Πυργί Χίου

Το Πυργί είναι μαστιχοχώρι και το μεγαλύτερο από τα χωριά της νότιας Χίου, με πληθυσμό 755 κατοίκων (απογραφή 2011). Είναι πλούσιο και σπουδαιότατο από λαογραφικής, αρχαιολογικής και γλωσσικής άποψης. Είναι κτισμένο στη νοτιοανατολική πλευρά του λόφου Πατέλλα, με ωοειδή περίμετρο, περιβαλλόμενο από μεσαιωνικό περίβολο, ο οποίος αποτελεί τον εξωτερικό τοίχο των ακραίων σπιτιών του. Επειδή ελάχιστα πλήγηκε από τον μεγάλο σεισμό του 1881, διατηρεί και εσωτερικά τη μεσαιωνική του όψη. Οι δρόμοι είναι στενοί, τα σπίτια ψηλά, διώροφα και τριώροφα τα περισσότερα, συνεχόμενα μεταξύ τους κατά μήκος των δρόμων. Κατά την αρχαιότητα αρκετά σπίτια είχαν πυραμοειδή στέγη (τραβάκα). Οι δρόμοι είναι γραφικότατοι, καθώς τα σπίτια συνδέονται με τα απέναντι με αψίδες (δοξαράδες).

Πυργί
Πυργί Πυργί
Διοίκηση
Χώρα	Ελλάδα
Δήμος	Χίου
Γεωγραφία
Νομός	Χίου
Υψόμετρο	110 μέτρα
Πληθυσμός
Μόνιμος	969
Έτος απογραφής	2021
Πληροφορίες
Ταχ. κώδικας	821 00
Τηλ. κωδικός	22710
Σχετικά πολυμέσα

Ονομασία και οικισμοί

Το Πυργί ονομάστηκε έτσι από τον μεγάλο και ψηλό πύργο του, γύρω από τον οποίο χτίστηκε το σημερινό χωριό από πολλούς μικρούς και μεγάλους οικισμούς.

Οι οικισμοί αυτοί ήταν:

1. Το Πυργί ή Πυργούσικο, στο οποίο συνενώθηκαν όλοι οι παρακάτω οικισμοί
2. Το Χαλκιός
3. Ο Καλλικάδος
4. Τα Σώζοντα. Για τον οικισμό αυτό από την παράδοση λέγεται μέχρι σήμερα ότι πειρατές οι οποίοι αποβιβάστηκαν στον Εμπορειό ήρθαν και τον λεηλάτησαν και πολλούς από τους κατοίκους τους κατάσφαξαν.
5. Ο Μάναγρος
6. Ο Κέρος ή Άνω Χωριό
7. Ο Εμπορειός
8. Τα Κάτω Φανά
9. Ο Μαγιάτικος
10. Τα Δότια
11. Μικροί οικισμοί από τα Μπρούκια: ο Άγιος Γεώργιος και οι Άγιοι Θεόδωροι.

Το χωριό έχει πολλούς και εύφορους κάμπους και παράγει μαστίχα, λάδι, αμύγδαλα, δημητριακά και όσπρια. Παλαιότερα παρήγε καπνό και βαμβάκι, από το οποίο κατασκευάζονταν τα ρούχα των Πυργουσών, και τα ανδρικά και τα γυναικεία. Κατά την απογραφή του 2001 είχε 1.044 κατοίκους, οι οποίοι ξεχώριζαν από τους άλλους κατοίκους της Χίου για την εμμονή τους στα πατροπαράδοτα ήθη και έθιμα.

Λαογραφία

Το Πυργί έχει μεγάλη τετραγωνική πλατεία («λιβάδι») στην οποία γίνονται τα πανηγύρια του χωριού και πολλούς ναούς, από τους οποίους ξεχωρίζει ο ναός της κοίμησης της Θεοτόκου που εορτάζεται στις 15 Αυγούστου, στο πανηγύρι της οποίας έρχονται πάρα πολλοί επισκέπτες από τη Χίο και την Αθήνα για να θαυμάσουν τον πυργούσικο χορό, ο οποίος είναι ιδιόμορφος, γρήγορος και ορμητικός, αποτελούμενος από βηματισμούς μικρούς και γρήγορους προς τα εμπρός, προς τα πίσω και προς τα πλάγια. Χορεύεται από τρεις χορευτές, δύο άντρες και μια γυναίκα στη μέση, η οποία κρατιέται αγκαζέ από τους δύο καβαλιέρους από τη μια και την άλλη πλευρά.

Έχει μεγάλη λαογραφική σημασία, γιατί είναι το μόνο χωριό στη Χίο το οποίο διατηρεί εν μέρει την παλιά τοπική φορεσιά και πολλά ήθη και έθιμα ιδιόμορφα και πολύ αξιοπερίεργα.

• 
  Κοπέλες του χωριού, φωτογραφία του 1928, Φραντσέσκο Περίλα
• 
  Γυναικεία φορεσιά από το Πυργί (Συλλογή ΠΛΙ, Ναύπλιο)

Φορεσιές

Οι ηλικιωμένες γυναίκες διατηρούν την παλιά τοπική φορεσιά που αποτελείται από φόρεμα πτυχωτό που ονομάζεται πρηστίδα με περιστήθιο επίσης πτυχωτό, από τα μπουστομάνικα (μανίκια τα οποία έχουν ιδιόμορφα κεντήματα) και από το επίσης κεντητό στηθόπανο (γεμενί) και τον ιδιότυπο κεφαλόδεσμο (σαρίκι ή μαντήλι) με διάφορα κεντήματα και κοσμήματα (καρκαβελόνους).

Η φορεσιά των ανδρών αποτελείται από μακρύ λευκό ένδυμα (ποδιά) ανοικτό στα πλάγια από τη μέση και κάτω, και παντελόνι πτυχούμενο στους αστραγάλους σαν φυσαρμόνικα. Ελάχιστοι τη φορούν ακόμη. Τις φορεσιές, ανδρικές και γυναικείες, ύφαιναν οι γυναίκες του χωριού.

Ξυστά

Τα σπίτια της πλατείας και κάποια άλλα μέσα στο χωριό έχουν εξωτερικά ασβεστώδες επίχρισμα περίεργο, με διάφορα γραμμικά εγχάρακτα σχέδια (ή στολίδια), τα οποία, κατ΄ άλλους μεν είναι ανατολίτικη τεχνοτροπία, κατ΄ άλλους δε ιταλικής προελεύσεως (STUCCO). Το επίχρισμα αυτό με τα διάφορα σχέδια λέγεται στη γλώσσα του χωριού ξυστά. Τα ξυστά αρχίζουν πάντα σχεδόν από τα μισά της πόρτας και σε άλλα πάνω από την πόρτα. Τα σχέδια τους αποτελούνται από τετράγωνα, ρόμβους, τρίγωνα, πολλά απ’ αυτά έχουν μπουκέτα σε βάζο, πελαργούς, κλαδιά δέντρων, φύλλα στενόμακρα κλπ.

• 
  Πρόσοψη παραδοσιακού σπιτιού με ξυστά
• 
  Πρόσοψη παραδοσιακού σπιτιού με ξυστά

Τα ξυστά γίνονται κατ' αρχήν με ένα καλό επίχρισμα, μετά γίνεται ένα δεύτερο επίχρισμα από μαύρη άμμο την οποία φέρνουν από τη θάλασσα τον Μαύρο Γιαλό ή Μαύρα Βόλια. Όταν ενωθούν περνούν ένα τρίτο επίχρισμα (ασβέστη) στον οποίο όταν είναι φρέσκος χαράζουν με τον διαβήτη και τον χάρακα τα σχέδια. Μετά χαράζουν τα σχέδια με το πιρούνι και μένει το άσπρο. Το χαραγμένο παίρνει σκούρο χρώμα και τότε παρουσιάζεται μια παράξενη ποιότητα απαλού ανάγλυφου.

Ο πύργος

Το μέγεθος και η μεγάλη γεωργική παραγωγή του χωριού έγιναν αιτία να συμπεριληφθεί στο εξής παραδοσιακό τετράστιχο:

Καλ(λ)ιμασιά και Νένητα,

Πυργί και Βερβεράτο,

αυτά τα τέσσερα χωριά

βάζουν τη Χώρα κάτω.

(«Χώρα» είναι η πόλη της Χίου)

Το χωριό έχει μεσαιωνική όψη. Η συγκέντρωση όλων των συνοικισμών έγινε πιθανότατα πριν τον 13ο αιώνα και αυτό έγινε για την ασφάλεια των κατοίκων. Ο πύργος του χωριού χτίστηκε την εποχή των Γενουατών περιβαλλόταν από ισχυρότατο τετραγωνικό τείχος στην ΝΑ και ΝΔ γωνία του οποίου υπάρχουν ακόμα από ένας ψηλός πυργίσκος (πυργόπουλο). Φαίνεται ότι και στις άλλες δύο γωνίες υπήρχαν τέτοιοι πυργίσκοι οι οποίοι καταστράφηκαν. Το εσωτερικό του πύργου ο χώρος που περικλείεται από το τετράγωνο του τείχους και οι δύο κυκλικοί πυργίσκοι πουλήθηκαν πριν από πολλά χρόνια σε ιδιώτες οι οποίοι έχτισαν σπίτια. Εσωτερικά του τετράγωνου τείχους υπήρχε και υπάρχει πηγάδι. Εξωτερικά αυτού υπάρχουν δρόμοι που σχηματίζουν δύο ομόκεντρα τετράγωνα με κέντρο τον πύργο. Ο πύργος είναι τετράγωνος και οι τρεις από τις τέσσερις πλευρές του διατηρούνται (εκτός από τη νότια). Καμιά οροφή δεν διατηρείται. Στην κορυφή υπήρχαν τριγωνικές επάλξεις οι οποίες ήταν το καλλιτεχνικό πράγματι κόσμημα όχι μόνο του πύργου αλλά και του χωριού. Δυστυχώς όμως κατεδαφίστηκαν προ 25ετείας (1938) αφού χαρακτηρίστηκαν ετοιμόρροπες από μηχανικούς.

• 
  Παλιό πηγάδι στο Πυργί, φωτογραφία του 1928
• 
  Παράδρομος, φωτογραφία 1928
• 
  Γειτονιά του χωριού, πίνακας του 1928

Εξωτερικά το χωριό περιβαλλόταν από ψηλό τείχος. Υπήρχαν δύο μόνο έξοδοι από αυτό, που έκλειναν με σιδερένιες πόρτες. Η μια ανατολικά (κάτω πόρτα) και η άλλη δυτικά (πάνω πόρτα). Αυτές είναι και μέχρι σήμερα οι κύριες έξοδοι από το χωριό. Η έκταση του χωριού πριν από το 1821 περιοριζόταν μόνο εντός των τειχών. Πολύ αργότερα επεκτάθηκε και έξω από αυτά προς την ανατολική και δυτική κατεύθυνση.

Εκκλησίες

Το Πυργί έχει τις περισσότερες εκκλησίες από κάθε άλλο χωριό της Χίου, συναγωνιζόμενο ως προς το πλήθος των εκκλησιών και αυτή ακόμα την πρωτεύουσα. Το Πυργί συναγωνίζεται και η Βολισσός η οποία μαζί με το Πυργί ήταν ανεξάρτητες εκκλησιαστικά από την υπόλοιπη Χίο και ως προς το πλήθος και ως προς τη σπουδαιότητα των εκκλησιών. Η εκκλησία του Πυργίου ήταν ανεξάρτητη και ήταν άλλοτε, όπως και η Βολισσός, έδρα επισκόπου. Κοντά στην πλατεία είναι ο μικρός αλλά κομψός βυζαντινός ναός των αγίων Αποστόλων πλινθόκτιστος, τύπου Νέας Μονής, αλλά νεότερος (13ος αιώνας), με άριστα διατηρημένες τοιχογραφίες.

• 
  Φωτογραφία εκκλησίας στο Πυργί, 1928
• 
  Αναπαράσταση εκκλησίας στο Πυργί, 1928

Οι τοιχογραφίες αναπαραστούν σκηνές από την Παλαιά και Καινή Διαθήκη. Η ύπαρξη της μικρής αυτής εκκλησίας στο μέρος όπου βρίσκεται μαρτυρεί ότι το χωριό δεν συγκροτήθηκε πρώτα από τους Γενουάτες, αλλά ότι στο ήδη υπάρχον χωριό συγχωνεύτηκαν με τη μορφή οικισμών οι άλλες εγκαταστάσεις των ξένων της υπαίθρου, τους οποίους περιέλαβαν οι Γενουάτες στο νέο ισχυρό τείχος για λόγους ασφαλείας, για όσο χρόνο οχύρωναν και τα υπόλοιπα Μαστιχοχώρια. Με τον τρόπο αυτό φαίνεται ότι οι Γενουάτες φρόντιζαν για την αύξηση του πληθυσμού της Χίου, τον οποίο είχαν μειώσει προηγουμένως οι ίδιοι. Εκτός των τοιχογραφιών σώζονται και μερικές αναμνηστικές επιγραφές.

Αρχαιολογία

Δυτικά του χωριού και σε απόσταση 6 χιλιομέτρων, στην τοποθεσία Κάτω Φανά, βρίσκονται τα αρχαία ερείπια του ναού του Φαναίου Απόλλωνος. Στη θέση αυτή γίνονταν επανειλημμένα ανασκαφές και η τελευταία το 1934 από τον Χιώτη αρχαιολόγο Κωνσταντίνο Κουρουνιώτη. Κατά τις ανασκαφές αυτές αποκαλύφθηκε μέρος των θεμελίων του ναού θραύσματα κιόνων ιωνικού ρυθμού, αγγεία ναυκρατικά, αγαλματίδιο επίχρυσο και άλλα κομψοτεχνήματα που φυλάσσονται στο χιακό μουσείο. Σε διπλανό αγρό βρέθηκε πλάκα πολύ μεγάλων διαστάσεων, η οποία κάλυπτε κατά πάσα πιθανότητα τάφο.

Λίθοι και πλάκες με ράμματα βρέθηκαν (αυτά πριν την ανασκαφή του Κ. Κουρουνώτη) και σε άλλα σημεία γύρω από το ιερό. Ο Ιερώνυμος λέει ότι ο τάφος του Οινοπίωνα βρισκόταν στον ναό του Φαναίου Απόλλωνος. Προς τα δυτικά του χωριού, είκοσι λεπτά της ώρας στο δρόμο προς Φανά, βρίσκονται αθρόα λείψανα μεσαιωνικού συνοικισμού που ονομάζεται Θόλος από κάποιο κτίριο που βρίσκεται κοντά στη βρύση του Μαναγρού. Σε ένα από τους ερειπωμένους ναΐσκους που βρίσκονται στον Μαναγρό, που είναι της Παναγιάς των Εισοδίων, υπάρχουν εντοιχισμένα πάρα πολλά αρχιτεκτονικά κομμάτια, κοσμήματα ή στολίδια προερχόμενα κυρίως από ένα μετρίου μεγέθους ιωνικό κτίριο, το οποίο αποτελούσε θαυμάσιο υπόδειγμα, πλούσια διακοσμημένου αρχαϊκού μικρασιατικού ναού. Λίγα μέτρα προς τα δυτικά αυτής της εκκλησίας στην οποία βρίσκονται τα αρχιτεκτονικά μέλη, υπάρχουν εκτός αγρού διάφοροι λίθοι μεγάλοι, που επιτρέπουν την υπόθεση ότι πρόκειται για αρχαία περίβολο. Ως προς τον πλούτο των αρχιτεκτονικών κοσμημάτων μόνο με το θησαυρό των Σίφνιων των Δελφών και το Ερέχθειο μπορεί να συγκριθεί το ιωνικό κομψοτέχνημα που αποτελεί ο μικρός αυτός ναΐσκος ,αλλά είναι και πιο ιδιόρρυθμα από αυτά και έχουν ίσως μεγαλύτερη σπουδαιότητα για την ιστορία της ιωνικής τέχνης τα τεμάχια του ναού αυτού. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι ή στον Μαναγρό ή κάπου κοντά ήταν ο κομψότατος αυτός ναός, ίσως αφιερωμένος στον Διόνυσο και τον Ηρακλή, του οποίου βρέθηκαν διάφορες επιγραφές, μία στην Ελάτα, άλλη στη Καλαμωτή και τρίτη στο Πυργί. Η διασπορά των επιγραφών δεν έχει σημασία, γιατί μπορεί και ο τόπος αυτός (όπως και το φαναίο ιερό) να χρησίμευαν για όλα τα διπλανά ως λατομείο ετοίμων μαρμάρων.

Δότια

Τα Δότια είναι μεγάλος κάμπος του χωριού και απέχει γύρω στα 10 χιλιόμετρα από το Πυργί με ναό του Αγίου Γεωργίου. Κοντά στον ναό σώζεται πύργος τετραγωνικός, του οποίου οι πλευρές συγκλίνουν μέχρι 1/5 του ολικού ύψους του και μετά ανεβαίνουν κατακόρυφα. Με δεδομένη την ομοιότητα του πύργου με τον αντίστοιχο του Πυργίου, τόσο ως προς τη δομή όσο και ως προς τα λοιπά μορφικά στοιχεία, θα μπορούσε να γίνει αποδεκτή μια χρονολόγηση στο β΄ μισό του 14ου αιώνα και να θεωρηθεί γενοβέζικο κτίσμα. Όπως υποστηρίζει ο αρχαιολόγος Χάρης Κουτελάκης, «σοβαρές ενδείξεις για την χρονολογική ένταξη του πύργου στο β΄μισό του 14ου αιώνα [αποτελούν], αφενός μεν η ύπαρξη της θέσης των χαμένων πια οικοσήμων πάνω από τη θύρα του, όπως και στον αντίστοιχο του χωριού Πυργί, και αφετέρου (η) παράδοση που σώζεται ότι «Τρεις αδελφοί ήταν που έκτισαν τους πύργους της Σικελίας, του Νότσω Κήπου και των Δοτιών». Πρόκειται για μεγάλο κτίριο, τριώροφο, θολοσκέπαστο. Διατηρούνται εν μέρει οι επάλξεις του στην επίστεψη και μεγάλα ανοίγματα ψηλά, το εξωτερικό τείχος το οποίο τον περιέβαλλε και οι δύο κυκλικοί πυργίσκοι στα άκρα της ανατολικής πλευράς του τείχους ημικατεστραμμένοι. Στα Δότια βρέθηκαν τάφοι και μια αρχαία μαρμάρινη κεφαλή.

Στο Άγιο Γεώργιο Δοτιών υπάρχουν λίθοι πολλοί και μεγάλοι και κατάσπαρτοι σε μεγάλη απόσταση και κομμάτια κεράμων, λίθοι σκουρόχρωμοι τετράγωνοι και στα δυτικά του ναού υπήρχε κιονόκρανο ιωνικό (έλικες). Πολλοί λίθοι κατεργασμένοι από την ίδια ύλη είναι χτισμένοι στον πύργο των Δοτιών.

Βιβλιογραφία

• Κουτελάκης, Χάρης (1994). «Ο πύργος στα Δότια της Χίου». Βυζαντινός Δόμος 7: σελ. 51-58. 

• Μπούρας, Χαράλαμπος (1982). Χίος. Ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική. Αθήνα: Μέλισσα.