μπιέγκαν εξέφρασε βαθιά ανησυχία για την κατάσταση του Ναβάλνι, καθώς και για τον αντίκτυπο των αναφορών της δηλητηρίασης του στην κοινωνία των πολιτών στη Ρωσία. Ο Αμερικανός διπλωμάτης τόνισε επίσης τη σημασία της διαφάνειας και της ελευθερίας του λόγου σε οποιοδήποτε δημοκρατικό κράτος. Ο Μπιέγκαν είπε ότι «εάν επιβεβαιωθεί η δηλητηρίαση του Ναβάλνι, οι ΗΠΑ θα μπορούσαν να λάβουν μέτρα που θα υπερέβαιναν την ανταπόκριση της Ουάσινγκτον στα ευρήματα ρωσικής ανάμειξης στις προεδρικές εκλογές του 2016 στις ΗΠΑ».[168]

Στις 25 Αυγούστου, ο επιχειρηματίας Γεβγένι Πριγκοζίν, ο οποίος έχει στενούς δεσμούς με τον Πούτιν και έχει το παρατσούκλι του «σεφ του Πούτιν», αναφέρθηκε ότι σκόπευε να επιβάλει δικαστική απόφαση πέρυσι που απαιτούσε από τον Ναβάλνι, τον συνεργάτη του, Λιούμποφ Σόμπολ και το Ίδρυμα κατά της Διαφθοράς να πληρώσει 88 εκατομμύρια ρούβλια για αποζημίωση στην εταιρεία Moskovsky Shkolnik για βινεοσκοπημένη έρευνα. Ο Πριγκόζιν είχε αγοράσει το χρέος, έτσι ώστε ο Ναβάλι και ο συνεργάτης του να του χρωστάνε άμεσα. Ο Πριγκόζιν ανέφερε από την εταιρεία ότι «σκοπεύω να αφαιρέσω αυτήν την ομάδα των αδίστακτων ανθρώπων από τα ρούχα και τα παπούτσια τους» και ότι αν ο Ναβάλνι επεζήσει, θα ευθύνεται «σύμφωνα με την πλήρη αυστηρότητα του ρωσικού νόμου».[169]

Στις 26 Αυγούστου, ο Πρωθυπουργός της Βρετανίας Μπόρις Τζόνσον και ο Γενικός Γραμματέας του ΝΑΤΟ Γενς Στόλτενμπεργκ ενώθηκαν απαιτώντας μια διαφανή έρευνα. Σύμφωνα με τον Τζόνσον, η δηλητηρίαση του Ναβάλνι «συγκλόνισε τον κόσμο» και ο Στόλτενμπεργκ δεν είδε κανένα λόγο να αμφισβητήσει τα συμπεράσματα των γιατρών του Charite.[170][171]

Στις 2 Σεπτεμβρίου, αφού η γερμανική κυβέρνηση ανακοίνωσε επίσημα ότι το εργαστήριο φαρμακευτικής και τοξικολογίας του Bundeswehr βρήκε ίχνη δηλητηρίου από την ομάδα Νοβιτσόκ στο σώμα του Αλεξέι Ναβάλνι,[63] η Γερμανίδα καγκελάριος Άνγκελα Μέρκελ εξέδωσε δήλωση στην οποία χαρακτήρισε τη δηλητηρίαση του Ναβάλνι απόπειρα για να τον σιωπήσει: «Κάποιος προσπάθησε να σιωπήσει (τον κ. Ναβάλνι) και στο όνομα ολόκληρης της γερμανικής κυβέρνησης το καταδικάζω αυτό με τους πιο δυνατούς όρους».[65]

Η Μέρκελ είπε ότι «ο κ. Ναβάλνι ήταν θύμα ενός εγκλήματος» το οποίο «εγείρει (πολύ) πολύ σοβαρά ερωτήματα που μόνο η ρωσική κυβέρνηση πρέπει να απαντήσει».[172] Η Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Εξωτερικής Δράσης σε μια δήλωση καταδίκασε τη δηλητηρίαση και ανέφερε ότι είναι «απαραίτητο η ρωσική κυβέρνηση να διερευνήσει διεξοδικά και με διαφάνεια την απόπειρα δολοφονίας του κ. Ναβάλνι».[173] Ο Μπόρις Τζόνσον ζήτησε από τη Ρωσία να δώσει μια εξήγηση και είπε ότι θεωρούσε «εξωφρενικό ότι χρησιμοποιήθηκε χημικό όπλο εναντίον του Αλεξέι Ναβάλνι. Υποσχέθηκε να «συνεργαστεί με διεθνείς εταίρους για να διασφαλίσει την επίτευξη δικαιοσύνης».[174] Ο Ζαν-Υβ Λε Ντριάν καταδίκασε τη «σοκαριστική και ανεύθυνη» [175] χρήση ενός νευροτοξικού παράγοντα όπως είναι το Νοβιτσόκ και είπε ότι παραβίαζε την απαγόρευση της χρήσης χημικών όπλων.[176] Το ιταλικό Υπουργείο Εξωτερικών «καταδίκασε με βία» τη δηλητηρίαση του Ναβάλνι, χαρακτήρισε αυτήν την πράξη έγκλημα και, εκφράζοντας «βαθιά ανησυχία και αγανάκτηση», ζήτησε εξηγήσεις από τη Ρωσία.[174]

Ο Στήβεν Μπιέγκαν δήλωσε ότι οι ΗΠΑ βρίσκει το γερμανικό συμπέρασμα σχετικά με τη χρήση του Νοβιτσόκ «πολύ αξιόπιστο».[32]Ο επικεφαλής του προσωπικού του Ναβάλνι, Λεονίντ Βολκόφ, δήλωσε: «Το 2020, η δηλητηρίαση του Ναβάλνι με το Νοβιτσόκ είναι το ίδιο αφήνοντας ένα αυτόγραφο στη σκηνή του εγκλήματος». [32]

Στις 3 Σεπτεμβρίου, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο χαρακτήρισε το περιστατικό «απόπειρα δολοφονίας».[177][178]

Μετά τη γερμανική κυβέρνηση κατέληξε στο συμπέρασμα ότι Ναβάλνι δηλητηριάστηκε από το Νοβιτσόκ, η σύζυγος του βρετανού αστυνομικού Νικ Μπέλεϊ, ο οποίος εκτέθηκε στο Νοβιτσόκ μετά τη δηλητηρίαση του Σεργκέι και της Γιούλιας Σκριπάλ, έγραψε, «Έχουν περάσει σχεδόν 2 1 ⁄ 2 χρόνια μετά τα γεγονότα στο Σάλσμπουρι και δεν υπήρξε δικαιοσύνη για την οικογένειά της και καμία για τους Σκριπάλς. Και τώρα συνέβη ξανά».[179]

Στις 4 Σεπτεμβρίου, ο Γενς Στόλτενμπεργκ δήλωσε: «Έχουμε δει ξανά και ξανά ηγέτες της αντιπολίτευσης και επικριτές του ρωσικού καθεστώτος που απειλούνται οι ζωές τους. Μερικοί έχουν κιόλας έχουν δολοφονηθεί. Επομένως, αυτό δεν είναι απλώς μια επίθεση σε ένα άτομο, αλλά στα θεμελιώδη δημοκρατικά δικαιώματα. Πρόκειται για σοβαρή παραβίαση του διεθνούς δικαίου, που απαιτεί διεθνή απάντηση». Ζήτησε επίσης από τις ρωσικές αρχές να συνεργαστούν πλήρως σε μια αμερόληπτη διεθνή έρευνα.[180]

Στις 5 Σεπτεμβρίου, ο Ντόναλντ Τραμπ ανακοίνωσε ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες θα λάβουν σύντομα έγγραφα από τη Γερμανία σχετικά με την υπόθεση Ναβάλνι, η οποία θα επιτρέψει στην Ουάσινγκτον να καθορίσει τη θέση της. Σημείωσε ότι δεν είχε κανένα λόγο να αμφισβητήσει τα συμπεράσματα της Γερμανίας ότι ο Ναβάλνι δηλητηριάστηκε από το Νοβιτσόκ, και τόνισε ότι εάν επιβεβαιωθεί το γεγονός της δηλητηρίασης, θα τον εξοργίσει. [181]

Στις 6 Σεπτεμβρίου, ο Χέικο Μάας ανέφερε ότι η Γερμανία σκοπεύει να συζητήσει πιθανές κυρώσεις κατά της Ρωσίας εάν το Κρεμλίνο δεν παράσχει σύντομα εξήγηση, λέγοντας ότι τυχόν κυρώσεις θα πρέπει να είναι «στοχευμένες». Ο Μάας είπε επίσης ότι υπήρχαν «αρκετές ενδείξεις» ότι οι ρωσικές αρχές ήταν πίσω από τη δηλητηρίαση.[182] Είπε επίσης ότι η έλλειψη υποστήριξης από τη Ρωσία στην έρευνα θα μπορούσε να «αναγκάσει» τη Γερμανία να αλλάξει τη θέση της στον αγωγό φυσικού αερίου Nord Stream 2 από τη Ρωσία στη Γερμανία.[183]

Στις 8 Σεπτεμβρίου, η εκπρόσωπος της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, Μισέλ Μπατσέλετ, κάλεσε τη Ρωσία «να διενεργήσει ή να συνεργαστεί πλήρως με διεξοδική, διαφανή, ανεξάρτητη και αμερόληπτη έρευνα, αφού οι Γερμανοί ειδικοί δήλωσαν ότι έχουν σαφείς αποδείξεις ότι ο Ναβάλνι δηλητηριάστηκε με το νευροτοξικό παράγοντα Νοβιτσόκ».[184][185]

Σε μια έκθεση του Μαρτίου του 2021, η Task Force της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Εξωτερικής Δράσης σημείωσε αύξηση των ψευδών πληροφοριών που διαδόθηκαν στη Ρωσία για τη Γερμανία ως αποτέλεσμα της επιδείνωσης των σχέσεων Γερμανίας-Ρωσίας που αναπτύχθηκαν μετά την επίθεση δηλητηριάσεων.[186][187] Το 2020, η Task Force ανέφερε πάνω από 300 περιπτώσεις ψευδών πληροφοριών που στοχεύουν τον Αλεξέι Ναβάλνι, ενώ οι περισσότερες περιπτώσεις εμφανίστηκαν μετά τη δηλητηρίαση.[188]

Σχόλια πολιτικών επιστημόνων και κοινωνιολόγων Επεξεργασία

Ο πολιτικός επιστήμονας Νικολάι Πετρόφ, ανώτερος συνεργάτης του Βασιλικού Ινστιτούτου Διεθνών Υποθέσεων (Chatham House) και καθηγητής πολιτικής επιστήμης στην Ανώτατη Σχολή Οικονομικών, σχολιάζοντας τη δηλητηρίαση του Ναβάλνι για τους The New York Times, σημείωσε ότι στο Κρεμλίνο «Κανείς άλλος δεν προκαλεί εχθρότητα και φόβο όπως ο Ναβάλνι». Αυτό σημαίνει ότι «υπάρχει ένας πολύ μακρύς κατάλογος πιθανών εχθρών» που μπορεί να επιθυμούν τον θάνατο του Ναβάλνι, ή τουλάχιστον θέλουν να τον καταστήσουν ανίκανο. Ωστόσο, ο Ναβάλνι είναι τόσο εξέχων προσωπικότητα στη Ρωσία και ότι κανένας από τους προσωπικούς του εχθρούς δεν θα τολμούσε να λάβει τέτοια ριζοσπαστικά μέτρα εναντίον του χωρίς, «τουλάχιστον, τη σιωπηρή συγκατάθεση του Πούτιν». Σύμφωνα με τον Πετρόφ, στη Ρωσία υπάρχει ένα σύστημα «όπως στη μαφία: τίποτα δεν μπορεί να γίνει χωρίς την έγκριση και τις εγγυήσεις ασυλίας από το αφεντικό. Δεν λέω ότι ο Πούτιν διέταξε άμεσα τη δηλητηρίασή του, αλλά κανείς δεν μπορεί να ενεργήσει χωρίς να βεβαιωθεί ότι το αφεντικό είναι ευτυχισμένο για την τιμωρία τους».[189]

Η άποψη ότι ο Πούτιν εμπλέκεται προσωπικά στη δηλητηρίαση του Ναβάλνι εκφράστηκε επίσης από τον γιατρό των ιστορικών επιστημών και πολιτικό επιστήμονα Βάλερι Σολοβέι. Κατά τη γνώμη του, τέτοιες επιχειρήσεις δεν μπορούν να πραγματοποιηθούν χωρίς ο Πούτιν να το γνωρίζει, ο οποίος τουλάχιστον γνώριζε τα σχέδια δηλητηρίασης. Ο Σολοβέι πιστεύει επίσης ότι μετά την επιστροφή τους στη Ρωσία, θα συνεχίσουν να ασκούν οικονομική πίεση στον Ναβάλνι και θα προσπαθήσουν να «χτυπήσουν όλες τις σχέσεις του, όλοι με τους οποίους συνεργάζεται και αλληλεπιδρά».[190]

Ο Μαρκ Γκαλεότι, ειδικός στις ρωσικές ειδικές υπηρεσίες και ομότιμος καθηγητής στο University College London, σημείωσε σε συνέντευξή του στην Deutsche Welle ότι η χρήση του Νοβιτσόκ είναι απόδειξη ότι είτε το κράτος είτε «κάποιος με υψηλό βαθμό εξουσίας στο κράτος» συμμετείχε στην απόπειρα δηλητηρίασης του Ναβάλνι. Σύμφωνα με τον Γκαλεότι, εάν τα μέτρα που λαμβάνονται από τη Δύση για την αντιμετώπιση αυτής της δηλητηρίασης δεν είναι αποτελεσματικά, τότε η Μόσχα θα συνεχίσει να πραγματοποιεί τέτοιες επιχειρήσεις.[191]

Ο πρώην Γερμανός πρέσβης στη Ρωσία και πρώην αντιπρόεδρος της Ομοσπονδιακής Υπηρεσίας Πληροφοριών της Γερμανίας Ρούντιγκερ φον Φριτς, σχολιάζοντας την αδράνεια της Ρωσικής Ομοσπονδίας στη διερεύνηση της δηλητηρίασης του Ναβάλνι, δήλωσε: «Για περισσότερες από τρεις εβδομάδες τώρα βρισκόμαστε σε κατάσταση όπου η Ρωσία δεν βοηθά με κανέναν τρόπο στην έρευνα, αλλά απλώς προβάλλει κατηγορίες ως απάντηση ... Αυτός που έκλεψε τον εαυτό του τότε φωνάζει πολύ δυνατά, δείχνοντας προς την άλλη κατεύθυνση. Αντιμετωπίζουμε αυτό για πολλές φορές. Το σενάριο είναι το ίδιο: επιπλήξεις, μετατόπιση του βάρους της συγκέντρωσης αποδεικτικών στοιχείων σε άλλους, απειλές, γελοιοποίηση. Το πιο σημαντικό πράγμα είναι να μην διεξαχθεί έρευνα, ποτέ».[192]

Ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Ρούτγκερς, κοινωνιολόγος Σεργκέι Εροφέφ δήλωσε ότι μια ομάδα καθηγητών από ορισμένα αναγνωρισμένα πανεπιστήμια όρισε τον Ναβάλνι υποψήφιο για το Βραβείο Νόμπελ Ειρήνης ως σημαντική συμβολή στον αγώνα για τα ανθρώπινα δικαιώματα.[193] Ο Εροφέφ σημείωσε ότι αν και η ίδια η ιδέα μιας τέτοιας υποψηφιοτητας δεν είναι καινούργια, απέκτησε ιδιαίτερη σημασία σε σχέση με τη δηλητηρίαση του Ναβάλνι.[194]

Ο συνταξιούχος στρατηγός της FSB, Εβγκένι Σαβοστυάνοφ, δήλωσε ότι η δηλητηρίαση του Ναβάλνι είναι «μια πράξη κρατικής τρομοκρατίας», στην οποία εμπλέκονται «ο πρόεδρος και οι ειδικές υπηρεσίες του».[195][196]

Ο ερευνητής των ρωσικών ενόπλων δυνάμεων και των ειδικών υπηρεσιών Μαρκ Γκαλεότι, σχολιάζοντας την τηλεφωνική συνομιλία μεταξύ του Ναβάλνι και του πράκτορα της FSB, είπε ότι ο Ναβάλνι ήταν σε θέση να «δείξει πόσες πληροφορίες απόρρητου είναι διαθέσιμες στο σκοτεινό διάδικτυο, όπως αριθμοί τηλεφώνων, ονόματα, τα πάντα. Και ότι όλα αυτά μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τον εντοπισμό ατόμων. Και επιπλέον, να τους κάνει να μιλήσουν για τη δουλειά τους».[197]

Δημοσκοπήσεις Επεξεργασία

Σύμφωνα με δημοσκοπήσεις που πραγματοποιήθηκαν τον Δεκέμβριο του 2020, το 78% των Ρώσων ερωτηθέντων είχε ακούσει για τη δηλητηρίαση του Ναβάλνι. Το 30% των ερωτηθέντων πίστευαν ότι δεν υπήρχε καθόλου δηλητηρίαση και ότι είναι ψευδής, το 19% επέλεξε την ανάμειξη δυτικών ειδικών υπηρεσιών, το 15% επέλεξε την προσπάθεια των αρχών να εξαλείψουν τον πολιτικό αντίπαλο τους. Το 7% των ερωτηθέντων είδε μια προσωπική εκδίκηση εναντίον ενός από τους ανθρώπους που εμπλέκονται στις έρευνες του Ναβάλνι, 6% σε έναν αγώνα στη ρωσική αντιπολίτευση και το 1% πιστεύει σε προβλήματα υγείας, τυχαία δηλητηρίαση ή κοινή δηλητηρίαση. Το 4% πιστεύει ότι είναι πιο πιθανό άλλοι λόγοι και το 19% δυσκολεύεται να απαντήσει στην ερώτηση. Υπήρχε μια σημαντική συσχέτιση μεταξύ της πεποίθησης στη δηλητηρίαση από τις αρχές και της ηλικίας, των πηγών πληροφοριών και της στάσης απέναντι στην κυβέρνηση εν γένει.[198][199]

Δείτε επίσης Επεξεργασία

Παραπομπές Επεξεργασία

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 «OPCW Issues Report on Technical Assistance Requested by Germany». Organisation for the Prohibition of Chemical Weapons. 6 Οκτωβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 6 Οκτωβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 6 Οκτωβρίου 2020. 
  2. ↑ «Watchdog Says Novichok-Type Nerve Agent Found in Navalny Samples». The Moscow Times. 6 Οκτωβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 18 Ιανουαρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  3. ↑ 3,0 3,1 «Russia's Navalny out of coma after poisoning». BBC News. 2020-09-07. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 7 September 2020. https://web.archive.org/web/20200907192655/https://www.bbc.com/news/world-europe-54061370. Ανακτήθηκε στις 7 September 2020. 
  4. ↑ 4,0 4,1 «Alexei Navalny: Russian activist discharged from Berlin hospital». BBC News. 2020-09-23. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 31 December 2020. https://web.archive.org/web/20201231021045/https://www.bbc.com/news/world-europe-54262279. Ανακτήθηκε στις 27 December 2020. 
  5. ↑ 5,0 5,1 Fischer, Sebastian· Gathmann, Florian· Gebauer, Matthias· Kollenbroich, Britta· Küpper, Mara· Teevs, Christian· Traufetter, Gerald (3 Σεπτεμβρίου 2020). «Fall Nawalny und das deutsch-russische Verhältnis An der Belastungsgrenze» [The Navalny case and the German-Russian relationship At the limit]. Der Spiegel (στα Γερμανικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 24 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  6. ↑ «OPCW: Novichok found on Alexei Navalny samples». Deutsche Welle. 6 Οκτωβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 14 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 6 Οκτωβρίου 2020. 
  7. ↑ Deutsch, Anthony (2020-10-06). «Chemical weapons body confirms nerve agent Novichok in Navalny's blood». Reuters (Amsterdam). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 19 October 2020. https://web.archive.org/web/20201019004118/https://www.reuters.com/article/us-russia-politics-navalny-chemicalweapo-idUSKBN26R2GQ. Ανακτήθηκε στις 20 October 2020. 
  8. ↑ «OPCW confirms that Navalny was poisoned with a toxin resembling Novichok not included under its existing bans». Meduza. 6 Οκτωβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 22 Οκτωβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 21 Οκτωβρίου 2020. 
  9. ↑ Talmazan, Yuliya (7 Οκτωβρίου 2020). «New questions arise after chemical weapons body confirms Novichok in Navalny's blood». NBC News (στα Αγγλικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Οκτωβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 21 Οκτωβρίου 2020. 
  10. ↑ «ОЗХО заявила об отравлении Навального новым типом "Новичка"» [OPCW announced the poisoning of Navalny with a new type of "Novichok"]. Interfax.ru (στα Ρωσικά). 6 Οκτωβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Οκτωβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 21 Οκτωβρίου 2020. 
  11. ↑ Rainsford, Sarah (1 Οκτωβρίου 2020). «Alexei Navalny blames Vladimir Putin for poisoning him». BBC News. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 3 Οκτωβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 2 Οκτωβρίου 2020. 
  12. ↑ Emmott, Robin; Young, Sarah; Falconbridge, Guy; Marrow, Alexander; Antonov, Dmitry (2020-10-15). «EU, Britain sanction Russian officials over Navalny poisoning». Reuters (Brussels). https://www.reuters.com/article/us-russia-politics-navalny-eu-idUSKBN2701DT. Ανακτήθηκε στις 2021-01-25. 
  13. ↑ Chappell, Bill (15 Οκτωβρίου 2020). «EU Sanctions Russian Officials Over Navalny Poisoning, Citing Chemical Weapons Use». NPR.org (στα Αγγλικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 20 Οκτωβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 20 Οκτωβρίου 2020. 
  14. ↑ «Navalny Novichok poisoning: EU sanctions hit top Russians» (στα αγγλικά). BBC News. 2020-10-15. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 20 October 2020. https://web.archive.org/web/20201020110438/https://www.bbc.com/news/world-europe-54552480. Ανακτήθηκε στις 2020-10-20. 
  15. ↑ Baklanov, Alexander· Lysova, Tatyana (15 Οκτωβρίου 2020). «'Accessible only to State authorities' Here's how the EU explained its decision to sanction high-level Russian officials over Navalny's poisoning». Meduza. Translated by Eilish Hart. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 18 Οκτωβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 20 Οκτωβρίου 2020. 
  16. ↑ 16,0 16,1 «Alexei Navalny: Report names 'Russian agents' in poisoning case». BBC News. 14 Δεκεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 14 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 15 Δεκεμβρίου 2020. 
  17. ↑ 17,0 17,1 Zverev, Anton; Tétrault-Farber, Gabrielle; Ivanova, Polina; Teterevleva, Anastasia; Kiselyova, Maria (27 August 2020). «Russian prosecutors say no need for criminal investigation in Navalny affair». Reuters. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 31 August 2020. https://web.archive.org/web/20200831073833/https://www.reuters.com/article/us-russia-politics-navalny-probe/russian-prosecutors-say-no-need-for-criminal-investigation-in-navalny-affair-idUSKBN25N14R. Ανακτήθηκε στις 2 September 2020. 
  18. ↑ «Russia Protests Germany's 'Unfounded Accusations' In Navalny Poisoning Case». Radio Free Europe/Radio Liberty. 9 Σεπτεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 18 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 24 Δεκεμβρίου 2020. 
  19. ↑ «Kremlin dismisses claims Putin poisoned Navalny» (στα αγγλικά). BBC News. 2020-08-25. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 25 August 2020. https://web.archive.org/web/20200825143804/https://www.bbc.com/news/world-europe-53903314. Ανακτήθηκε στις 2020-08-25. 
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 «Navalny Returns to Russia». The Moscow Times. 17 Ιανουαρίου 2021. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 18 Ιανουαρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 18 Ιανουαρίου 2021. 
  21. ↑ 21,0 21,1 «Суд отправил Алексея Навального в колонию». Meduza.io. 2 Φεβρουαρίου 2021. 
  22. ↑ Navalny Accuses Police Of Failing To Investigate Attack Αρχειοθετήθηκε 2 May 2017 στο Wayback Machine., by RFE/RL
  23. ↑ Zelyonka: The Green 'Weapon Of Choice' Αρχειοθετήθηκε 2 May 2017 στο Wayback Machine..
  24. ↑ «Navalny Sues Police, Loses Vision in One Eye, and Launches New Manhunt». The Moscow Times. 2 Μαΐου 2017. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2 Μαΐου 2017. Ανακτήθηκε στις 4 Μαΐου 2017. 
  25. ↑ «Alexei Navalny, Putin foe, claims vision loss after chemical attack; blames Kremlin». The Washington Times. 2 Μαΐου 2017. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Μαΐου 2017. Ανακτήθηκε στις 4 Μαΐου 2017. 
  26. ↑ 26,0 26,1 Walker, Shaun (29 July 2019). «Alexei Navalny discharged from hospital against wishes of doctor». The Guardian. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 29 July 2019. https://web.archive.org/web/20190729105636/https://www.theguardian.com/world/2019/jul/29/russian-opposition-leader-alexei-navalny-may-have-been-poisoned-says-doctor. Ανακτήθηκε στις 29 July 2019. 
  27. ↑ Kovalev, Alexey (29 July 2019). «Discharge, itching, and lesions: Doctors disagree about why Russia's jailed opposition leader needed to be hospitalized». Meduza. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 29 July 2019. https://web.archive.org/web/20190729075020/https://meduza.io/en/feature/2019/07/29/discharge-itching-and-lesions. Ανακτήθηκε στις 29 July 2019. 
  28. ↑ Pleitgen, Fred· Ilyushina, Mary· Hodge, Nathan· Shukla, Sebastian. «Kremlin critic Alexei Navalny is hospitalized after being detained». CNN. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 29 Ιουλίου 2019. Ανακτήθηκε στις 30 Ιουλίου 2019. 
  29. ↑ «Channel 4 News (7pm)». Channel 4 News. 20 August 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 August 2020. https://web.archive.org/web/20200821130008/https://www.channel4.com/news/programmes/2020/08/20/1900. Ανακτήθηκε στις 20 August 2020. 
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 30,3 30,4 30,5 Harding, Luke; Roth, Andrew (20 August 2020). «A cup of tea, then screams of agony: how Alexei Navalny was left fighting for his life» (στα αγγλικά). The Guardian. ISSN 0261-3077. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 20 August 2020. https://web.archive.org/web/20200820173012/https://www.theguardian.com/world/2020/aug/20/a-cup-of-tea-then-screams-of-agony-how-alexei-navalny-was-left-fighting-for-his-life. Ανακτήθηκε στις 20 August 2020. 
  31. ↑ Rudnitsky, Jake (31 August 2020). «With Navalny in Coma, His Team Blasts Putin Allies in New Video» (στα αγγλικά). Bloomberg. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 5 September 2020. https://web.archive.org/web/20200905101623/https://www.bloomberg.com/news/articles/2020-08-31/with-navalny-in-coma-his-team-blasts-putin-allies-in-new-video. Ανακτήθηκε στις 2 September 2020. 
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 32,3 Schwirtz, Michael; Eddy, Melissa (2 September 2020). «Aleksei Navalny Was Poisoned With Novichok, Germany Says». The New York Times. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 13 September 2020. https://web.archive.org/web/20200913102550/https://www.nytimes.com/2020/09/02/world/europe/navalny-poison-novichok.html. Ανακτήθηκε στις 3 September 2020. 
  33. ↑ King, Laura (20 Αυγούστου 2020). «For Russian intelligence, poison has long been a weapon of choice». Los Angeles Times. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Αυγούστου 2020. Ανακτήθηκε στις 21 Αυγούστου 2020. 
  34. ↑ «6 Prominent Russians Who Suffered Poisoning Attacks». The Moscow Times. 2020-08-20. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 20 August 2020. https://web.archive.org/web/20200820160214/https://www.themoscowtimes.com/2020/08/20/6-prominent-russians-who-suffered-poisoning-attacks-a71209. Ανακτήθηκε στις 25 August 2020. 
  35. ↑ «'Highly probable' Pussy Riot activist was poisoned, say German doctors». The Guardian. 18 Σεπτεμβρίου 2018. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 9 Νοεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 3 Σεπτεμβρίου 2020. 
  36. ↑ Balmforth, Tom; Tsvetkova, Maria; Sagdiev, Rinat; Vasilyeva, Maria (2020-08-20). «My death wouldn't help Putin: Kremlin critic's parting remark». Reuters (Moscow). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 August 2020. https://web.archive.org/web/20200821004329/https://www.reuters.com/article/us-russia-politics-navalny-comment/my-death-wouldnt-help-putin-kremlin-critics-parting-remark-idUSKBN25G216. Ανακτήθηκε στις 25 August 2020. 
  37. ↑ «Alexei Navalny: Russian doctors agree to let Putin critic go to Germany». 21 Αυγούστου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Αυγούστου 2020. Ανακτήθηκε στις 22 Αυγούστου 2020 – μέσω www.bbc.com. 
  38. ↑ «Alexei Navalny: German group sends plane for Putin critic fighting for life after suspected poisoning». Sky News (στα Αγγλικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 20 Αυγούστου 2020. Ανακτήθηκε στις 20 Αυγούστου 2020. 
  39. ↑ «Russian opposition leader Alexei Navalny 'poisoned'». BBC News. 20 Αυγούστου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 20 Αυγούστου 2020. Ανακτήθηκε στις 20 Αυγούστου 2020. 
  40. ↑ DeMarche, Edmund (20 Αυγούστου 2020). «Alexei Navalny, a top Putin foe, allegedly poisoned: reports». Fox News (στα Αγγλικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 20 Αυγούστου 2020. Ανακτήθηκε στις 20 Αυγούστου 2020. 
  41. ↑ «Russian opposition leader Alexei Navalny in intensive care after airport tea 'poisoning'». 20 August 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 20 August 2020. https://web.archive.org/web/20200820125250/https://www.telegraph.co.uk/news/2020/08/20/russian-opposition-leaderalexei-navalny-poisoned/. Ανακτήθηκε στις 20 August 2020. 
  42. ↑ Johnson, Ian P. (23 Αυγούστου 2020). «The German NGO behind Alexei Navalny's rescue». Deutsche Welle. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 23 Αυγούστου 2020. Ανακτήθηκε στις 23 Αυγούστου 2020. 
  43. ↑ «Alexei Navalny doctors refuse to let Putin critic leave Russia – aide». The Guardian. 21 August 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 August 2020. https://web.archive.org/web/20200821060411/https://www.theguardian.com/world/2020/aug/21/alexei-navalny-plane-leaves-germany-to-transport-putin-critic-after-suspected-poisoning. Ανακτήθηκε στις 21 August 2020. 
  44. ↑ «Alexei Navalny: Russian doctors agree to let Putin critic go to Germany». BBC News. 21 Αυγούστου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Αυγούστου 2020. Ανακτήθηκε στις 21 Αυγούστου 2020. 
  45. ↑ «Alexei Navalny arrives in Germany for treatment». 22 Αυγούστου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 22 Αυγούστου 2020. Ανακτήθηκε στις 22 Αυγούστου 2020 – μέσω www.bbc.com. 
  46. ↑ Zverev, Anton; Kuzmin, Andrey (2020-08-24). «Siberian doctors say they saved Navalny's life». Reuters (Moscow). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 23 January 2021. https://web.archive.org/web/20210123210603/https://www.reuters.com/article/russia-politics-navalny-healthcare/siberian-doctors-say-they-saved-navalnys-life-idUSR4N2FF00W. Ανακτήθηκε στις 10 September 2020. 
  47. ↑ Zingl, Manuela (24 August 2020). «Statement by Charité: Clinical findings indicate Alexei Navalny was poisoned». Charité Medical Hospital - official website. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 24 August 2020. https://web.archive.org/web/20200824145744/https://www.charite.de/en/service/press_reports/artikel/detail/statement_by_charite_clinical_findings_indicate_alexei_navalny_was_poisoned/. Ανακτήθηκε στις 26 August 2020. 
  48. ↑ Litvinova, Daria. «Pressure mounts on Russia to investigate Navalny's illness». Associated Press (στα Αγγλικά). Star Tribune. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 1 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Αυγούστου 2020. 
  49. ↑ «Let's share notes, fellow colleagues». Meduza (στα Αγγλικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 27 Αυγούστου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Αυγούστου 2020. 
  50. ↑ (7 September 2020). Fifth statement by Charité – Universitätsmedizin Berlin: Alexei Navalny’s condition has improved. Δελτίο τύπου.
  51. ↑ «Russia denies 'promising' Navalny poisoning investigation». DW News. 10 September 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 11 September 2020. https://web.archive.org/web/20200911002502/https://www.dw.com/en/russia-denies-promising-navalny-poisoning-investigation/a-54875959. Ανακτήθηκε στις 11 September 2020. 
  52. ↑ «Navalny Taken Off Ventilator as Novichok Recovery Continues – German Hospital». The Moscow Times. 14 Σεπτεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 9 Οκτωβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 14 Σεπτεμβρίου 2020. 
  53. ↑ «Alexei Navalny: Poisoned Putin critic 'will return to Russia'». BBC News. 15 Σεπτεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 15 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 15 Σεπτεμβρίου 2020. 
  54. ↑ Russian Opposition Leader Alexei Navalny Discharged From Berlin Hospital Αρχειοθετήθηκε 1 November 2020 στο Wayback Machine. 23 September 2020 www.npr.org, accessed 27 September 2020
  55. ↑ Oltermann, Philip· Walker, Shaun (1 Οκτωβρίου 2020). «Alexei Navalny says he believes Vladimir Putin was behind poisoning». The Guardian. Berlin. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 26 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  56. ↑ Kozenko, Andrey (2020-09-23). «Alexei Navalny: How his team found Novichok bottle evidence in Tomsk». BBC News. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 5 January 2021. https://web.archive.org/web/20210105065540/https://www.bbc.com/news/world-europe-54246004. Ανακτήθηκε στις 27 December 2020. 
  57. ↑ 57,0 57,1 «"Новости происходили у меня на глазах". Интервью с Марией Певчих, самой таинственной сотрудницей Алексея Навального» ["The news was happening before my eyes." Interview with Maria Pevchikh, the most mysterious employee of Alexei Navalny]. BBC Russian Service (στα Ρωσικά). 18 Σεπτεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 19 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  58. ↑ Navalny, Alexei (17 Σεπτεμβρίου 2020). «Откуда взялась злосчастная бутылка?» [Where did the ill-fated bottle come from?]. Instagram. 
  59. ↑ «Бутылку со следами «Новичка» изъяли из номера Навального в томском отеле» [A bottle with traces of "Novichok" was seized from Navalny's room in a Tomsk hotel]. Dozhd. 17 Σεπτεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 19 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 7 Οκτωβρίου 2020. 
  60. ↑ Tadtaev, Georgy (17 Σεπτεμβρίου 2020). «Соратники Навального объяснили происхождение бутылки с «Новичком»» [Companions of Navalny explained the origin of the bottle with "Novichok"]. RBK Group (στα Ρωσικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 17 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 17 Σεπτεμβρίου 2020. 
  61. ↑ Chernyshev, Alexander· Esch, Christian· Gebauer, Matthias· Grozev, Christo· Hebel, Christina· Knobbe, Martin· von Rohr, Mathieu· Rosenbach, Marcel· Schmid, Fidelius (28 Αυγούστου 2020). «Der Kreml und der Anschlag auf Putins Angstgegner: Das Nawalny-Komplott» [The Kremlin and the attack on Putin's fearsome opponent: the Navalny plot]. Der Spiegel (στα Γερμανικά). Christoph Schult, Christoph Seidler, Severin Weiland. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 30 Αυγούστου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  62. ↑ «Erklärung der Bundesregierung im Fall Nawalny» [Statement by the Federal Government in the Navalny case]. Cabinet of Germany (στα Γερμανικά). 2 Σεπτεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  63. ↑ 63,0 63,1 Oltermann, Philip; Walker, Shaun (2020-09-03). «Alexei Navalny novichok finding prompts calls for answers from Moscow». The Guardian. ISSN 0261-3077. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2 September 2020. https://web.archive.org/web/20200902141413/https://www.theguardian.com/world/2020/sep/02/alexei-navalny-poisoned-with-novichok-says-german-government-russia. Ανακτήθηκε στις 2 September 2020. 
  64. ↑ Huggler, Justin; Merz, Theo (2020-09-02). «Alexei Navalny was poisoned 'using Novichok' nerve agent, says German government». The Daily Telegraph. ISSN 0307-1235. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 14 December 2020. https://web.archive.org/web/20201214212530/https://www.telegraph.co.uk/news/2020/09/02/alexei-navalny-poisoned-using-novichok-nerve-agent-say-german/. Ανακτήθηκε στις 27 December 2020. 
  65. ↑ 65,0 65,1 «Alexei Navalny: Russia opposition leader poisoned with Novichok - Germany». BBC News. 2020-09-02. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 20 January 2021. https://web.archive.org/web/20210120203525/https://www.bbc.com/news/world-europe-54002880. Ανακτήθηκε στις 27 December 2020. 
  66. ↑ «Der Spiegel: следы вещества из группы «Новичок» обнаружили в крови, моче и на коже Навального» [Der Spiegel: traces of a substance from the "Novichok" group were found in the blood, urine and skin of Navalny]. Meduza (στα Ρωσικά). 4 Σεπτεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  67. ↑ 67,0 67,1 Chernyshev, Alexander· Gebauer, Matthias· Hebel, Christina· Höhne, Valerie· Müller, Peter· Rosenbach, Marcel· Schult, Christoph· Schmid, Fidelius (4 Σεπτεμβρίου 2020). «Der Fall Nawalny und Nord Stream 2: Merkel in der Russlandfalle» [The case of Navalny and Nord Stream 2: Merkel in the trap of Russia]. Der Spiegel (στα Γερμανικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 20 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  68. ↑ 68,0 68,1 «Spiegel: следы "Новичка" нашли на коже, в крови и моче Навального» [Spiegel: traces of "Novichok" were found on the skin, in the blood and urine of Navalny]. Radio Free Europe/Radio Liberty (στα Ρωσικά). 4 Σεπτεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 7 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  69. ↑ Vachedin, Dmitry (25 Νοεμβρίου 2020). «Дело Навального: в Берлине сообщили о следах "Новичка" на других предметах» [Navalny's case: Berlin reported traces of "Novichok" on other items]. Deutsche Welle (στα Ρωσικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 30 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  70. ↑ «Antwort» [Response] (PDF). Bundestag. 19 Νοεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε (PDF) από το πρωτότυπο στις 27 Νοεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  71. ↑ Zverev, Anton; Tsvetkova, Maria; Marrow, Alexander; Tetrault-Farber, Gabrielle; Trevelyan, Mark (17 September 2020). «Navalny team says nerve agent found on Russian hotel room water bottle». Reuters. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 18 September 2020. https://web.archive.org/web/20200918004319/https://www.reuters.com/article/us-russia-politics-navalny/navalny-team-says-nerve-agent-was-found-on-hotel-room-water-bottle-idUSKBN2680X0. Ανακτήθηκε στις 18 September 2020. 
  72. ↑ «OPCW Provides Technical Assistance to Germany Regarding Allegations of Chemical Weapons Use Against Alexei Navalny». Organisation for the Prohibition of Chemical Weapons. 17 Σεπτεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 17 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  73. ↑ «Note by the technical secretariat» (PDF). Organisation for the Prohibition of Chemical Weapons. 6 Νοεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε (PDF) από το πρωτότυπο στις 6 Οκτωβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  74. ↑ Zholkver, Nikita (14 Σεπτεμβρίου 2020). «Отравление Навального: что установили шведы и французы» [Poisoning of Navalny: what the Swedes and the French found]. Deutsche Welle (στα Ρωσικά). Berlin. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 15 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  75. ↑ «Germany hands data on Navalny's poisoning over to the OPCW». Meduza. 10 Σεπτεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 12 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  76. ↑ «Ermittlungen zum Giftanschlag Nawalny sollte im Flugzeug sterben» [Investigations into the poison attack Navalny should die on the plane]. Der Spiegel (στα Γερμανικά). 11 Σεπτεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 12 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  77. ↑ Dausend, Peter· Haidar, Asia· Krupa, Matthias· Lau, Mariam· Musharbash, Yassin· Stark, Holger· Thumann, Michael (9 Σεπτεμβρίου 2020). «Deutsch-russische Beziehung Vergiftet» [German-Russian Relationship Poisoned]. Die Zeit (στα Γερμανικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  78. ↑ «Zeit: российские спецслужбы пытались убить Навального новым типом «Новичка»; политик должен был умереть в самолете» [Zeit: Russian special services tried to kill Navalny with a new type of Novichok; the politician had to die on the plane]. MediaZona (στα Ρωσικά). 9 Σεπτεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 9 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  79. ↑ Barotte, Nicolas (24 Σεπτεμβρίου 2020). «Affaire Navalny: le Novichok, fatal en quelques gouttes» [Navalny affair: the Novichok, fatal in a few drops]. Le Figaro (στα Γαλλικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 26 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  80. ↑ «FOI confirms German results on Novichok». Swedish Defence Research Agency. 15 Σεπτεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  81. ↑ «French, Swedish labs confirm Navalny poisoned with Novichok». Deutsche Welle. 14 Σεπτεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 22 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  82. ↑ «Erklärung der Bundesregierung zum Fall Nawalny» [Statement by the Federal Government on the Navalny case]. Cabinet of Germany (στα Γερμανικά). 14 Σεπτεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 14 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  83. ↑ "Novichok used on Navalny 'harder' than previous form" Αρχειοθετήθηκε 28 November 2020 στο Wayback Machine.. Reuters, 11 September 2020
  84. ↑ "Masterson J. Novichok Used in Russia, OPCW Finds" Αρχειοθετήθηκε 16 November 2020 στο Wayback Machine.. Arms Control Today, 1 November 2020
  85. ↑ Schwirtz, Michael (2020-10-06). «Nerve Agent Was Used to Poison Navalny, Chemical Weapons Body Confirms». The New York Times. ISSN 0362-4331. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 October 2020. https://web.archive.org/web/20201021212858/https://www.nytimes.com/2020/10/06/world/europe/navalny-opcw-russia-novichok.html. Ανακτήθηκε στις 20 October 2020. 
  86. ↑ Buschmann, Rafael· Rosenbach, Marcel (7 Οκτωβρίου 2020). «Ermittlungen nach Mordanschlag Nawalny bittet Vereinte Nationen um Hilfe» [Investigation into the murder Navalny asks the United Nations for help]. Der Spiegel (στα Γερμανικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 29 Οκτωβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  87. ↑ «В ООН готовы взять на себя расследование отравления Навального — источники Spiegel» [UN ready to take over investigation into Navalny's poisoning - Spiegel sources]. Novaya Gazeta (στα Ρωσικά). 7 Οκτωβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 13 Ιανουαρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  88. ↑ Schwirtz, Michael; Bennhold, Katrin (2020-10-14). «E.U. Preparing Sanctions on Putin Allies Over Navalny’s Poisoning». The New York Times. ISSN 0362-4331. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 25 December 2020. https://web.archive.org/web/20201225135140/https://www.nytimes.com/2020/10/14/world/europe/eu-sanctions-navalny-poisoning-russia.html. Ανακτήθηκε στις 27 December 2020. 
  89. ↑ Zlobin, Andrey (14 Οκτωβρίου 2020). «NYT допустила версию «двойного отравления» Навального» [NYT suggested version of Navalny's "double poisoning"]. Forbes (στα Ρωσικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 13 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  90. ↑ «Press Release» (PDF). Parliamentary Assembly of the Council of Europe. 14 Οκτωβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε (PDF) από το πρωτότυπο στις 30 Οκτωβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  91. ↑ Campbell, Matthew. «Revealed: Kremlin made a second attempt to poison Alexei Navalny in botched assassination» (στα αγγλικά). ISSN 0140-0460. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 13 December 2020. https://web.archive.org/web/20201213170108/https://www.thetimes.co.uk/article/revealed-kremlin-made-a-second-attempt-to-poison-alexei-navalny-in-botched-assassination-nh32x737j. Ανακτήθηκε στις 2020-12-13. 
  92. ↑ Berry, Alex (13 Δεκεμβρίου 2020). «Navalny poisoning: Russia made second assassination attempt — report». Deutsche Welle. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 13 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 13 Δεκεμβρίου 2020. 
  93. ↑ Steindl, David; Boehmerle, Wolfgang; Körner, Roland; Praeger, Damaris; Haug, Marcel; Nee, Jens; Schreiber, Adrian; Scheibe, Franziska και άλλοι. (2020-12-22). «Novichok nerve agent poisoning». The Lancet. doi:10.1016/s0140-6736(20)32644-1. ISSN 0140-6736. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(20)32644-1. Ανακτήθηκε στις 23 December 2020. 
  94. ↑ 94,0 94,1 «Doctors detail Navalny poison treatment in medical journal». Associated Press. 23 Δεκεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 25 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 24 Δεκεμβρίου 2020. 
  95. ↑ «Lancet Publishes German Doctors' Navalny Treatment Report». The Moscow Times. 23 Δεκεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 23 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 24 Δεκεμβρίου 2020. 
  96. ↑ «German physicians publish case report on Navalny's treatment for 'Novichok' poisoning». Meduza. 23 Δεκεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 23 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 23 Δεκεμβρίου 2020. 
  97. ↑ «Eighth and final statement by Charité – Universitätsmedizin Berlin: Details of Alexei Navalny's treatment published in scientific journal». Charité. 23 Δεκεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 24 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 24 Δεκεμβρίου 2020. 
  98. ↑ «German Hospital's Final Statement Says Navalny Poisoned With Novichok Nerve Agent». Radio Free Europe/Radio Liberty. 23 Δεκεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 23 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 24 Δεκεμβρίου 2020. 
  99. ↑ «Russia: Alexei Navalny's German doctors detail poison treatment». Deutsche Welle. 23 Δεκεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 23 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 24 Δεκεμβρίου 2020. 
  100. ↑ Navalny, Alexei (23 Δεκεμβρίου 2020). «Доказательства отравления, которые всё требует Путин, теперь опубликованы в «Ланцет» — ведущем медицинском журнале мира». navalny.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 23 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 24 Δεκεμβρίου 2020. 
  101. ↑ Dobrokhotov, Roman· Gebauer, Matthias· Grozev, Christo· Lehberger, Roman· Schmid, Fidelius (14 Δεκεμβρίου 2020). «Das sind die Männer, die Nawalny töten sollten» [These are the men who should kill Navalny]. Der Spiegel (στα Γερμανικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 30 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 29 Δεκεμβρίου 2020. 
  102. ↑ Lister, Tim; Ward, Clarissa; Shukla, Sebastian (14 December 2020). «CNN-Bellingcat investigation identifies Russian specialists who trailed Putin's nemesis Alexey Navalny before he was poisoned». CNN International. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 14 December 2020. https://web.archive.org/web/20201214120528/https://edition.cnn.com/2020/12/14/europe/russia-navalny-agents-bellingcat-ward/index.html. Ανακτήθηκε στις 14 December 2020. 
  103. ↑ «FSB Team of Chemical Weapon Experts Implicated in Alexey Navalny Novichok Poisoning». Bellingcat. 14 December 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 15 December 2020. https://web.archive.org/web/20201215003538/https://www.bellingcat.com/news/uk-and-europe/2020/12/14/fsb-team-of-chemical-weapon-experts-implicated-in-alexey-navalny-novichok-poisoning/. Ανακτήθηκε στις 15 December 2020. 
  104. ↑ Venkina, Ekaterina (31 Δεκεμβρίου 2020). «Журналист Bellingcat опубликовал данные о поездках 10 возможных сотрудников ФСБ» [Bellingcat journalist publishes travel data for 10 possible FSB officers]. Deutsche Welle (στα Ρωσικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 31 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 31 Δεκεμβρίου 2020. 
  105. ↑ Seddon, Max (17 Δεκεμβρίου 2020). «Vladimir Putin confirms Russian spies tail Alexei Navalny». Financial Times. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 19 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 24 Δεκεμβρίου 2020. 
  106. ↑ «Russian Security Agency Tails Navalny, Putin Confirms». The Moscow Times. 17 Δεκεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 17 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 24 Δεκεμβρίου 2020. 
  107. ↑ «В Кремле назвали причины слежки спецслужб за Навальным» [The Kremlin called the reasons for the surveillance of the special services for Navalny]. Znak.com. 18 Δεκεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 22 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  108. ↑ «Navalny's Alleged FSB Poisoners Linked to Deaths of Journalists, Activists – Investigation». The Moscow Times. 27 Ιανουαρίου 2021. 
  109. ↑ «Navalny, Kara-Murza Tailed by Same FSB Squad Before Alleged Poisonings — Investigation». The Moscow Times. 11 Φεβρουαρίου 2021. 
  110. ↑ 110,0 110,1 «"If it Hadn't Been for the Prompt Work of the Medics": FSB Officer Inadvertently Confesses Murder Plot to Navalny». Bellingcat (στα Αγγλικά). 21 Δεκεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 25 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 25 Δεκεμβρίου 2020. 
  111. ↑ Troianovski, Anton (2020-12-21). «Navalny Says Russian Agent Confessed to Plot to Poison Him». The New York Times (Moscow). ISSN 0362-4331. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 26 December 2020. https://web.archive.org/web/20201226142907/https://www.nytimes.com/2020/12/21/world/europe/russia-navalny-poisoning-putin.html. Ανακτήθηκε στις 29 December 2020. 
  112. ↑ Reevell, Patrick. «Navalny says Russian agent accidentally admitted to poisoning him». ABC News (στα Αγγλικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 22 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 22 Δεκεμβρίου 2020. 
  113. ↑ ««Он не должен был выжить». Один из участников отравления Навального признался в покушении» ["He shouldn't have survived." One of the participants in the poisoning of Navalny confessed to the assassination attempt]. The Insider (website) (στα Ρωσικά). 21 Δεκεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 29 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 29 Δεκεμβρίου 2020. 
  114. ↑ «Navalny Extracts Poisoning Confession From Alleged FSB Agent on Trick Call». The Moscow Times. 21 Δεκεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 24 Δεκεμβρίου 2020. 
  115. ↑ Harding, Luke (2020-12-21). «Navalny says Russian officer admits putting poison in underwear». The Guardian. ISSN 0261-3077. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 December 2020. https://archive.today/20201221175836/https://www.theguardian.com/world/2020/dec/21/navalny-russian-agent-novichok-death-plot. Ανακτήθηκε στις 2020-12-22. 
  116. ↑ «Russia announces probe into alleged attack on Navalny». FT. 27 Αυγούστου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 1 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 2 Σεπτεμβρίου 2020. 
  117. ↑ «Russia Warns 'Obliged' to Detain Kremlin Critic Navalny on Return». The Moscow Times. 14 Ιανουαρίου 2021. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 17 Ιανουαρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 19 Ιανουαρίου 2021. 
  118. ↑ «Human Rights Court Says Navalny Unfairly Convicted In 'Yves Rocher Case'». rferl.org. 17 Οκτωβρίου 2017. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 19 Ιανουαρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 19 Ιανουαρίου 2021. 
  119. ↑ «Alexey Navalny remanded in custody for 30 days pending trial». Meduza.io. 18 Ιανουαρίου 2021. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 18 Ιανουαρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 19 Ιανουαρίου 2021. 
  120. ↑ «Kremlin Foe Navalny Flying Back to Russia Despite Risk of Arrest». The Moscow Times. 17 Ιανουαρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 23 Ιανουαρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 17 Ιανουαρίου 2021. 
  121. ↑ «Во Внуково начались задержания». rbc.ru. 17 Ιανουαρίου 2021. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 17 Ιανουαρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 17 Ιανουαρίου 2021. 
  122. ↑ «Самолет с Навальным перенаправили из Внуково в Шереметьево». Meduza.io. 17 Ιανουαρίου 2021. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 17 Ιανουαρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 17 Ιανουαρίου 2021. 
  123. ↑ «Russia Navalny: Poisoned opposition leader flying home». BBC News. 17 Ιανουαρίου 2021. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 17 Ιανουαρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 17 Ιανουαρίου 2021. 
  124. ↑ «Alexei Navalny on way to Moscow after recovery from poisoning». The Guardian. 17 Ιανουαρίου 2021. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 17 Ιανουαρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 17 Ιανουαρίου 2021. 
  125. ↑ ««Это мой лучший день за последние пять месяцев. Я не боюсь». Навальный — о возвращении в Россию». Meduza.io. 17 Ιανουαρίου 2021. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 17 Ιανουαρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 17 Ιανουαρίου 2021. 
  126. ↑ «Навального задержали в Шереметьево». Meduza.io. 17 Ιανουαρίου 2021. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 17 Ιανουαρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 17 Ιανουαρίου 2021. 
  127. ↑ «Russia: Aleksei Navalny becomes prisoner of conscience after arrest on arrival in Moscow». amnesty.org. 17 Ιανουαρίου 2021. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 17 Ιανουαρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 17 Ιανουαρίου 2021. 
  128. ↑ «Free Navalny, Western Leaders Tell Russia». The Moscow Times. 18 Ιανουαρίου 2021. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 18 Ιανουαρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 18 Ιανουαρίου 2021. 
  129. ↑ «Alexei Navalny: Poisoned Putin critic Navalny jailed for 30 days». bbc.com. BBC News. 18 Ιανουαρίου 2021. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 19 Ιανουαρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 19 Ιανουαρίου 2021. 
  130. ↑ «Navalny Urges Russians To 'Take To The Streets' Over Jailing». The Moscow Times. 18 Ιανουαρίου 2021. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 18 Ιανουαρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 19 Ιανουαρίου 2021. 
  131. ↑ «Alexei Navalny: Millions watch jailed critic's 'Putin palace' film». BBC News. 20 Ιανουαρίου 2021. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 20 Ιανουαρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 21 Ιανουαρίου 2021. 
  132. ↑ «Detentions and warnings over Navalny protests». BBC News. 23 Ιανουαρίου 2021. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 22 Ιανουαρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 23 Ιανουαρίου 2021. 
  133. ↑ «В Омске умер замглавврача больницы, в которую доставляли Навального с отравлением» (στα ru). Znak.com. 4 February 2021. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2021-04-15. https://web.archive.org/web/20210415121654/https://www.znak.com/2021-02-04/v_omske_umer_zamglavvracha_bolnicy_v_kotoruyu_dostavlyali_navalnogo_s_otravleniem. Ανακτήθηκε στις 4 February 2021. 
  134. ↑ «Russian doctor who treated Navalny after poisoning has died». CNN. 4 Φεβρουαρίου 2021. 
  135. ↑ «Изобретатель «Новичка» Владимир Углев: «Навального могли отравить раствором А-242, нанеся его на одежду»» [Novichok's inventor Vladimir Uglev: "Navalny could have been poisoned with A-242 solution by applying it to clothes."]. The Insider (website) (στα Ρωσικά). 2 Σεπτεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 3 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  136. ↑ Zakharov, Andrey· Groisman, Sonya (10 Σεπτεμβρίου 2020). «Ядовитый маршрут» [Poisonous route]. Project. (στα Ρωσικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 3 Νοεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  137. ↑ Golubeva, Anastasia; Soshnikov, Andrey; Shamina, Olga (2020-09-02). «"Любые отравляющие вещества можно найти". Создатели "Новичка" - о заявлении немецких властей» (στα ru). BBC Russian Service. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 6 October 2020. https://web.archive.org/web/20201006221528/https://www.bbc.com/russian/features-54002584. Ανακτήθηκε στις 27 December 2020. 
  138. ↑ Smolentseva, Natalia (4 Σεπτεμβρίου 2020). «Создатель "Новичка" об отравлении Навального: "Это была точечная атака"» [The creator of Novichok about the poisoning of Navalny: "It was a targeted attack"]. Deutsche Welle. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 18 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  139. ↑ Safronov, Evgeny (15 Δεκεμβρίου 2020). «Разработчик «Новичка»: Навальный действительно мог трижды столкнуться с отравляющим веществом» [Developer of Novichok: Navalny really could have encountered a toxic substance three times]. Open Media (στα Ρωσικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 19 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  140. ↑ Pisnya, Natalka (3 Σεπτεμβρίου 2020). «Вил Мирзаянов: российские врачи догадывались о природе отравления Навального» [Vil Mirzayanov: Russian doctors guessed about the nature of Navalny's poisoning]. Voice of America. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 3 Ιανουαρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  141. ↑ ««Я жалею, что работал в этой области». Один из разработчиков «Новичка» — об отравлении Навального» ["I am sorry to have worked in this area." One of the developers of "Novichok" - about the poisoning of Navalny]. Dozhd. 2 Σεπτεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 23 Ιανουαρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020 – μέσω YouTube. 
  142. ↑ Kotlyar, Mikhail (20 Σεπτεμβρίου 2020). «Разработчик «Новичка» извинился перед Навальным» [The developer of "Novichok" apologized to Navalny]. RBK Group (στα Ρωσικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 20 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  143. ↑ Reiter, Svetlana (25 Αυγούστου 2020). ««Мы спасением жизни занимались, понимаете?»» ["We were engaged in saving life, do you understand?"]. Meduza. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 16 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  144. ↑ ««Сверху дали указание молчать». Анастасия Васильева — о лечении Навального в омской больнице» ["From above they gave instructions to be silent." Anastasia Vasilyeva - about Navalny's treatment in the Omsk hospital]. RTVI (στα Ρωσικά). 9 Φεβρουαρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 6 Οκτωβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  145. ↑ «expert reaction to statement from Charité-Universitätsmedizin Berlin hospital that Alexei Navalny may have been poisoned with a substance from the group of cholinesterase inhibitors». Science Media Centre. 24 Αυγούστου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 27 Αυγούστου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  146. ↑ Smolentseva, Natalia (6 Σεπτεμβρίου 2020). «Немецкий токсиколог об отравлении Навального: "Новичок" не произвести в подвале» [German toxicologist on Navalny's poisoning: Novichok cannot be produced in the basement]. Deutsche Welle (στα Ρωσικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 16 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  147. ↑ Smolentseva, Natalia (8 Σεπτεμβρίου 2020). «Немецкий токсиколог о схожести отравлений Навального и Скрипалей» [German toxicologist on the similarity of the poisoning of Navalny and Skripal]. Deutsche Welle. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 23 Ιανουαρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020 – μέσω YouTube. 
  148. ↑ Talmazan, Yuliya· Eckardt, Andy· Bodner, Matthew (7 Οκτωβρίου 2020). «Russia faces new questions after chemical weapons body confirms Novichok in Navalny's blood». NBC News. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Οκτωβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 21 Οκτωβρίου 2020. 
  149. ↑ «Centre for Chemistry and Technology Project». OPCW (στα Αγγλικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 15 Αυγούστου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  150. ↑ Kondratyev, Nikita (9 Σεπτεμβρίου 2020). ««Уровень воздействия яда был слишком низким»» ["The exposure to the poison was too low"]. Novaya Gazeta (στα Ρωσικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 7 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  151. ↑ Bushuev, Mikhail (12 Οκτωβρίου 2020). «Отравление Навального: эксперт рассказал о секретном отчете ОЗХО» [Poisoning of Navalny: the expert spoke about the secret report of the OPCW]. Deutsche Welle (στα Ρωσικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 16 Νοεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  152. ↑ Zayakin, Andrey (3 Σεπτεμβρίου 2020). «Немцы взяли след» [Germans took the trail]. Novaya Gazeta (στα Ρωσικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 7 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  153. ↑ Golubeva, Anastasia· Focht, Elizaveta· Voronin, Nikolay (7 Σεπτεμβρίου 2020). «Как Навальный пережил контакт с "Новичком"? Почему пострадал только он? Отвечают токсикологи и эксперты по химоружию» [How Navalny survived contact with Novichok? Why was he the only one affected? Toxicologists and chemical weapons experts answer]. BBC Russian Service (στα Ρωσικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 9 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  154. ↑ «Рубль резко подешевел после заявления ФРГ об отравлении Навального» [The ruble fell sharply after the Federal Republic of Germany announced the poisoning of Navalny]. Novaya Gazeta (στα Ρωσικά). 2 Σεπτεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 6 Οκτωβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 26 Δεκεμβρίου 2020. 
  155. ↑ «Отравление Навального» [Poisoning of Navalny]. MediaZona (στα Ρωσικά). 20 Αυγούστου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 22 Αυγούστου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  156. ↑ Mason, Jeff; Heavey, Susan (2020-08-20). «Trump says U.S. looking at reports about Russian opposition leader Navalny». Reuters (Washington). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 23 August 2020. https://web.archive.org/web/20200823044859/https://www.reuters.com/article/us-russia-politics-navalny-trump-idUSKBN25G1X6. Ανακτήθηκε στις 27 December 2020. 
  157. ↑ Venkina, Ekaterina (21 Αυγούστου 2020). «Советник Трампа рассказал о реакции США на госпитализацию Навального» [Trump advisor spoke about US reaction to Navalny's hospitalization]. Deutsche Welle (στα Ρωσικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 22 Αυγούστου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  158. ↑ «Russian doctors allow Alexei Navalny's transfer to Germany». Deutsche Welle. 21 Αυγούστου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 19 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  159. ↑ Romashenko, Sergey (21 Αυγούστου 2020). «Правительство ФРГ: Жизнь Навального нужно спасти» [German government: Navalny's life needs to be saved]. Deutsche Welle (στα Ρωσικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 22 Αυγούστου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  160. ↑ «Reuters: Путин сказал главе Европейского совета, что Навальный «заболел»» [Reuters: Putin told the head of the European Council that Navalny "got sick"]. MediaZona (στα Ρωσικά). 21 Αυγούστου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 22 Αυγούστου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  161. ↑ «Russian doctors agree to evacuation of Kremlin critic Navalny to Germany». France 24 (Paris). 21 August 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 22 August 2020. https://web.archive.org/web/20200822185739/https://www.france24.com/en/20200821-kremlin-critic-navalny-too-ill-to-be-moved-from-russian-hospital-after-suspected-poisoning. Ανακτήθηκε στις 22 August 2020. 
  162. ↑ Why poison is the weapon of choice in Putin’s Russia Αρχειοθετήθηκε 3 September 2020 στο Wayback Machine., by Miriam Berger and Adam Taylor, Washington Post, August 21, 2020
  163. ↑ Rogers, Iain; Colitt, Raymond; Donahue, Patrick (2020-08-24). «Merkel Demands Kremlin Answer After Poison Found in Navalny». Bloomberg News. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 18 November 2020. https://web.archive.org/web/20201118070722/https://www.bloomberg.com/news/articles/2020-08-24/merkel-demands-kremlin-answer-after-poison-found-in-putin-critic. Ανακτήθηκε στις 27 December 2020. 
  164. ↑ «Statement by Federal Chancellor Angela Merkel and Foreign Minister Heiko Maas on the case of Alexey Navalny». Federal Foreign Office. 24 Αυγούστου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 18 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  165. ↑ «Russia: Statement by the High Representative/Vice-President Josep Borrell on the suspected poisoning of Alexei Navalny». European External Action Service. Brussels. 24 Αυγούστου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 25 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  166. ↑ «France says Navalny victim of 'criminal act', calls on Russia to carry out 'transparent' probe». France 24. 25 Αυγούστου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 26 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  167. ↑ «Situation of Mr. Navalny - Q&A from the press briefing». Ministry of Europe and Foreign Affairs. 25 Αυγούστου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 20 Νοεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  168. ↑ Litvinova, Daria (2020-08-26). «Pressure mounts on Russia to investigate Navalny’s illness». The Washington Post. ISSN 0190-8286. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 27 December 2020. https://web.archive.org/web/20201227002037/https://www.washingtonpost.com/politics/courts_law/pressure-mounts-on-russia-to-investigate-navalnys-poisoning/2020/08/26/534b31be-e79d-11ea-bf44-0d31c85838a5_story.html. Ανακτήθηκε στις 27 December 2020. 
  169. ↑ «'Putin's chef' promises to ruin comatose Navalny with $1.2m bill». Al Jazeera. 26 Αυγούστου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 2 Σεπτεμβρίου 2020. 
  170. ↑ Merz, Theo (2020-08-26). «Boris Johnson calls for investigation into Navalny poisoning saying attack 'shocked the world'». The Daily Telegraph. ISSN 0307-1235. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 27 November 2020. https://web.archive.org/web/20201127231243/https://www.telegraph.co.uk/news/2020/08/26/boris-johnson-calls-investigation-navalny-poisoning-saying-attack/. Ανακτήθηκε στις 27 December 2020. 
  171. ↑ Kropman, Vitaly (26 Αυγούστου 2020). «НАТО присоединилась к требованиям расследовать отравление Навального» [NATO joins demands to investigate Navalny's poisoning]. Deutsche Welle (στα Ρωσικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 3 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  172. ↑ «Alexei Navalny poisoned with Novichok, says German government». The Guardian. 2 September 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2 September 2020. https://web.archive.org/web/20200902141413/https://www.theguardian.com/world/2020/sep/02/alexei-navalny-poisoned-with-novichok-says-german-government-russia. Ανακτήθηκε στις 2 September 2020. 
  173. ↑ «Russia: Statement by High Representative/Vice-President Josep Borrell on the poisoning of Alexei Navalny». eeas.europa.eu. 2 Σεπτεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 16 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 12 Σεπτεμβρίου 2020. 
  174. ↑ 174,0 174,1 Tidey, Alice· Sandford, Alasdair (2 Σεπτεμβρίου 2020). «Navalny: 'It was an attempt to silence him,' says Merkel as Germany confirms Novichok poisoning». Euronews. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 3 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  175. ↑ «'Victim of a crime': World leaders react to Navalny poisoning». Al Jazeera English. 2 Σεπτεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 26 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  176. ↑ «Paris condemns use of nerve agent to poison Alexei Navalny». France in the United Kingdom - La France au Royaume-Uni. 2 Σεπτεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 23 Ιανουαρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  177. ↑ «Russia: Declaration of the High Representative on behalf of the EU on the poisoning of Alexei Navalny». Council of the European Union. 3 Σεπτεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 18 Ιανουαρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  178. ↑ Khachatryan, Knarik· Poznyakov, Andrey (4 Σεπτεμβρίου 2020). «НАТО добивается международного расследования отравления Навального» [NATO seeks international investigation into Navalny's poisoning]. Euronews (στα Ρωσικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 6 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  179. ↑ Reynolds, Emma; Cullen, Simon; Hodge, Nathan (2020-09-03). «Police officer poisoned by Novichok in UK issues cryptic tweet on Navalny». CNN (London). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 September 2020. https://web.archive.org/web/20200904022001/https://www.cnn.com/2020/09/03/uk/navalny-novichok-salisbury-police-officer-gbr-intl/index.html. Ανακτήθηκε στις 3 September 2020. 
  180. ↑ «NATO chief: Proof shows there's no doubt Russia poisoned Navalny». United Press International. 4 September 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 7 September 2020. https://web.archive.org/web/20200907105854/https://www.upi.com/Top_News/World-News/2020/09/04/NATO-chief-Proof-shows-theres-no-doubt-Russia-poisoned-Navalny/1551599231924/. Ανακτήθηκε στις 7 September 2020. 
  181. ↑ Gunkel, Elena (4 Σεπτεμβρίου 2020). «Трамп заявил о доверии Берлину в деле об отравлении Навального» [Trump declared his confidence in Berlin in the case of the poisoning of Navalny]. Deutsche Welle (στα Ρωσικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 6 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  182. ↑ «German foreign minister threatens Russia with sanctions over Navalny poisoning». France 24. 6 September 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 7 September 2020. https://web.archive.org/web/20200907083952/https://www.france24.com/en/20200906-german-fm-threatens-russia-with-sanctions-over-navalny-poisoning. Ανακτήθηκε στις 7 September 2020. 
  183. ↑ «Germany warns Russia it could rethink gas pipeline over Navalny poisoning». CNBC. 6 September 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 7 September 2020. https://web.archive.org/web/20200907150603/https://www.cnbc.com/2020/09/06/germany-warns-russia-it-could-rethink-nord-stream-2-pipeline-over-navalny-poisoning-.html. Ανακτήθηκε στις 7 September 2020. 
  184. ↑ Nebehay, Stephanie; Farge, Emma (2020-09-08). «U.N. rights chief urges Russia to investigate Navalny case». Reuters. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 23 January 2021. https://web.archive.org/web/20210123210528/https://www.reuters.com/?edition-redirect=de. Ανακτήθηκε στις 27 December 2020. 
  185. ↑ «UN Human Rights Chief calls for independent investigation into poisoning of Alexei Navalny». Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights. 8 Σεπτεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 8 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  186. ↑ «Vilifying Germany; Wooing Germany». euvsdisinfo.eu. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 14 Απριλίου 2021. Ανακτήθηκε στις 13 Μαρτίου 2021. 
  187. ↑ «Russian disinformation mainly targets Germany: EU report». Spiegel Online. Der Spiegel. Ανακτήθηκε στις 13 Μαρτίου 2021. 
  188. ↑ «The Kremlin in the Year of the Bull». EU vs DISINFORMATION (στα Αγγλικά). 10 Μαρτίου 2021. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 15 Μαρτίου 2021. Ανακτήθηκε στις 15 Μαρτίου 2021. 
  189. ↑ Higgins, Andrew (2020-09-02). «For the Kremlin, Aleksei Navalny Is a Threat It Cannot Speak Of». The New York Times. ISSN 0362-4331. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 September 2020. https://web.archive.org/web/20200904080432/https://www.nytimes.com/2020/09/02/world/europe/kremlin-putin-navalny-poisoning-russia.html. Ανακτήθηκε στις 27 December 2020. 
  190. ↑ Goryacheva, Lena (9 Οκτωβρίου 2020). «Валерий Соловей: Битва между Путиным и Навальным теперь будет идти на смерть» [Valery Solovei: The battle between Putin and Navalny will now go to death]. Sobesednik (στα Ρωσικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 19 Οκτωβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  191. ↑ Bushuev, Mikhail· Baranovskaya, Marina (4 Σεπτεμβρίου 2020). «Эксперт об отравлении Навального: Западу нужно надавить на болевые точки Путина» [Expert on Navalny's poisoning: the West needs to put pressure on Putin's pain points]. Deutsche Welle (στα Ρωσικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 7 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  192. ↑ Bushuev, Mikhail (13 Σεπτεμβρίου 2020). «Когда с РФ можно говорить откровенно? Экс-посол ФРГ о деле Навального» [When can you speak frankly with the Russian Federation? Ex-German Ambassador on Navalny's case]. Deutsche Welle (στα Ρωσικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 18 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  193. ↑ Batyrov, Timur (17 Σεπτεμβρίου 2020). «Навального выдвинули на Нобелевскую премию мира» [Navalny nominated for the Nobel Peace Prize]. Forbes (στα Ρωσικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 6 Οκτωβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  194. ↑ Mongait, Anna (16 Σεπτεμβρίου 2020). ««Скоро вы услышите имена. Там будут большие люди». Навального хотят номинировать на Нобелевскую премию мира» [“You will hear the names soon. Big people will be there." They want to nominate Navalny for the Nobel Peace Prize]. Dozhd. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 19 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  195. ↑ Dzyadko, Tikhon (23 Δεκεμβρίου 2020). ««Навальный заманивает оппонентов в ловушку». Генерал ФСБ в отставке о ходе расследования отравления политика» ["Navalny is luring opponents into a trap." Retired FSB general on investigation into poisoning politician]. Dozhd. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 23 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 29 Δεκεμβρίου 2020. 
  196. ↑ Chumakov, Nikolay (23 Δεκεμβρίου 2020). ««Акт государственного терроризма»: генерал ФСБ в отставке — об отравлении Навального» ["Act of state terrorism": retired FSB general - about the poisoning of Navalny]. Open Media (στα Ρωσικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 24 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 29 Δεκεμβρίου 2020. 
  197. ↑ Focht, Elizaveta (2020-12-21). «"ФСБ ценит преданность выше эффективности": историки спецслужб о новых подробностях отравления Навального» (στα ru). BBC Russian Service. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2 January 2021. https://web.archive.org/web/20210102173957/https://www.bbc.com/russian/news-55396434. Ανακτήθηκε στις 29 December 2020. 
  198. ↑ «More than half of Russians do not believe Alexey Navalny was poisoned, Levada Center poll says». meduza.io. 2 Οκτωβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 20 Οκτωβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 20 Οκτωβρίου 2020. 
  199. ↑ «ALEXEI NAVALNY'S POISONING». 24 Δεκεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 25 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Υπόθεση_δηλητηρίασης_του_Αλεξέι_Ναβάλνι&oldid=10435924"