Ηράκλειος

Ο Ηράκλειος (575 - 11 Φεβρουαρίου 641) ήταν αυτοκράτορας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας από το 610 έως το θάνατό του το 641. Κατά τη βασιλεία του η ελληνική γλώσσα έγινε η επίσημη γλώσσα του βυζαντινού κράτους. Η άνοδος στην εξουσία άρχισε το 608, όταν ο ίδιος και ο πατέρας του, ο Ηράκλειος ο Πρεσβύτερος, οδήγησαν σε εξέγερση ενάντια στον μη δημοφιλή Αυτοκράτορα Φωκά.

Ηράκλειος
Σόλιδος τού Ηρακλείου με τον γιο του Ηράκλειο Κωνσταντίνο Γ΄. Επιγραφή DDNN HERACLIUS ET HERA. CONST. PP AV.
Αυτοκράτορας των Ρωμαίων
Περίοδος	610 – Φεβρουάριος 641
Προκάτοχος	Φωκάς
Διάδοχος	Κωνσταντίνος Γ΄
Γέννηση	π. 575 Καππαδοκία, Βυζαντινή Αυτοκρατορία
Θάνατος	11 Φεβρουαρίου 641 (66 ετών) Κωνσταντινούπολη, Βυζαντινή Αυτοκρατορία
Σύζυγος	Φαβία Ευδοκία Μαρτίνα
Επίγονοι	Ευδοξία Επιφανεία Κωνσταντίνος Γ΄ Ηρακλεωνάς (νόθος) Ιωάννης Αθαλάριχος
Οίκος	Δυναστεία του Ηρακλείου
Πατέρας	Ηράκλειος ο Πρεσβύτερος
Μητέρα	Επιφανεία
Θρησκεία	Χριστιανισμός
Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα ()

Για άλλες χρήσεις, δείτε: Ηράκλειος (αποσαφήνιση).

Βιογραφία

Ο πατέρας του Ηράκλειος ο Πρεσβύτερος ήταν έξαρχος της Καρχηδόνας και ένας από τους παλαιούς στρατηγούς του αυτοκράτορα Μαυρίκιου, με σημαντικό ιστορικό θριάμβων στο περσικό μέτωπο κατά τον πόλεμο της περιόδου 572-591. Τον καιρό της βάναυσης βασιλείας του σφετεριστή αυτοκράτορα Φωκά, ο οποίος είχε ανατρέψει τον Μαυρίκιο το 602, και της νέας περσικής επέλασης στην Εγγύς Ανατολή με αφορμή το πραξικόπημά του, όπου οι Πέρσες για πρώτη φορά δεν περιορίστηκαν σε μεθοριακές συγκρούσεις στην Αρμενία και τη Μεσοποταμία αλλά εισέβαλαν μαζικά στις ανατολικές ρωμαϊκές επαρχίες, ο Ηράκλειος διέκοψε αρχικά την επικοινωνία με την πρωτεύουσα και την τροφοδοσία της με αφρικανικά σιτηρά. Τελικά συγκέντρωσε ισχυρές ρωμαϊκές στρατιωτικές δυνάμεις προκειμένου να κινηθεί εναντίον του Φωκά. Υπό τη διοίκηση του γιου του Ηράκλειου, ο στόλος σαλπάρει από την Καρχηδόνα το 609 ενώ ταυτόχρονα ξεκινά ο στρατός από την ξηρά, υπό τη διοίκηση του ανιψιού του Νικήτα, και οι δύο με τελικό προορισμό την Κωνσταντινούπολη.

Συναντώντας παντού θερμή υποδοχή, και ενισχύοντας καθ’ οδόν το ήδη σημαντικό στράτευμά του, ο νεαρός Ηράκλειος φτάνει πρώτος στη Βασιλεύουσα το 610. Μεγαλόσωμος, με ξανθά μαλλιά και επιβλητικό παρουσιαστικό, εισέρχεται θριαμβευτής στην Πόλη με την υποστήριξη των Πρασίνων και χωρίς μάχη. Η ανακτορική φρουρά των Εξκουβιτόρων αυτομολεί στην πλευρά του και τελικώς ο Φωκάς συλλαμβάνεται και εκτελείται.

Οικογενειακές σχέσεις

Στις 5 Οκτωβρίου 610 ο Ηράκλειος παντρεύεται την αγαπημένη του Ευδοκία, κόρη του Ρογά του Άφρου, η οποία στέφθηκε αυγούστα. Η τελετή του γάμου και η στέψη πραγματοποιήθηκε στο ναό του αγίου Στεφάνου εν τω παλατίω. Η Ευδοκία γέννησε δύο παιδιά: μια κόρη την Επιφανεία (γέννηση στις 7 Ιουλίου 611) και ένα γιο, τον Ηράκλειο - Νέο Κωνσταντίνο (γέννηση στις 3 Μαΐου 612). Όμως η αυτοκράτειρα έπασχε από επιληψία και πέθανε στις 13 Αυγούστου του 612. Η ταφή της έγινε στο ναό των Αγίων Αποστόλων Κωνσταντινουπόλεως. Μετά τον θάνατο της Ευδοκίας ο Ηράκλειος παντρεύτηκε σε δεύτερο γάμο την ανιψιά του Μαρτίνα κόρη της αδελφής του Μαρίας από τον πρώτο της άνδρα τον Μαρτίνο. Ο αυτοκράτορας αποδοκιμάστηκε δημόσια στον Ιππόδρομο από τον λαό. Ο γάμος τοποθετείται χρονικά από τον Θεοφάνη στο έτος από κτήσεως κόσμου 6105 δηλαδή από Χριστού γεννήσεως το 613/614. Το πιο πιθανό όμως είναι να έγινε το 622 ή 623 και πριν από τον Μάρτιο του 624. Ο Πατριάρχης Σέργιος Κωνσταντινουπόλεως με επιστολές του θέλησε να τον αποτρέψει, αλλά ο Ηράκλειος δεν υποχώρησε και λόγω της κρίσιμης κατάστασης της αυτοκρατορίας ο Σέργιος υποχώρησε, ευλόγησε τον γάμο και έστεψε την Μαρτίνα αυτοκράτειρα. Ο αδελφός του αυτοκράτορα Θεόδωρος τον λοιδορούσε και τον σχολίαζε, Μαρτίνης ένεκεν και έλεγε ότι η αμαρτία αυτού ενώπιον αυτού διά παντός. Ο Ηράκλειος διέταξε τον δημόσιο διασυρμό του και τη φυλάκισή του. Μαζί της απέκτησε εννέα παιδιά αλλά τα τέσσερα εξ αυτών πέθαναν σε νηπιακή ηλικία, ενώ οι δύο μεγαλύτεροι γιοι του γεννήθηκαν καχεκτικοί και ανάπηροι. Η ερμηνεία της επιλογής τέλεσης αυτού του γάμου από τον Ηράκλειο ίσως είναι η γοητεία που του ασκούσε η Μαρτίνα, ο μη υπολογισμός εκ μέρους του πιθανών αντιδράσεων και τέτοιας έκτασης. Στις εκστρατείες του ήταν μακριά από κάθε επικριτικό σχόλιο. Έχοντας τον απόλυτο έλεγχο της αυτοκρατορίας δεν πίστευε πως θα έχανε τον θρόνο του.

Πόλεμοι με τον Χοσρόη Β΄, τον Αμπού Μπακρ και τον Ουμάρ Α'

Σόλιδος με παράσταση του Ηρακλείου του Μέγα στα πρώτα χρόνια της βασιλείας του

Ο νεαρός ηγεμόνας αμέσως ξεκινά την προετοιμασία του κράτους του για την αντιμετώπιση των εχθρών του. Το 614 η Παλαιστίνη πέφτει στα χέρια του Πέρση στρατηγού Σαρ-Μπαράζ του βασιλιά Χοσρόη Β΄, ο οποίος σφαγιάζει 90.000 χριστιανούς, και παίρνει ως λάφυρο το θρησκευτικό κειμήλιο του Τίμιου Σταυρού από τον ναό του Παναγίου Τάφου στην Ιερουσαλήμ, τον οποίο και μεταφέρει στη πρωτεύουσά του, Κτησιφώντα. Το 618, με την Κωνσταντινούπολη υπό διπλή πολιορκία από Πέρσες και Άβαρους, καταστρώνει σχέδιο μεταφοράς της ρωμαϊκής πρωτεύουσας στην Καρχηδόνα και στο σταθερότερο εξαρχάτο της Αφρικής, σχέδιο το οποίο τελικά εγκαταλείπει μεταπειθόμενος από τον Οικουμενικό Πατριάρχη Σέργιο Α΄. Ξεκινά τελικά την εκστρατεία του το 622, μετά από 12 χρόνια σκληρής προετοιμασίας. Αντιμετωπίζει τον Πέρση στρατηγό Σαρ-Μπαράζ στην Ισσό όπου σημειώνει λαμπρή στρατιωτική επιτυχία. Κατόπιν το 623 κατευθύνεται βόρεια προς την Τραπεζούντα. Αντιμετωπίζει ξανά νικηφόρα τον περσικό στρατό στην πόλη Νινευή. Από την Τραπεζούντα περνά προς την πρωτεύουσα των Περσών Κτησιφώντα. Το 624, σημειώνει νέα νίκη κατά των Περσών, ενώ το Μάρτιο του 625, χωρίς να επιστρέψει στην Κωνσταντινούπολη, ξεκινά μεγάλη πορεία βόρεια ως τον Αμύντα. Εκεί συναντά ξανά τον Σαρ-Μπαράζ στο πεδίο της μάχης και με το προσωπικό του θάρρος μετατρέπει μια διαφαινόμενη ήττα σε νίκη.

Στην Τραπεζούντα ματαιώνει τα σχέδια του Αβάρου Χαγάνου να επιτεθεί στη Βασιλεύουσα. Χωρίζει τον ρωμαϊκό στρατό σε τρία σώματα, στέλνοντας το ένα στην Πόλη, το άλλο στη Μεσοποταμία, ενώ το τελευταίο και μικρότερο υπό την προσωπική του ηγεσία παραμένει στην Τραπεζούντα. Με τον Αυτοκράτορα μακριά, η Πόλη τελεί υπό την άτυπη πολιτική ηγεσία του Πατριάρχη Σέργιου, ο οποίος καταφέρνει να λάβει μέτρα επιτυχούς υπεράσπισης με μαζική λαϊκή κινητοποίηση. Στη Μεσοποταμία δε, ο αδελφός του Ηράκλειου Θεοδόσιος καταστρέφει τον εκεί περσικό στρατό, ενώ ο Αυτοκράτορας πραγματοποιεί εκκαθαριστικές επιχειρήσεις

Μάχη μεταξύ του στρατού του Ηρακλείου και των Περσών υπό τον Χοσρόη Β΄. Τοιχογραφία του Piero della Francesca, 1452

Το 626 ο Ηράκλειος αντιμετωπίζει ξανά τους Πέρσες πάλι στη Νινευή. Η νίκη έρχεται μετά από προσωπική μονομαχία του Αυτοκράτορα με τον Πέρση επικεφαλής στρατηγό Ραζάτη. Οι συνεχείς ήττες προκαλούν την πτώση του καθεστώτος του Χοσρόη Β΄ και το οριστικό τέλος του περσικού κινδύνου για την Κωνσταντινούπολη. Ο Ηράκλειος, έχοντας πετύχει μεγάλες στρατιωτικές επιτυχίες και έχοντας εξουδετερώσει τον από αιώνων εχθρό της Αυτοκρατορίας, επιστρέφει στη Βασιλεύουσα, όπου εισέρχεται θριαμβευτικά από τη Χρυσή Πύλη, στις 14 Σεπτεμβρίου 628. Μπροστά του βρισκόταν το ανακτηθέν από τους Πέρσες κειμήλιο του Τίμιου Σταυρού. Ο Αυτοκράτορας είναι πια 54 ετών, ευτυχής, αλλά καταβεβλημένος.

Την ίδια περίπου εποχή, κάνει την εμφάνισή του το Ισλάμ αντικαθιστώντας τον περσικό κίνδυνο. Η Παλαιστίνη πέφτει στα χέρια των μουσουλμάνων το 633, ενώ η Βόρεια Αφρική, η Ιβηρική Χερσόνησος, η Συρία και η Αντιόχεια θα συμπληρώσουν τις κτήσεις τους μέσα σε λιγότερο από έναν αιώνα. Ο Ηράκλειος παρακολουθεί συντετριμμένος την πτώση των επαρχιών, για την απελευθέρωση των οποίων αφιέρωσε όλη του τη ζωή. Η ψυχική του υγεία θα διαταραχθεί, ιδιαίτερα μετά την τρομερή ήττα και πλήρη συντριβή βυζαντινής δύναμης 80.000 ανδρών στη μάχη του ποταμού Γιαρμούκ της Γαλιλαίας, το 636. Στη συνέχεια θα ακολουθήσουν και άλλες μάχες με τους Άραβες, οι οποίοι με αρχηγό τον Χαλίντ ιμπν Ουαλίντ, θα κατακτήσουν ολόκληρη τη Παλαιστίνη, την Ιορδανία και τη Συρία μέχρι την Αντιόχεια και τη Γερμανίκεια.

οι κινήσεις των στρατευμάτων πριν τη μάχη του ποταμού Γιαρμούκ

Το τέλος του

Δεν ανέκτησε ούτε την ψυχική ούτε και τη σωματική του υγεία. Πέθανε τον Φεβρουάριο του 641 και ετάφη στον ναό των Αγίων Αποστόλων.

Θέματα του Βυζαντίου

Ο Ηράκλειος και οι γιοί του Ηράκλειος Κωνσταντίνος και Ηρακλεωνάς στα τελευταία χρόνια της βασιλείας του. Επιγρ.: VICTORIA AVGUS. A CON. OB.

Ο Ηράκλειος εισάγει για πρώτη φορά στην Αυτοκρατορία το σύστημα επαρχιακής διοίκησης των Θεμάτων, γνωστό και με το όνομα θεματική οργάνωση, αντικαθιστώντας την παραδοσιακή ρωμαϊκή διοικητική διαίρεση η οποία είχε μείνει ως τα χρόνια εκείνα σχεδόν ίδια από τους χρόνους του Διοκλητιανού. Με το νέο σύστημα επαρχιακής διοίκησης, η αυτοκρατορία χωρίστηκε σε επαρχίες που ονομάζονταν Θέματα. Το κάθε Θέμα τέθηκε υπό τη διοίκηση ενός στρατηγού-κυβερνήτη, ο οποίος κατείχε την τοπική εξουσία αναφορικά με τα στρατιωτικά, οικονομικά και δικαστικά ζητήματα, ενώ το στράτευμά του βασιζόταν σε στρατιωτικούς-γαιοκτήμονες. Το σύστημα αυτό θα επιτρέψει για αιώνες στην Αυτοκρατορία τη διατήρηση αξιόμαχου στρατεύματος επιφορτισμένου με την άμυνα των Θεμάτων-επαρχιών, και αξιοπρεπούς επιπέδου διαβίωσης για τους υπηκόους του. Με τον καιρό ο όρος Θέμα απέκτησε διπλό νόημα : αφενός έγινε συνώνυμο του όρου Επαρχία και αφετέρου εχρησιμοποιείτο για να δηλώσει το στρατιωτικό σώμα του οποίου αρμοδιότητα ήταν η οργάνωση της άμυνας και η εδαφική υπεράσπιση της κάθε επαρχίας-Θέματος.

Ταυτόχρονα, ο Ηράκλειος λαμβάνει μέτρα προς την οικονομική ενίσχυση των δημοσίων ταμείων. Εκτός από το στρατιωτικό και διοικητικό του έργο άξιες μνείας είναι και οι θρησκευτικές μεταρρυθμίσεις που επιχείρησε να επιβάλλει, προσπαθώντας να καταπολεμήσει τις αποκλίσεις από το επίσημο χριστιανικό θρησκευτικό δόγμα των Οικουμενικών Συνόδων και, περισσότερο, τον μονοφυσιτισμό ο οποίος προκαλούσε σημαντική πολιτικά αστάθεια. Για την αντιμετώπισή του και τη συμφιλίωση των υπηκόων του, εισήγαγε διάφορα συμβιβαστικά θεολογικά δόγματα, όπως ο μονοθελητισμός, τα οποία όμως δε βρήκαν γόνιμο έδαφος και απορρίπτονταν από τους εκάστοτε θρησκευτικούς ηγέτες. Ο Ηράκλειος είναι ο Αυτοκράτορας που καθιέρωσε την ελληνική γλώσσα ως την επίσημη γλώσσα του ρωμαϊκού κράτους, αντικαθιστώντας στα επίσημα έγγραφα, επιγραφές και νομίσματα το «Imperator Caesar, Augustus» με το «Βασιλεῦς». Είναι γενικώς αποδεκτό ότι με τη βασιλεία του Ηράκλειου η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία εγκατέλειψε οριστικά την Αρχαιότητα και εισήλθε για τα καλά στη μεσαιωνική φάση της, αυτήν του (σήμερα αποκαλούμενου) βυζαντινού κράτους.

Ο Ηράκλειος κατατάσσεται αναμφισβήτητα ανάμεσα στους μεγαλύτερους των Βυζαντινών Αυτοκρατόρων. Είναι παροιμιώδης η παρουσία του στα πεδία των μαχών. Εμπνευσμένος από μια βαθιά πίστη ότι έχει τη θεία εύνοια, πάντα ετίθετο προσωπικά επικεφαλής του στρατού του, κατά τρόπο που ενέπνεε και τον πλέον ολιγόψυχο στρατιώτη, και προκαλούσε τον τρόμο και το δέος στις τάξεις του αντιπάλου. Αναλογιζόμενος κανείς τη δεινή θέση της Αυτοκρατορίας στις αρχές του 7ου αιώνα, αντιλαμβάνεται πώς η καταλυτική παρουσία του, τόσο στο στρατιωτικό επίπεδο, αλλά και χάρη στη διοικητική καινοτομία των Θεμάτων, ανέκοψε την πορεία εξαφάνισης του Βυζαντίου και εξασφάλισε την επιβίωσή του για τους επόμενους δύσκολους αιώνες.

Οικογένεια

Απεικόνιση του 7ου αιώνα που παρουσιάζει τον αυτοκράτορα Ηράκλειο, την δεύτερη σύζυγο του Μαρτίνα, την αδελφή του Επιφανεία και την κόρη του Ευδοξία.

Νυμφεύτηκε πρώτα τη Φαβία Ευδοκία, κόρη του Ρόγα γαιοκτήμονα στο εξαρχάτο της Αφρικής και είχε τέκνα:

• Ευδοξία Επιφανεία γενν. 611.
• Κωνσταντίνος Γ΄ 612-641, Αυτοκράτορας των Ρωμαίων.

Έπειτα ο Ηράκλειος έκανε δεύτερο γάμο με την ανιψιά του Μαρτίνα, κόρη του Μαρτίνου και της Μαρίας (αδελφής του Ηρακλείου) και είχε τέκνα;

• Κωνσταντίνος απεβ. νέος, καίσαρ το 615.
• Φάβιος απεβ. νέος, παράλυτος στον λαιμό.
• Θεοδόσιος, κωφός και μουγγός, νυμφεύτηκε τη Νίκη, κόρη του Σαχρμπαράζ σάχη της Περσίας.
• Ηρακλεωνάς 626-641, Αυτοκράτορας των Ρωμαίων.
• Δαβίδ Τιβέριος γενν.630, συναυτοκράτορας με τον μεγαλύτερο αδελφό του.
• Μαρτίνος 638-641, καίσαρας.
• Αυγουστίνα, αυγούστα το 638.
• Αναστασία και/ή Μαρτίνα, αυγούστα το 638.
• Φεβρονία.

Τουλάχιστον δύο τέκνα ήταν ανάπηρα, μάλλον λόγω της αιμομιξίας.

Από μία μη νόμιμη σχέση είχε ένα φυσικό τέκνο:

• (νόθος) Ιωάννης Αθαλάριχος άκμασε 622-637, σφετεριστής.

Πηγές

• ΜΕΓΑΛΗ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ, ΤΡΙΤΗ ΕΚΔΟΣΗ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 1978.
• ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΕΣ του Ηλία Γ.Λάσκαρη (1995)
• NΙΚΗΦΟΡΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ - ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΥΝΤΟΜΟΣ ΑΠΟ ΤΗΣ ΜΑΥΡΙΚΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΑΣ

Δείτε επίσης

• Κατάλογος Βυζαντινών αυτοκρατόρων
• Δυναστεία του Ηρακλείου

Προηγούμενος Φωκάς

Αυτοκράτορας του Βυζαντίου συναυτοκράτορας: Κωνσταντίνος Γ' (613-641) 610-641

Επόμενος Ηρακλεωνάς, Κωνσταντίνος Γ'