Το φιλί στο μάγουλο είναι τελετουργική ή κοινωνική χειρονομία φιλιού για να υποδείξει τη φιλία, την οικογενειακή σχέση, τον χαιρετισμό, να δώσει συγχαρητήρια, να παρηγορήσει κάποιον ή να δείξει σεβασμό.

Μητέρα φιλάει στο μάγουλο το μωρό της
Ο Ιούδας φιλάει στο μάγουλο τον Χριστό. Ελαιογραφία του Καραβάτζο, 1602
Αμερικανός στρατιώτης φιλάει την κόρη του κατά την επιστροφή του στον Ναύσταθμο Νόρφολκ.

Το φιλί στο μάγουλο είναι πολύ συνηθισμένο στη Μέση Ανατολή, τη Μεσόγειο, τη Νότια, την Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, τις Κάτω Χώρες, το Κέρας της Αφρικής, την Κεντρική και τη Νότια Αμερική. Σε άλλες χώρες, συμπεριλαμβανομένων των ΗΠΑ και της Ιαπωνίας, το φιλί στα μάγουλα είναι συνηθισμένο επίσης σε μια διεθνή συνάντηση μεταξύ αρχηγών κρατών και Πρώτων Κυριών[1] ή μελών βασιλικών και αυτοκρατορικών οικογενειών.[2][3]

Ανάλογα με την τοπική κουλτούρα, το φιλί στα μάγουλα μπορεί να θεωρηθεί κατάλληλο μεταξύ των μελών της οικογένειας, καθώς και φίλων και γνωστών: ένας άνδρας και μια γυναίκα, δύο γυναίκες ή δύο άνδρες. Το τελευταίο έχει διαφορετικούς βαθμούς εξοικείωσης.

Στην Ανατολική Ευρώπη, το φιλί στα μάγουλα άνδρα-γυναίκας και γυναίκας-γυναίκας είναι ένας τυπικός χαιρετισμός μεταξύ φίλων, ενώ τα φιλιά στα μάγουλα ανδρών-ανδρών είναι λιγότερο συνηθισμένα. Οι κομμουνιστές ηγέτες της Ανατολικής Ευρώπης συχνά χαιρετούσαν ο ένας τον άλλον με ένα σοσιαλιστικό αδελφικό φιλί σε δημόσιες και κρατικές εκδηλώσεις.

Σε ένα φιλί στο μάγουλο, και τα δύο άτομα γέρνουν προς τα εμπρός και είτε αγγίζουν ελαφρά το μάγουλο με το μάγουλο είτε τα χείλη με το μάγουλο. Γενικά η χειρονομία επαναλαμβάνεται με το άλλο μάγουλο, ή περισσότερα, εναλλασσόμενα μάγουλα. Ανάλογα με τη χώρα και την κατάσταση, ο αριθμός των φιλιών κυμαίνεται από ένα έως τέσσερα. Μπορεί επίσης να γίνει χειραψία ή αγκαλιά.

Το φιλί στα μάγουλα χρησιμοποιείται σε πολλούς πολιτισμούς με ελαφρώς διαφορετικό νόημα και χειρονομία. Για παράδειγμα, το φιλί στα μάγουλα μπορεί να σχετίζεται ή όχι με μια αγκαλιά. Το κατάλληλο κοινωνικό πλαίσιο για χρήση μπορεί να διαφέρει πολύ από τη μια χώρα στην άλλη, αν και η χειρονομία μπορεί να μοιάζει παρόμοια.

Σε πολιτισμούς και καταστάσεις όπου το φιλί στα μάγουλα είναι ο κοινωνικός κανόνας, η αποτυχία ή η άρνηση να δοθεί ή να δεχθεί ένα φιλί λαμβάνεται συνήθως ως ένδειξη αντιπάθειας μεταξύ των ανθρώπων, και για να διαλυθεί ένα τέτοιο υπονοούμενο και να αποφευχθεί η προσβολή μπορεί να απαιτεί εξήγηση, π.χ. όπως το άτομο έχει μια μεταδοτική ασθένεια, όπως το κρυολόγημα.

Αμερική Επεξεργασία

Ασία Επεξεργασία

Νοτιοανατολική Ασία Επεξεργασία

Στις Φιλιππίνες, το φιλί στα μάγουλα είναι ένας κοινός χαιρετισμός. Το φιλί στα μάγουλα των Φιλιππίνων είναι ένα φιλί με μάγουλο, όχι φιλί από χείλη με μάγουλο. Το φιλί στα μάγουλα γίνεται συνήθως μία φορά (από το δεξί μάγουλο στο δεξί μάγουλο), είτε μεταξύ δύο γυναικών, είτε μεταξύ μιας γυναίκας και ενός άνδρα. Μεταξύ των ανώτερων τάξεων, είναι ένας κοινός χαιρετισμός μεταξύ των ενηλίκων που είναι φίλοι, ενώ για τον υπόλοιπο πληθυσμό, ωστόσο, η χειρονομία προορίζεται γενικά για συγγενείς. Οι Φιλιππινέζοι που συστήνονται ο ένας στον άλλον για πρώτη φορά δεν φιλιούνται στα μάγουλα παρά μόνο εάν έχουν συγγενική σχέση.

Σε ορισμένες κοινότητες στην Ινδονησία, ιδίως στους λαούς Μανάντο ή Μιναχάσα, το φιλί στα μάγουλα (δύο φορές) είναι φυσιολογικό μεταξύ των συγγενών, συμπεριλαμβανομένων των ανδρών.

Σε μέρη της Κεντρικής, Νότιας και Ανατολικής Ασίας με κυρίως βουδιστικούς ή ινδουιστικούς πολιτισμούς ή σε πολιτισμούς που επηρεάζονται σε μεγάλο βαθμό από αυτές τις δύο θρησκείες, το φιλί στα μάγουλα είναι σε μεγάλο βαθμό ασυνήθιστο και μπορεί να θεωρηθεί προσβλητικό, αν και οι περιπτώσεις πρακτικής του τώρα αυξάνονται.[4]

Μέση Ανατολή Επεξεργασία

Το φιλί στα μάγουλα στο Ισραήλ είναι ευρέως κοινό. Είναι χαρακτηριστικό για τα άτομα να φιλιούνται δύο φορές (μία φορά σε κάθε μάγουλο) όταν χαιρετούν και όταν αποχαιρετούν, ανεξάρτητα από το φύλο. Αποτελείται από επαφή μάγουλο με μάγουλο και τον ήχο ενός φιλιού στον αέρα.

Το φιλί στα μάγουλα στον αραβικό κόσμο είναι σχετικά συνηθισμένο, μεταξύ φίλων και συγγενών. Το φιλί στα μάγουλα μεταξύ ανδρών είναι πολύ συνηθισμένο. Ωστόσο, το φιλί στα μάγουλα μεταξύ ενός άνδρα και μιας γυναίκας θεωρείται συνήθως ακατάλληλο, εκτός εάν ανήκει στην ίδια οικογένεια. π.χ. αδελφός και αδερφή, ή αν είναι παντρεμένο ζευγάρι. Μερικές εξαιρέσεις σε αυτό είναι ορισμένες περιοχές στις πιο φιλελεύθερες αραβικές χώρες όπως ο Λίβανος, η Συρία, η Ιορδανία και η Τυνησία, όπου το φιλί στα μάγουλα είναι ένας κοινός χαιρετισμός μεταξύ μη συγγενικών ανδρών και γυναικών στις περισσότερες κοινότητες. Το λιβανέζικο έθιμο έχει γίνει ο κανόνας για τους μη Λιβανέζους στις λιβανέζικες κοινότητες της αραβικής διασποράς. Κανονικά στον Λίβανο, ο τυπικός αριθμός των φιλιών είναι τρία: πρώτα στο αριστερό μάγουλο, μετά δεξιά και μετά αριστερά μεταξύ συγγενών. Σε άλλες χώρες, είναι συνήθως δύο φιλιά με ένα σε κάθε μάγουλο.

Το φιλί στα μάγουλα στην Τουρκία είναι επίσης ευρέως αποδεκτό στους χαιρετισμούς. Το φιλί στα μάγουλα από άνδρα σε άνδρα θεωρείται φυσιολογικό σχεδόν σε κάθε περίσταση, αλλά πολύ σπάνια για τους άνδρες που συστήνονται για πρώτη φορά. Μερικοί άντρες χτυπούν ο ένας το κεφάλι του άλλου στο πλάι αντί να φιλιούνται στα μάγουλα, πιθανώς ως μια προσπάθεια ανδρισμού της δράσης. Το φιλί στα μάγουλα μεταξύ γυναικών είναι επίσης πολύ συνηθισμένο, αλλά είναι επίσης πολύ σπάνιο για γυναίκες που συστήνονται για πρώτη φορά. Ένας άντρας και μια γυναίκα θα μπορούσαν να φιληθούν στα μάγουλα για χαιρετισμό χωρίς σεξουαλικές συνειρμούς μόνο εάν είναι καλοί φίλοι ή ανάλογα με τον κύκλο, το σκηνικό και την τοποθεσία, όπως στις μεγάλες πόλεις.

Το φιλί στα μάγουλα στο Ιράν είναι σχετικά συνηθισμένο μεταξύ φίλων και οικογένειας. Το φιλί στα μάγουλα μεταξύ ατόμων του ίδιου φύλου θεωρείται φυσιολογικό. Ωστόσο, το φιλί στα μάγουλα μεταξύ ανδρών και γυναικών δημοσίως θεωρείται ποινικό έγκλημα από την κυβέρνηση, αλλά είναι γνωστό ότι συμβαίνει μεταξύ ορισμένων νεαρών Ιρανών. Το 2014, η Λεϊλά Χατάμι, διάσημη Ιρανή ηθοποιός, φίλησε τον πρόεδρο των Καννών, Ζιλ Ζακόμπ, στο κόκκινο χαλί. Οι αντιδράσεις κυμαίνονταν από την κριτική της ιρανικής κυβέρνησης έως την υποστήριξη από τα κόμματα της ιρανικής αντιπολίτευσης. Ο πρώην πρόεδρος του Ιράν Μαχμούτ Αχμεντινετζάντ φίλησε τη μητέρα του πρώην προέδρου της Βενεζουέλας Ούγκο Τσάβες στην κηδεία του.

Αφρική Επεξεργασία

Το φιλί στα μάγουλα είναι κοινό στο Κέρας της Αφρικής, το οποίο περιλαμβάνει το Τζιμπουτί, την Ερυθραία, την Αιθιοπία και τη Σομαλία,[5] και είναι υπάρχει επίσης σε χώρες του αραβικού κόσμου, αλλά είναι σε μεγάλο βαθμό ασυνήθιστο στις περισσότερες περιοχές νότια της Σαχάρας.[6] Στη Νότια Αφρική, τα φιλιά στα μάγουλα απαντώνται συνήθως μεταξύ ανδρών και γυναικών φίλων, με τις χειραψίες ή τις αγκαλιές να είναι συνήθως προτιμότερες μεταξύ άλλων ανθρώπων.[7]

Ευρώπη Επεξεργασία

Νότια Ευρώπη Επεξεργασία

Το φιλί στα μάγουλα είναι ένας τυπικός χαιρετισμός σε όλη τη Νότια Ευρώπη μεταξύ φίλων ή γνωστών, αλλά λιγότερο συνηθισμένος σε επαγγελματικούς χώρους. Γενικά, οι άντρες και οι γυναίκες θα φιλήσουν το αντίθετο φύλο και οι γυναίκες θα φιλήσουν τις γυναίκες. Οι άντρες που φιλιούνται με άντρες ποικίλλει ανάλογα με τη χώρα και ακόμη και την οικογένεια, σε ορισμένες χώρες (όπως η Ιταλία) οι άντρες θα φιλήσουν τους άνδρες. Σε άλλες χώρες μόνο άντρες της ίδιας οικογένειας θα έκαναν αυτή τη χειρονομία.

Η Ελλάδα είναι ένα παράδειγμα χώρας όπου το φιλί στα μάγουλα εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την περιοχή και το είδος της εκδήλωσης. Για παράδειγμα, στα περισσότερα μέρη της Κρήτης, είναι κοινό μεταξύ ενός άνδρα και μιας γυναίκας που είναι φίλοι, αλλά είναι πολύ σπάνιο μεταξύ ανδρών, εκτός αν είναι πολύ στενοί συγγενείς. Στην ηπειρωτική χώρα είναι σύνηθες φαινόμενο οι άνδρες να φιλούν τις γυναίκες και οι γυναίκες να φιλούν άλλες γυναίκες στο μάγουλο όταν συναντιούνται ή αποχαιρετιούνται. Είναι ασυνήθιστο μεταξύ αγνώστων οποιουδήποτε φύλου, μιας και διαφορετικά μπορεί να θεωρηθεί προσβλητικό. Είναι στάνταρ για παιδιά και γονείς, παιδιά και παππούδες, κ.λπ., και στην «επίσημη» του μορφή θα είναι δύο φιλιά, ένα σε κάθε μάγουλο. Μπορεί να είναι μια τυπική επίσημη μορφή χαιρετισμού σε ειδικές εκδηλώσεις, όπως γάμοι.

Ωστόσο, στην Πορτογαλία και την Ισπανία, συνήθως, οι γυναίκες φιλούν και άνδρες και γυναίκες, και οι άνδρες φιλούν μόνο γυναίκες (άρα, δύο άντρες φιλούν σπάνια). Στις πορτογαλικές οικογένειες οι άντρες σπάνια φιλούν άντρες (εκτός από αδέρφια ή πατέρα και γιο), καθώς η χειραψία είναι ο πιο συνηθισμένος χαιρετισμός μεταξύ τους. Ωστόσο, το φιλί ανδρών μπορεί να συμβεί και στην Ισπανία, ιδιαίτερα όταν συγχαίρουν στενούς φίλους ή συγγενείς. Πολύ δημοφιλή είναι και το μάγουλο με το μάγουλο και το φιλί στον αέρα. Η αγκαλιά είναι κοινή μεταξύ ανδρών και ανδρών και γυναικών και γυναικών. Όταν ο άλλος είναι από το αντίθετο φύλο, μπορεί να προστεθεί ένα φιλί. Στην Ιταλία (ειδικά στη νότια και κεντρική Ιταλία) είναι σύνηθες οι άνδρες να φιλούν άντρες, ειδικά συγγενείς ή φίλους.

Στις περισσότερες χώρες της Νότιας Ευρώπης, το φιλί ξεκινά γέρνοντας προς την αριστερή πλευρά και την ένωση των δεξιών μάγουλων και εάν υπάρχει δεύτερο φιλί, αλλάζοντας στα αριστερά μάγουλα. Σε ορισμένες περιπτώσεις (π.χ. σε ορισμένα μέρη της Ιταλίας) η διαδικασία είναι αντίθετη, πρώτα γέρνετε προς τα δεξιά, ενώνετε τα αριστερά μάγουλα και μετά μεταβαίνετε στα δεξιά μάγουλα.

Νοτιοανατολική Ευρώπη Επεξεργασία

Στην πρώην Γιουγκοσλαβία, το φιλί στα μάγουλα είναι επίσης πολύ συνηθισμένο, καθώς η εθνικότητα σας μπορεί να εξακριβωθεί από τον αριθμό των φιλιών σε κάθε μάγουλο. Συνήθως, οι Κροάτες και οι Μποσνιάκοι θα φιληθούν μία φορά σε κάθε μάγουλο, για δύο συνολικά φιλιά, ενώ οι Σέρβοι θα φιληθούν μία φορά, αλλά τρεις φορές ως παραδοσιακός χαιρετισμός, ξεκινώντας συνήθως από το δεξί μάγουλο. Στη Σερβία και το Μαυροβούνιο, είναι επίσης σύνηθες οι άντρες να φιλιούνται τρεις φορές στο μάγουλο ως χαιρετισμό, συνήθως για άτομα που δεν έχουν συναντήσει εδώ και καιρό ή κατά τη διάρκεια των εορτασμών (γάμος, γενέθλια, Πρωτοχρονιά, θρησκευτικές γιορτές κλπ.).

Στη Βουλγαρία, το φιλί στα μάγουλα εφαρμόζεται σε πολύ μικρότερο βαθμό σε σύγκριση με την πρώην Γιουγκοσλαβία και συνήθως παρατηρείται μόνο μεταξύ πολύ στενών συγγενών ή μερικές φορές μεταξύ στενών φίλων. Το φιλί συνήθως εκτελείται από άτομα του αντίθετου φύλου και μεταξύ δύο γυναικών. Το αντρικό φιλί είναι σπάνιο ακόμη και μεταξύ στενών φίλων και μερικές φορές θεωρείται προσβλητικό.

Στη Ρουμανία, το φιλί στα μάγουλα χρησιμοποιείται συνήθως ως χαιρετισμός μεταξύ ενός άνδρα και μιας γυναίκας ή δύο γυναικών, μία φορά σε κάθε μάγουλο. Οι άντρες προτιμούν συνήθως τις χειραψίες μεταξύ τους, αν και μερικές φορές στενοί συγγενείς άντρες μπορεί επίσης να εξασκήσουν το φιλί στα μάγουλα.[8]

Στην Αλβανία, το φιλί στα μάγουλα χρησιμοποιείται ως χαιρετισμός μεταξύ του αντίθετου φύλου αλλά και του ίδιου φύλου. Το μάγουλο φιλιέται από αριστερά προς τα δεξιά σε κάθε μάγουλο. Τα αρσενικά συνήθως χτυπούν ελαφρά τα κεφάλια τους ή απλώς αγγίζουν τα μάγουλά τους (χωρίς φιλιά) για να αρρενοποιήσουν την πράξη. Τα θηλυκά εξασκούν το συνηθισμένο φιλί από αριστερά προς τα δεξιά στο μάγουλο. Οι Αλβανίδες γερόντισσες φιλιούνται συχνά τέσσερις φορές, άρα δύο φορές σε κάθε μάγουλο.

Δυτική Ευρώπη Επεξεργασία

 
Ο Γάλλος πρόεδρος Σαρλ ντε Γκωλ φιλάει τον Αργεντινό πρόεδρο Αρτούρο Ουμπέρτο Ιλλία το 1964.

Στη Γαλλία, το φιλί στα μάγουλα ονομάζεται «faire la bise». Ένα δημοφιλές γαλλικό ανέκδοτο λέει ότι μπορεί να αναγνωρίσετε την πόλη στην οποία βρίσκεστε μετρώντας τον αριθμό των φιλιών στα μάγουλα, καθώς διαφέρει ανά τη χώρα.[9] Είναι πολύ συνηθισμένο, στα νότια μέρη της Γαλλίας, ακόμη και μεταξύ ανδρών, είτε είναι συγγενείς είτε φίλοι, ενώ στο βορρά, είναι λιγότερο συνηθισμένο δύο άσχετα άνδρες να φιλιούνται. Το έθιμο τέθηκε υπό έλεγχο κατά τη διάρκεια της επιδημίας H1N1 του 2009.[10]

Στην Ολλανδία και το Βέλγιο, το φιλί στα μάγουλα είναι ένας κοινός χαιρετισμός μεταξύ συγγενών και φίλων (στην Ολλανδία λίγο περισσότερο στο νότο). Σε γενικές γραμμές, οι γυναίκες θα φιλήσουν και τις γυναίκες και τους άντρες, ενώ οι άνδρες θα φιλήσουν τις γυναίκες αλλά δεν θα φιλήσουν άλλους άντρες και προτιμούν να σφίξουν τα χέρια με αγνώστους. Στην Ολλανδία συνήθως ανταλλάσσονται τρία φιλιά, κυρίως στα γενέθλια. Ίδιος αριθμός φιλιών συναντάμε στην Ελβετία και στο Λουξεμβούργο. Στο ολλανδικό τμήμα του Βελγίου, ένα φιλί ανταλλάσσεται ως χαιρετισμός και τρία για να εορτές (π.χ. γενέθλια). Στο γαλλόφωνο Βέλγιο, το έθιμο είναι συνήθως ένα ή τρία φιλιά, και είναι επίσης κοινό μεταξύ ανδρών που είναι φίλοι.

Σε χώρες της Βόρειας Ευρώπης όπως η Σουηδία και η Γερμανία, οι αγκαλιές προτιμώνται από τα φιλιά. Είναι σύνηθες σε πολλές περιοχές να δίνονται φιλιά μόνο μεταξύ γυναικών, αλλά όχι άντρες με γυναίκες, οι οποίοι απλώς δίνουν τα χέρια ή αγκαλιάζονται (πιο οικεία).

Αν και το φιλί στα μάγουλα δεν εφαρμόζεται τόσο ευρέως στο Ηνωμένο Βασίλειο ή την Ιρλανδία όσο σε άλλα μέρη της Ευρώπης, εξακολουθεί να είναι συνηθισμένο και αυξανόμενο. Γενικά, ένα φιλί στο ένα μάγουλο είναι συνηθισμένο, ενώ ένα φιλί σε κάθε μάγουλο ασκείται επίσης από κάποιους ανάλογα με τη σχέση ή το λόγο. Χρησιμοποιείται κυρίως ως χαιρετισμός ή/και αποχαιρετισμός, αλλά μπορεί επίσης να προσφερθεί ως συγχαρητήρια ή ως γενική δήλωση φιλίας ή αγάπης. Το φιλί στα μάγουλα είναι αποδεκτό μεταξύ γονέων και παιδιών, μελών της οικογένειας (αν και όχι συχνά δύο ενήλικων ανδρών), ζευγαριών, δύο φίλων ή ενός φίλου και μιας φίλης. Το φιλί στα μάγουλα μεταξύ δύο ανδρών που δεν είναι ζευγάρι είναι ασυνήθιστο αλλά κοινωνικά αποδεκτό, εάν και οι δύο άντρες είναι πρόθυμοι να συμμετέχουν. Το φιλί στα μάγουλα συνδέεται με τις μεσαίες και ανώτερες τάξεις, καθώς επηρεάζονται περισσότερο από τη γαλλική κουλτούρα. Αυτή η συμπεριφορά θεωρήθηκε παραδοσιακά ως γαλλική πρακτική.

Ωκεανία Επεξεργασία

Στην Αυστραλία και τη Νέα Ζηλανδία, το φιλί στα μάγουλα συνήθως γίνεται μεταξύ στενών φίλων, με τις χειραψίες ή τις αγκαλιές να είναι συνήθως προτιμότερες. Στη Νέα Ζηλανδία, οι Μαορί μπορούν επίσης να χρησιμοποιούν παραδοσιακά το χόνγκι (άγγιγμα μύτη με μύτη) για χαιρετισμούς.[11][12]

Δείτε επίσης Επεξεργασία

Παραπομπές Επεξεργασία

  1. «Obama and Japanese prime minister deliver toast at state dinner» (video). YouTube. The Washington Post. 28 Απριλίου 2015. Ανακτήθηκε στις 19 Οκτωβρίου 2017. 
  2. «Spain's King visits Japanese Emperor» (video). YouTube. Associated Press. 17 Απριλίου 2017. Ανακτήθηκε στις 19 Οκτωβρίου 2017. 
  3. «両陛下がお出迎え デンマーク皇太子夫妻と昼食会» (video). YouTube. ANN. 28 Μαρτίου 2015. Ανακτήθηκε στις 20 Οκτωβρίου 2017. 
  4. «Price of a kiss goodbye: Rs. 1,200 and police harassment». NDTV. February 24, 2012. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2013-05-25. https://web.archive.org/web/20130525130536/http://www.ndtv.com/article/cities/price-of-a-kiss-goodbye-rs-1-200-and-police-harassment-179441?pfrom=home-otherstories. Ανακτήθηκε στις February 25, 2012. 
  5. «Cheek Kiss: Kissing on Cheeks to Say Hello». WeExpats. WeExpats. 22 Ιανουαρίου 2019. Ανακτήθηκε στις 23 Οκτωβρίου 2020. 
  6. «A moment on the lips». The Guardian. 4 Αυγούστου 2008. Ανακτήθηκε στις 23 Οκτωβρίου 2020. 
  7. CultureShock! South Africa: A Survival Guide to Customs and Etiquette. Dee Rissik. 10 Φεβρουαρίου 2011. σελ. 89. ISBN 9789814398664. 
  8. «Touching, Kissing and Other Physical Contact in Romania». 18 Σεπτεμβρίου 2010. Ανακτήθηκε στις 11 Μαΐου 2016. 
  9. Interactive map of French departments and the number of cheek kisses commonly performed based on a user poll. http://combiendebises.free.fr/
  10. «France facing 'la bise' ban over swine flu fears». telegraph.co.uk. 2009-09-08. https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/france/6155768/France-facing-la-bise-ban-over-swine-flu-fears.html. Ανακτήθηκε στις 2010-06-12. 
  11. «New Zealand Culture». Cultural Atlas. Cultural Atlas. Ανακτήθηκε στις 23 Οκτωβρίου 2020. 
  12. «One Kiss or Two: How to Greet People Around The World». Brownell. Brownell. Ανακτήθηκε στις 23 Οκτωβρίου 2020.