Μανουήλ Β´ Παλαιολόγος

Ο Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγος (27 Ιουνίου 1350 – 21 Ιουλίου 1425) ήταν Βυζαντινός αυτοκράτορας από το 1391 έως το 1425. Λίγο πριν το θάνατό του, έγινε μοναχός και έλαβε το όνομα Ματθαίος. Η σύζυγός του, Ελένη Δραγάση, είδε τους γιους τους, Ιωάννη Η΄ Παλαιολόγο και Κωνσταντίνο ΙΑ΄ Παλαιολόγο, να γίνονται αυτοκράτορες.

Μανουήλ Β´ Παλαιολόγος
Αυτοκράτορας των Ρωμαίων
Περίοδος	16 Φεβρουαρίου 1391 - 21 Ιουλίου 1425
Προκάτοχος	Ιωάννης Ε΄ Παλαιολόγος
Διάδοχος	Ιωάννης Η΄ Παλαιολόγος
Γέννηση	27 Ιουνίου 1350 Κωνσταντινούπολη, Βυζαντινή Αυτοκρατορία
Θάνατος	21 Ιουλίου 1425 (75 ετών) Κωνσταντινούπολη, Βυζαντινή Αυτοκρατορία
Σύζυγος	Ελένη Δραγάση (ν. 1392)
Επίγονοι	Ιωάννης Η΄ Παλαιολόγος Θεόδωρος Β΄ Παλαιολόγος Ανδρόνικος Παλαιολόγος Κωνσταντίνος ΙΑ΄ Παλαιολόγος Δημήτριος Παλαιολόγος Θωμάς Παλαιολόγος
Οίκος	Δυναστεία των Παλαιολόγων
Πατέρας	Ιωάννης Ε΄ Παλαιολόγος
Μητέρα	Ελένη Καντακουζηνή (αυτοκράτειρα)
Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα ()

Με την πολυσχιδή δραστηριότητά του ως πολιτικός, στρατιωτικός, λόγιος και θεολόγος σφράγισε τις τελευταίες δραματικές δεκαετίες της φθίνουσας αυτοκρατορίας.

Βιογραφία

Μετά τον θάνατο του πατέρα του Ιωάννη Ε΄ Παλαιολόγου και δεδομένου του πραξικοπήματος του ανηψιού του, γιου του Ανδρονίκου Δ΄ (και νομίμου διαδόχου με βάση τη συμφωνία του 1379) Ιωάννου Ζ΄, ο Μανουήλ Β΄ ανέλαβε την εξουσία.

Στα πρώτα χρόνια της βασιλείας του, διατήρησε το καθεστώς της υποτέλειας που είχε εγκαινιάσει ο πατέρας του. Έτσι, κλήθηκε να υπηρετήσει στο πλευρό του Βαγιαζήτ Α΄ σε στρατιωτικές επιχειρήσεις των Τούρκων όπως στην άλωση της Φιλαδελφείας το 1390, τελευταίου βυζαντινού προπυργίου στη δυτική Μικρά Ασία. Αργότερα όμως, μετά από κάποιες εκρήξεις αστάθειας του Σουλτάνου, αποφάσισε να διακόψει κάθε υπηρεσία στους Τούρκους. Έξαλλος ο Βαγιαζήτ απάντησε με άμεση πολιορκία της Πόλεως το 1394, η οποία έμελλε να κρατήσει με κυμαινόμενη ένταση, για πολλά χρόνια.

Την ίδια περίπου εποχή, η Δύση κινητοποίησε στρατεύματα που έφταναν τις 100.000 κατά των Τούρκων. Η ήττα των νέων Σταυροφόρων στη Νικόπολη το 1396, σήμανε και το τέλος των ουσιωδών προσπαθειών της Δύσης. Ο Μανουήλ Β΄ πάντως, συνέχισε τις διπλωματικές του προσπάθειες, ερχόμενος σε επαφή με τον Κάρολο ΣΤ΄ της Γαλλίας, ο οποίος τον προσκάλεσε για επίσημη επίσκεψη. Γρήγορα φρόντισε να συμφιλιωθεί με τον παλαιό του αντίπαλο Ιωάννη Ζ΄, τον οποίο άφησε στη θέση του στη Βασιλεύουσα, και αφού μετέφερε την οικογένειά του στον ασφαλή περίγυρο του Μυστρά, ξεκίνησε για το Παρίσι το 1399.

Οι τελετές για την υποδοχή του Μανουήλ Β΄, ήταν σε πλήρη αντίθεση με τις αντίστοιχες που είχαν γίνει κατά την περιοδεία του πατέρα του το 1370. Ο Ιωάννης Ε΄ είχε πάει σαν ζητιάνος, ενώ ο Μανουήλ Β΄ ως περήφανος άρχοντας. Το πέρασμα του Μανουήλ Β΄ από τις διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις, έχει καταγραφεί από τους Δυτικούς χρονογράφους της εποχής, τους οποίους εντυπωσίασε η ευγενής μορφή, η βαθιά λόγια μόρφωση και οι αυτοκρατορικοί τρόποι του Μανουήλ Β΄, ο οποίος «αλλάζοντας άλογα, δεν καταδεχόταν να πατήσει στο χώμα». Ήταν στα μάτια τους ο Αυτοκράτορας της Ανατολής, ο οποίος αγωνιζόταν «ως στρατιώτης του Χριστού στις επάλξεις των μαχών κατά των απίστων βαρβάρων» (Τζον Τζούλιους Νόργουιτς). Οι διπλωματικές προσπάθειες του Μανουήλ Β΄ βρήκαν ανταπόκριση σε λόγια και κάποιες οικονομικές ενισχύσεις, από τη Βενετία, Γαλλία, Αγγλία, Αραγονία και Πορτογαλία. Οι άρχοντες της Δύσης δεν κατόρθωσαν να συμφωνήσουν στην ανάληψη μεγάλης κλίμακας στρατιωτικής πρωτοβουλίας, ίσως και Σταυροφορίας, που ήταν ο μόνος τρόπος να διασωθεί το Βυζάντιο από τους Τούρκους. Η περιοδεία είχε ήδη συμπληρώσει δύο χρόνια, όταν έφτασαν τα νέα της καταστροφής του Βαγιαζήτ Α΄ από τον Ταμερλάνο στη μάχη της Άγκυρας και τον μαρτυρικό θάνατο του Σουλτάνου το 1401. Μετά από αυτό, ο Μανουήλ Β΄ επέστρεψε στη Βασιλεύουσα.

Αμέσως, άρχισαν οι έριδες διαδοχής μεταξύ των τεσσάρων γιων του Βαγιαζήτ Α΄, που επέτρεψαν στο Βυζάντιο να σταθεί κάπως στα πόδια του. Ο Μανουήλ Β΄ ακολούθησε στο σημείο αυτό ήπια πολιτική, παρακολουθώντας από μακριά τις εσωτερικές διαμάχες των Τούρκων, προκειμένου να ανασυνταχθεί, με μακροπρόθεσμο στόχο την οργάνωση μεγάλης ευρωπαϊκής εκστρατείας οριστικής εξάλειψης του Τουρκικού κινδύνου. Δεν ήταν δυνατόν όμως να μείνει εντελώς εκτός των εξελίξεων, και έτσι όταν δεν μπορούσε να κάνει αλλιώς, πρόσφερε υποστήριξη στον Μωάμεθ Α΄, ο οποίος ήταν ο πλέον συνεννοήσιμος από τους επίδοξους διαδόχους. Τα επόμενα χρόνια, ο Μανουήλ Β΄ εξεστράτευσε στην Ελληνική χερσόνησο για να ενισχύσει τις εκεί κτήσεις της Θεσσαλονίκης και του Δεσποτάτου του Μυστρά. Συναντήθηκε με τον Πλήθωνα Γεμιστό και ανακαίνισε το Εξαμίλιο τείχος που είχε κτισθεί από την εποχή του Ιουστινιανού Α΄. Δυστυχώς όμως, την ίδια περίοδο η Δύση βυθίστηκε στις δικές της διαμάχες, με βασικότερη αυτή του παπικού προβλήματος και των αντιπάλων παπών. Υπ' αυτές τις συνθήκες, δεν ήταν δυνατό να αναμένει κανείς οποιαδήποτε βοήθεια.

Ο γιος του Αυτοκράτορα Ιωάννης Η΄, συμμετείχε ενεργά και σε ολοένα μεγαλύτερο βαθμό στις υποθέσεις του κράτους, ιδιαίτερα προς το τέλος της ζωής του Μανουήλ Β΄, όταν η κατάσταση της υγείας του είχε επιδεινωθεί. Η γνώμη του Ιωάννη Η΄ ήταν να ακολουθηθεί πιο επιθετική πολιτική έναντι των Τούρκων. Δυστυχώς, η εσφαλμένη τακτική που εφάρμοσε στο θέμα των διαδόχων του Σουλτανάτου, παρά τις προειδοποιήσεις του πατέρα του, οδήγησε στη νέα πολιορκία της Πόλεως από τον Μουράτ Β΄, γιο του Μωάμεθ Α΄, το 1422. Ανυπόμονος καθώς ήταν, ο Μουράτ παραιτήθηκε γρήγορα από την προσπάθειά του, τόσο γιατί βρήκε τα τείχη της Πόλεως πολύ ισχυρά για τον στρατό του, όσο και γιατί επενέβη ο έμπειρος Μανουήλ Β΄ και η παραδοσιακή Βυζαντινή διπλωματία.

Παράσταση από χειρόγραφο του 1403 - 1404 μ.Χ. που σήμερα φυλάσσεται στο Λούβρο. Απεικονίζει την αυτοκρατορική οικογένεια, αριστερά ο Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγος, με τη σύζυγό του Ελένη Δραγάση δεξιά. Μαζί εικονίζονται τα τρία τους παιδιά, από αριστερά, ο Ιωάννης Η΄ Παλαιολόγος, Θεόδωρος Β΄ Παλαιολόγος και ο Ανδρόνικος Παλαιολόγος.

Ένα εγκεφαλικό επεισόδιο το 1423 σήμανε το ουσιαστικό τέλος της ενεργού διακυβέρνησης από το Μανουήλ Β΄. Πέθανε το 1425, αφού πρώτα εκάρη μοναχός, κατά την υστεροβυζαντινή αυτοκρατορική παράδοση, με το όνομα Ματθαίος. Η μορφή του ξεχωρίζει στο στερέωμα των Βυζαντινών Αυτοκρατόρων τόσο για τις ικανότητές του, διπλωματικές, διοικητικές και στρατιωτικές, όσο και γι΄ αυτή καθεαυτή την προσωπικότητά του. Μπορούσε να ηγηθεί των στρατευμάτων του σε μάχη το ίδιο εύκολα, όσο μπορούσε να συζητήσει και να αναλύσει με τους εκλεκτότερους λόγιους της εποχής του τα λεπτότερα θεολογικά ζητήματα. Ο Μανουήλ Β΄ έδωσε ανάσα επιβίωσης και παράταση ζωής στο Βυζάντιο, χωρίς βέβαια να κατορθώσει να αναστρέψει το αναπόφευκτο της πτώσης, γεγονός που είναι βέβαιο ότι είχε από νωρίς συνειδητοποιήσει.

Οικογένεια

Ο Μανουήλ Β΄ νυμφεύτηκε την Ελένη Δραγάση, κόρη του Κωνσταντίνου Δραγάση ηγεμόνα της Ν.Α. Σερβίας. Ο Κωνσταντίνος ήταν εγγονός του Στέφανος-Ούρος Γ΄ των Νεμάνιτς βασιλιά των Σέρβων και της συζύγου του Μαρίας Παλαιολογίνας, η οποία ήταν δισέγγονη του Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου. Παιδιά τους:

• Ιωάννης Η΄ 1392-1448, Αυτοκράτορας των Ρωμαίων (1425-48).
• Κωνσταντίνος π. 1393/8-πριν το 1405, απεβίωσε ανήλικος.
• Θεόδωρος Β΄ π. 1396-1448, δεσπότης του Μωρέως (1407-43).
• Ανδρόνικος απεβ. 1429, δεσπότης της Θεσσαλονίκης (1408-23).
• Κωνσταντίνος ΙΑ΄ (ή ΙΒ΄) 1405-1453, Αυτοκράτορας των Ρωμαίων (1448-53).
• Μιχαήλ 1406/7-1409/10 απεβίωσε ανήλικος από επιδημία πανώλους.
• Δημήτριος π. 1407-1470, δεσπότης του Μωρέως (1449-60) φίλος των Οθωμανών, φιλόδοξος, δημιουργούσε προβλήματα με τη συμπεριφορά του. Ακολούθησε τον Μωάμεθ Β΄.
• Θωμάς π. 1409-1465, δεσπότης του Μωρέως (1428-60) δυτικόφιλος. Νυμφεύθηκε την Κατερίνα Ζακκαρία, κληρονόμο του τελευταίου τμήματος του πριγκιπάτου της Αχαΐας, ενώνοντας έτσι όλο τον Μωρέα. Μετά τον θάνατο του αδελφού του Κωνσταντίνου ΙΑ΄ τον διαδέχθηκε στον τίτλο του Αυτοκράτορα των Ρωμαίων. Η κόρη του
  • Ζωή (Σοφία) Παλαιολογίνα παντρεύτηκε τον Ιβάν Γ΄ των Ρουρικιδών μεγάλο πρίγκιπα της Ρωσίας. Οι απόγονοί τους έφεραν τον τίτλο του Αυτοκράτορα (καίσαρ, tsar).
• (κόρη).
• (νόθη) Ισαβέλα, παντρεύτηκε τον Ιλάριο Ντόρια.

Νομίσματα

Ασημένιο νόμισμα της εποχής του Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγου. Επιγρ.: ΜΑΝΟΥΗΛ ΔΕCΠΟΤΗC Ο ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟC / ΘΕΟΥ ΧΑΡΙΤΙ ΒΑCIΛΕΥC TΩΝ ΡΩΜΑΙΩΝ

Ο Μανουήλ Β΄ έκοψε αργυρά ήμιση υπέρπυρου, ενός τετάρτου του υπέρπυρου, και ενός δεκάτου έκτου του υπέρπυρου. Επίσης χάλκινα τορνέζια, φόλλαρα, ασσάρια, σταυράτα. Το ότι δεν έκοψε χρυσά (ολόκληρα) υπέρπυρα φανερώνει τη δύσκολη οικονομική κατάσταση.

Τα νομισματοκοπεία ήταν στην Κωνσταντινούπολη και στη Θεσσαλονίκη.

Στο μισό υπέρπυρο εικονίζεται η προτομή του και γύρω οι επιγραφές ΜΑΝΟΥΗΛ ΔΕCΠΟΤΗC Ο ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟC / ΘΕΟΥ ΧΑΡΙΤΙ ΒΑCIΛΕΥC TΩΝ ΡΩΜΑΙΩΝ και στην άλλη όψη η προτομή του Χριστού.

Έργα

Ο Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγος ήταν ο συγγραφέας πολλών έργων σε διάφορους τομείς, που περιλαμβάνουν γράμματα, ποιήματα, τη ζωή ενός Αγίου, θεολογικές πραγματείες (περιλαμβανομένης της «Προσευχής για την Κοίμηση της Θεοτόκου») και έργα ρητορικής, καθώς και έναν επιτάφιο λόγο για τον αδελφό του Θεόδωρο Α΄ δεσπότη του Μωρέως. Ιδιαίτερη θέση στην εργογραφία του κατέχει το κάτοπτρο ηγεμόνος Ὑποθῆκαι Βασιλικῆς Ἀγωγῆς, το οποίο συνέγραψε μεταξύ του Δεκεμβρίου1399 και του Ιουνίου 1403 με αποδέκτη τον υιό και διάδοχό του Ιωάννη Η΄ Παλαιολόγο. Έγραψε επίσης μια πραγματεία σε 157 κεφάλαια για τη Λιτανεία του Αγίου Πνεύματος, ένα από τα θεμελιώδη προβλήματα της θεολογίας της Ανατολής Ελλήνων. Το πιο σημαντικό έργο του είναι οι Διάλογοι με έναν Πέρση, του 1397, σε 26 διαλόγους. Οι διάλογοι αυτοί που διηγείται έγιναν το 1391 στην Άγκυρα, και το έργο είναι αφιερωμένο στον αδελφό του Θεόδωρο Α΄. Οι διάλογοι είναι μια προσπάθεια του Μανουήλ Β΄ να κατανοήσει το Ισλάμ, λόγω της αναμενόμενης κατάκτησης της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς. Ήθελε να καταλάβει ποιός ήταν αυτός ο πολιτισμός που απειλούσε να καταλάβει τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Ευρισκόμενος στη Θεσσαλονίκη όταν αυτή πολιορκείτο από τους Τούρκους, περί το 1383-87, έγραψε ομιλία παραινετική προς τους Θεσσαλονικείς να αγωνιστούν μέχρι θανάτου για την υπεράσπιση της πόλης. Τους υπενθυμίζει μάλιστα ότι είναι διάδοχοι του Φιλίππου και του Αλεξάνδρου.

Άποψη περί Ισλάμ

Η Βυζαντινή αυτοκρατορία το 1403

Τον Σεπτέμβριο του 2006, ο Πάπας Βενέδικτος ΙΣΤ΄ χρησιμοποίησε σε διάλεξη αυτούσιο τμήμα των «Διαλόγων με ένα Πέρση» του Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγου, οι οποίοι έχουν θέμα τα πιστεύω του Ισλάμ και του Χριστιανισμού, και ανέφερε: «Δείξε μου τι νέο έφερε ο Μωάμεθ και εκεί θα βρεις μόνον πράγματα διαβολικά και απάνθρωπα, όπως η διαταγή του να διαδοθεί η πίστη που κήρυττε με το σπαθί». Η φράση αυτή προέρχεται από απόσπασμα που έχει ως εξής:

Δείξε μου τι νέο έφερε ο Μωάμεθ και εκεί θα βρεις μόνον πράγματα διαβολικά και απάνθρωπα, όπως η διαταγή του να διαδοθεί η πίστη που κήρυττε με το σπαθί. Ο Θεός δεν ευχαριστείται με το αίμα – και το να μην πράττεις λογικά είναι αντίθετο με τη φύση του Θεού. Η πίστη γεννιέται από την ψυχή, όχι από το σώμα. Όποιος θα οδηγήσει κάποιον στην πίστη χρειάζεται την ικανότητα να μιλά καλά και να επιχειρηματολογεί κατάλληλα, χωρίς βία και απειλές. Για να πείσει κανείς μια λογική ψυχή, δεν χρειάζεται ισχυρό χέρι, όπλα οποιουδήποτε είδους, ή άλλους τρόπους για να απειλεί κάποιον με θάνατο.

Η αναφορά της φράσης του Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγου προκάλεσε μεγάλες αντιδράσεις στο μουσουλμανικό κόσμο. Διαδηλώσεις, βανδαλισμοί, αλλά και μια δολοφονία ιταλίδας καλόγριας στη Σομαλία φέρεται να αποτέλεσαν απάντηση στην «προσβολή».

Δείτε επίσης

• Γενεαλογία Βυζαντινών Αυτοκρατόρων

Βιβλιογραφία

• Σουλτάνα Δ. Λάμπρου, Ο αυτοκράτωρ Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγος ως Θεολόγος. Συμβολή στην έρευνα της Παλαιολόγειας Γραμματείας, Θεσσαλονίκη 2012. ISBN 978-960-6668-11-1.
• G. Dennis, The Riegen of Manuel II Palaeologus in Thessalonica 1382-1387, Ρώμη 1960.
• J. J. Norwich, «Byzantium», Vol. III-The Decline and Fall.
• Athanasios D. Angelou, Manuel Palaiologos, Dialogue with the Empress - Mother on Marriage. Introduction, Text and Translation, Βιέννη, Ακαδημία Επιστημών της Αυστρίας 1991.
• A. Vasiliev, «History of the Byzantine Empire, 324-1453.
• G. Ostrogorsky, «History of the Byzantine State».
• Κωνσταντίνος Παΐδας, Τα βυζαντινά "κάτοπτρα ηγεμόνος" της ύστερης περιόδου (1254-1403). Εκφράσεις του βυζαντινού βασιλικού ιδεώδους, Αθήνα 2006, ISBN 960-333-447-2, σποράδην.