Βικιπαίδεια

Εβδομήκοντα Απόστολοι

(Ανακατεύθυνση από 70 Απόστολοι)

Εβδομήκοντα Απόστολοι κατά την Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία, ή Εβδομήκοντα Μαθητές κατά την Δυτική Εκκλησία φέρονται στην Χριστιανική Θρησκεία και παράδοση οι επιπλέον των Δώδεκα Αποστόλων, εβδομήντα μαθητές - Απόστολοι που επέλεξε ο ίδιος ο Ιησούς Χριστός, όπως αναφέρει ο Ευαγγελιστής Λουκάς (Κεφ.ι' 1-16).

Εικόνα των Εβδομήκοντα Αποστόλων

Γενικά

Επεξεργασία
Η ενότητα αυτή δεν τεκμηριώνεται επαρκώς με παραπομπές. Παρακαλούμε βοηθήστε προσθέτοντας την κατάλληλη τεκμηρίωση. Ατεκμηρίωτο υλικό μπορεί να αμφισβητηθεί και να αφαιρεθεί. (Η σήμανση τοποθετήθηκε στις 11/06/2022)

Οι Εβδομήκοντα αυτοί μαθητές, σύμφωνα με τη σχετική ευαγγελική περικοπή, μετά την εκλογή τους, που χρονολογικά αναφέρεται να συνέβη μετά την ευλογία των πέντε άρτων, λαμβάνοντας σχετικές οδηγίες από τον Ιησού Χριστό ανέλαβαν αποστολικό έργο μεταβαίνοντας σε διάφορους τόπους προετοιμάζοντας τους λαούς στο νέο κήρυγμα της αγάπης, της σωτηρίας των ανθρώπων και της Βασιλείας των Ουρανών, καλούμενοι εξ αυτού και «Θεοκήρυκες».
Σ΄ αυτούς με την πάροδο του χρόνου προστέθηκαν και άλλοι που επιλέχθηκαν από τους πρώτους Δώδεκα Αποστόλους όπου και αυτοί κήρυτταν το ιερό Ευαγγέλιο, ή ακολουθώντας τους πρώτους Αποστόλους, βοηθούσαν αυτούς στο έργο τους. Έτσι γρήγορα ο αριθμός αυξήθηκε πέραν των εβδομήκοντα, πλην όμως χάρη σεβασμού του αριθμού των επιλεγέντων από τον Ιησού Χριστό, όπως σημειώνει ο ιερός Θεοφύλακτος, παρέμεινε η ονομασία τους εβδομήκοντα.
Στους Εβδομήκοντα Αποστόλους περιλαμβάνονται μεταξύ άλλων ο Ιάκωβος ο αδελφόθεος, οι Ευαγγελιστές Λουκάς και Μάρκος, οι επτά διάκονοι και άλλοι όπως ο Απόστολος Ματθίας που συναριθμήθηκε στους Δώδεκα Αποστόλους, μετά την αυτοχειρία του Ιούδα[σ 1].

 
Αλληγορία των Εβδομήκοντα

Ο Άγιος Κύριλλος Α΄ Αλεξανδρείας (περ. 378 - περ. 444) επίσκοπος Αλεξανδρείας μεταξύ των ετών 412 και 444, επιχείρησε μια γλαφυρή αλληγορία των Εβδομήκοντα Αποστόλων με τα εβδομήντα στελέχη που έφεραν οι φοίνικες στην περιοχή Αιλείμ δηλώνοντας την ανάπτυξη - αύξησή τους:

«Αναβαίνοντες εις τελειοτέραν σύνεσιν και εις αύξησιν ανατρέχοντες την πνευματικήν .., τα εβδομήκοντα των φοινίκων στελέχη ευρήσομεν τους αναδειχθέντας δηλονότι παρά Χριστου Μαθητάς, και ευ γε δη σφόδρα, φοίνιξι γαρ παρεικάζονται οι μετά τους Δώδεκα όντες τον αριθμόν Εβδομήκοντα. Θαυμάζομεν δε τους Εβδομήκοντα και οιονεί φοίνικας αυτούς είναι φαμεν, ευκάρδιον δε το φυτόν, εύριζον τε και εύκαρπον, και αεί τοις ύδασιν εντεθηλός, τοιούτους δε και τους Αγίους είναι φαμεν. Καθαρός μεν γαρ ο νους αυτοίς, βεβηκώς τε και εύκαρπος, και τοις νοητοίς ύδασιν εντρυφάν ειωθώς».

Οι Εβδομήκοντα

Επεξεργασία

Τα ονόματα των Εβδομήκοντα Αποστόλων είναι:

[σ 2] Όνομα[σ 3] Παρατηρήσεις Εορτασμός[σ 4]
1 Άγαβος Προφήτης, προφήτεψε τη σύλληψη του Παύλου και το μεγάλο λιμό στην Ιερουσαλήμ 8 Απριλίου
2 Ακύλας Μαθητής του Αποστόλου Παύλου 13 Φεβρουαρίου
14 Ιουλίου
3 Αμπλίας Επίσκοπος Διοσπόλεως,
τοποθετημένος από τον Απόστολο Αντρέα 		31 Οκτωβρίου
4 Ανανίας Μαθητής του Ιησού, Επίσκοπος Δαμασκού 1 Οκτωβρίου
5 Ανδρόνικος Επίσκοπος Παννονίας 17 Μαΐου
30 Ιουλίου
22 Φεβρουαρίου (ανακομιδή λειψάνων)
6 Απελλής Επίσκοπος Σμύρνης 10 Σεπτεμβρίου
7 Απελλής Επίσκοπος Ηράκλειας 31 Οκτωβρίου
8 Απολλώ(ς) Επίσκοπος Καισαρείας 8 Δεκεμβρίου
9 Απφία(ς) (ή Απφίων) Προφανώς γυναίκα, φέρεται ως σύζυγος του Φιλήμονα 19 Φεβρουαρίου
22 Νοεμβρίου
10 Αρίσταρχος Επίσκοπος Απάμειας 14 Απριλίου
27 Σεπτεμβρίου
11 Αριστόβουλος Επίσκοπος Βρετανίας,
αδελφός του Αποστόλου Βαρνάβα 		15 Μαρτίου
31 Οκτωβρίου
12 Αρτεμάς Επίσκοπος Λύστρων Μικράς Ασίας 30 Οκτωβρίου
13 Άρχιππος Μαθητής του Απόστολου Παύλου 19 Φεβρουαρίου
22 Νοεμβρίου
14 Ασύγκριτος Επίσκοπος Υρκανίας 8 Απριλίου
30 Οκτωβρίου
15 Αχαϊκός Μαθητής του Απόστολου Παύλου 15 Ιουνίου
16 Βαρνάβας (ή Ιωσής) Ιδρυτής της Εκκλησίας της Κύπρου 11 Ιουνίου
17 Γάιος Επίσκοπος Εφέσου 5 Νοεμβρίου
18 Επαινετός Επίσκοπος Καρθαγένης 30 Ιουλίου
19 Επαφρόδιτος (ή Επαφράς) Επίσκοπος Κολοφώνος ή Κολώνης ή Αδράκης 8 Δεκεμβρίου
20 Έραστος Επίσκοπος Πανεάδος 10 Νοεμβρίου
21 Ερμάς (Ερμής)[σ 5] Επίσκοπος Φιλίππων ή Φιλιππουπόλεως 8 Μαρτίου
5 Νοεμβρίου
Ερμής (Ερμάς)[σ 5] Επίσκοπος Δαλματίας 8 Απριλίου
22 Εύβουλος Μαθητής του Απόστολου Παύλου 28 Φεβρουαρίου
23 Εύοδος Επίσκοπος Αντιόχειας,
διάδοχος του Αποστόλου Πέτρου 		7 Σεπτεμβρίου
24 Ζακχαίος Μαθητής του Ιησού (κληθείς) 20 Απριλίου
25 Ζηνάς (ή Ζήνων) Επίσκοπος Διοσπόλεως 27 Σεπτεμβρίου
26 Ηρωδίων και Ροδίων (ή Ρόδιος) Επίσκοπος Νέων Πατρών ή
Επίσκοπος Ταρσού 		28 Μαρτίου
8 Απριλίου
10 Νοεμβρίου[σ 6]
27 Ιάκωβος ο αδελφόθεος Αδελφός του Ιησού και γιος του Ιωσήφ 23 Οκτωβρίου
Κυριακή μετά του Χριστού γεννήσεως
28 Ιάσων Επίσκοπος Ταρσού 29 Απριλίου
29 [Ιούδας (ο Ιακώβου) ή Θαδδαίος ή Λεββαίος][σ 7] [Αδελφός του Ιησού] [19 Ιουνίου]
[21 Αυγούστου]
30 Ιουνία Πρόκειται μάλον για άντρα απόστολο, ο οποίος αναφέρεται στη Προς Ρωμαίους επιστολή 16:7, και ο οποίος στο Συναξάριο αναφέρεται ως γυναίκα, ενώ σε κώδικες αναγράφεται σωστά[σ 8][3][4] 17 Μαΐου
22 Φεβρουαρίου (ανακομιδή λειψάνων)
31 Ιούστος (ή Ιωσήφ ή Βαρσάββας ή Ιησούς ή Ιωσής)[σ 9] Επίσκοπος Ελευθερουπόλεως, αδελφόθεος 30 Οκτωβρίου
32 Καίσαρ Επίσκοπος Κορώνης 8 Δεκεμβρίου
33 Κάρπος Επίσκοπος Βερόης ή Βεροίας 26 Μαΐου
34 Κηφάς Θεωρείται ότι είναι αυτός που αναφέρεται στην Προς Κορινθίους Α΄ 15:5 8 Δεκεμβρίου
35 Κλεόπας Επίσκοπος Ιεροσολύμων 30 Οκτωβρίου
36 Κλήμης Επίσκοπος Σαρδέων ή Σαρδικής 10 Σεπτεμβρίου
37 Κοδράτος Επίσκοπος Αθηνών 21 Σεπτεμβρίου
38 Κουάρτος Επίσκοπος Βηρυτού 10 Νοεμβρίου
39 Κρήσκης Επίσκοπος Καρχηδόνος Γαλατίας 30 Ιουλίου
40 Λίνος[σ 10] Επίσκοπος Ρώμης 5 Νοεμβρίου
41 [Λουκάς (ή Λούκιος)][σ 11] Επίσκοπος Λαοδικείας 10 Σεπτεμβρίου
[Λούκιος ο Κυρρηναίος][σ 11] [Επίσκοπος Λαοδικείας] 18 Σεπτεμβρίου
Λουκάς[σ 11] Συγγραφέας του ομώνυμου Ευαγγελίου 18 Οκτωβρίου
42 [Μάρκος][σ 12] Επίσκοπος Απολλωνιάδος, ανιψιός του Βαρνάβα 30 Οκτωβρίου
[Μάρκος (ο και Ιωάννης)][σ 12] Επίσκοπος Βύβλου 27 Σεπτεμβρίου
Μάρκος[σ 12] Συγγραφέας του ομώνυμου Ευαγγελίου 25 Απριλίου
43 Ματθίας[σ 13] Μαθητής του Ιησού. Περιλαμβάνεται και στους Δώδεκα Αποστόλους 9 Αυγούστου
44 Νάρκισσος Επίσκοπος Αθηνών 31 Οκτωβρίου
45 Νικάνωρ Διάκονος από τους Επτά Διακόνους 28 Ιουλίου
46 Νυμφάς Μαθητής του Απόστολου Παύλου 28 Φεβρουαρίου
47 Ολυμπάς Μαθητής του Απόστολου Παύλου 10 Νοεμβρίου
48 Ονήσιμος Μαθητής του Απόστολου Παύλου 15 Φεβρουαρίου
22 Νοεμβρίου
49 Ονησιφόρος Επίσκοπος Κολοφώνος 7 Σεπτεμβρίου
8 Δεκεμβρίου
50 Ουρβανός Επίσκοπος Μακεδονίας, τοποθετημένος από τον Απόστολο Αντρέα 31 Οκτωβρίου
51 Παρμενάς Διάκονος από τους Επτά Διακόνους 28 Ιουλίου
52 Πατροβάς Επίσκοπος Ποτιόλων 5 Νοεμβρίου
53 Πούδης Μαθητής του Αποστόλου Παύλου 14 Απριλίου
54 Πρίσκιλλα Σύζυγος του Ακύλα 13 Φεβρουαρίου
55 Πρόχορος Διάκονος από τους Επτά Διακόνους 28 Ιουλίου
56 Ρούφος Επίσκοπος Θηβών 8 Απριλίου
57 Σίλας Επίσκοπος Κορίνθου 30 Ιουλίου
58 Σιλουανός Επίσκοπος Θεσσαλονίκης 8 Απριλίου
30 Ιουλίου
59 [ Συμεών ή Σίμων (ή Κλεόπας)][7][σ 14] Επίσκοπος Θεσσαλονίκης, αδελφόθεος 27 Απριλίου
60 Στάχυς Επίσκοπος Βυζαντίου
Τοποθετημένος από τον Απόστολο Αντρέα 		31 Οκτωβρίου
61 Στεφανάς Μαθητής του Απόστολου Παύλου 15 Ιουνίου
62 Στέφανος Πρωτομάρτυρας και Αρχιδιάκονος 27 Δεκεμβρίου
2 Αυγούστου (ανακομιδή λειψάνων)
15 Σεπτεμβρίου (ανακομιδή λειψάνων)
63 Σωσθένης[σ 15] Επίσκοπος Κολοφώνος 8 Δεκεμβρίου
(4 Δεκεμβρίου)
64 Σωσίπατρος Επίσκοπος Ικονίου 29 Απριλίου
10 Νοεμβρίου
65 Τέρτιος Επίσκοπος Ικονίου 30 Οκτωβρίου
10 Νοεμβρίου
66 Τιμόθεος Επίσκοπος Εφέσου 22 Ιανουαρίου
67 Τίμων Διάκονος από τους Επτά Διακόνους 28 Ιουλίου
68 Τίτος Επίσκοπος Γορτύνης 25 Αυγούστου
69 Τρόφιμος Μαθητής του Απόστολου Παύλου 14 Απριλίου
70 Τυχικός Επίσκοπος Χαλκηδόνος ή Κολοφώνος 8 Δεκεμβρίου
71 Φιλήμων Επίσκοπος Γάζης 19 Φεβρουαρίου
22 Νοεμβρίου
72 Φίλιππος Διάκονος από τους Επτά Διακόνους 11 Οκτωβρίου
73 Φιλόλογος Επίσκοπος Σινώπης, τοποθετημένος από τον Απόστολο Ανδρέα 5 Νοεμβρίου
74 Φλέγων Επίσκοπος Μαραθώνα 8 Απριλίου
75 Φουρτουνάτος Μαθητής του Αποστόλου Παύλου 15 Ιουνίου

Εορτολόγιο

Επεξεργασία

Τη Σύναξη των Αγίων Ενδόξων Εβδομήκοντα Αποστόλων εορτάζει τόσο η Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία όσο και η Δυτική την αυτή ημέρα στις 4 Ιανουαρίου. Η δε μνήμη εκάστου εξ αυτών εορτάζεται σε κατ΄ ιδίαν ημερομηνία.

Ορθόδοξη υμνογραφία Σύναξης

Επεξεργασία
Απολυτίκιο (ήχος γ΄)
Θείας πίστεως, τω αμφιβλήστρω, εζωγρήσατε,
εθνών αγέλας Εβδομήκοντα Κυρίου Απόστολοι,
προς ευσεβείας την θείαν επίγνωσιν,
ως δεδεγμένοι την χάριν του Πνεύματος,
Μύσται ένθεοι, Χριστώ τω Θεώ πρεσβεύσατε,
δωρήσασθαι ημίν το μέγα έλεος.
Κοντάκιον (ήχος δ΄)
Τους Εβδομήκοντα σοφούς Αποστόλους,
ως ευσεβείας γεωργούς θεηγόρους,
χαρμονικώς αινέσωμεν ασμάτων ωδαίς
Ούτοι γαρ της πίστεως, τον σωτήριον λόγον,
κόσμω εγκατέσπειραν ως Χριστού οικονόμοι,
και νυν απαύστως νέμουσιν ημίν,
των επταισμένων θεόθεν την άφεσιν.
Μεγαλυνάριο
Εβδομηκοντάριθμος και σεπτός, δήμος Αποστόλων,
τον της πίστεως θησαυρόν, τοις εν απιστία διέδωκαν πλουσίως,
υμνήσωμεν την τούτων θείαν συνέλευσιν.

Σημειώσεις-Παραπομπές

Επεξεργασία
Σημειώσεις
  1. ↑ Σημειώνεται ότι ο Ισαπόστολος Παύλος δεν συναριθμείται ούτε στους Δώδεκα Αποστόλους, αλλά ούτε και στους Εβδομήκοντα.
  2. ↑ Με έντονους αριθμούς αυτοί που αναφέρονται στο Συναξαριστή, τα Μηνιαία, ή και στα δύο ως Απόστολοι από τους Εβδομήκοντα. Με κανονικούς αριθμούς αυτοί που αναφέρονται σε αυτά ως Απόστολοι. Χωρίς νούμερο τα πρόσωπα τα οποία ενδέχεται να είναι τα ίδια με άλλα της λίστας.
  3. ↑ Σε αγκύλες τα ονόματα που ενδέχεται να είναι τα ίδια με άλλα της λίστας ή / και δεν είναι ξεκάθαρο αν συνγκαταλέγονται στους Εβδομήκοντα.
  4. ↑ Οι ημερομηνίες με έντονα γράμματα υποδηλώνουν ότι ο απόστολος αναφέρεται μόνος χωρίς άλλους αποστόλους εκείνη την ημερομηνία. Για τις ημέρες εορτασμού βλ. στις αντίστοιχες ημέρες στο Συναξάριον των Λειτουργικών Μηνιαίων, όπου η αναφορά είναι "Άγιοι Απόστολοι (ή Απόστολος) εκ των Εβδομήκοντα" ή "Άγιος Απόστολος (ή Απόστολοι)". Οι Αχαϊκός, Στέφανος και Φουρτουνάτος δεν αναφέρονται στα Μηνιαία, αλλά μπορούν να βρεθούν σε Συναξάρια (π.χ. Ὁ Συναξαριστὴς τῶν δώδεκα μηνῶν τοῦ ἑνιαυτοῦ, Τόμος Β΄ σελ. 205).
  5. ↑ 5,0 5,1 Ο Συναξαριστής θεωρεί ότι τα δύο αυτά πρόσωπα είναι το ένα και το αυτό. Γι’ αυτό το λόγο θεωρεί ότι ο Ερμής στις 8 Απριλίου Ερμής στα Μηνιαία (Μηνιαία Εκκλησίας, 8 Απριλίου) αναφέρεται περιττώς.
  6. ↑ Αυτή τη μέρα εορτάζει ως Ροδίων.
  7. ↑ Δεν είναι καθαρό αν αυτό το πρόσωπο πρόκειται για τον ονομαζόμενο Απόστολο Ιούδα τον Θεάδελφο, τον Απόστολο από τους Δώδεκα Θαδδαίο, ή τον Απόστολο Ιούδα Εδέσσης. Η παράδοση τον εντάσσει στους Εβδομήκοντα ως τον Ιούδα τον Θεάδελφο, ή τον Ιούδα Εδέσσης. Ομοίως δεν είναι ξεκάθαρες οι ημερομηνιές εορτασμού[1][2]
  8. ↑ "(᾿Ανδρόνικος) συνεπόμενον ἔχων καί τόν ὑπερθαύμαστον ᾿Ιουνίαν". Ομοίως, "᾿Ιουνία(ς) τέθνηκε μηνί Μαΐῳ, ὅς πρῶτος ἐστίν εἰσιών ᾿Ιουνίου".
  9. ↑ "Ιωσὴφ τὸν καλούμενον Βαρσαββᾶν, ὃς ἐπεκλήθη ᾿Ιοῦστος" Πράξεις 1:16, "᾿Ιησοῦς ὁ λεγόμενος ᾿Ιοῦστος" Κολοσ. 4:11, "...ὁ υἱὸς τῆς Μαρίας, ἀδελφὸς δὲ ᾿Ιακώβου καὶ ᾿Ιωσῆ καὶ ᾿Ιούδα καὶ Σίμωνος;" Κατά Μάρκον 6:3, "...καὶ οἱ ἀδελφοὶ αὐτοῦ ᾿Ιάκωβος καὶ ᾿Ιωσῆς καὶ Σίμων καὶ ᾿Ιούδας;" Κατά Ματθαίον 13:55.
  10. ↑ Ο Πάπας Λίνος μνημονεύεται από την Ορθόδοξη Εκκλησία ως απόστολος από τους Εβδομήκοντα, και όχι ως Επίσκοπος ή Πάπας Ρώμης, όπως μνημονεύονται οι επόμενοι Πάπες, αρχίζοντας από τον Κλήμη Α΄
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Ο Λουκάς αυτός ενώ αναφέρεται ως διαφορετικός του Ευαγγελιστή Λουκά, θεωρείται ότι είναι ο ίδιος ο Ευαγγελιστής στην Προς Τιμόθεον Β΄ 4:11[3][5][6]. Διαφορετικός είναι σίγουρα ο Λούκιος ο Κυρηναίος, ο οποίος αναφέρεται στις Πράξεις 13:1 και στην Προς Ρωμαίους 16:21, όπου και αναφέρεται ως συγγενής του Παύλου από τον ίδιο. Με το όνομα Λούκιος, αν πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο, αναφέρται ο Λούκιος ο Κυρρηναίος. Σε κάθε περίπτωση, ο Ευαγγελιστής Λουκάς αναφέρεται στο Μηνιαίο ως "Άγιος Απόστολος και Ευαγγελιστής"
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Υπάρχει περίπτωση τα τρία πρόσωπα με το όνομα Μάρκος να είναι όλα ο Ευαγγελιστής[3]. Σε κάθε περίπτωση, ο Ευαγγελιστής Μάρκος αναφέρεται στο Μηνιαίο ως "Άγιος Απόστολος και Ευαγγελιστής"
  13. ↑ Ο Ματθίας συγκαταλέγεται κάποιες φορές στους Εβδομήκοντα, καθώς υπήρξε μαθητής του Ιησού πριν την εκλογή του στου Δώδεκα.
  14. ↑ Δεν αναφέρεται σαν απόστολος, αλλά το όνομά του αναφέρεται στο Συναξάριο της Σύναξης των Δώδεκα Αποστόλων στις 30 Ιουνίου.
  15. ↑ Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος στην Ομιλία 39 για τις Πράξεις, θεωρεί ότι ο απόστολος αυτός είναι ο Κρίσπος:"Oίμαι δε τούτον (τον Kρίσπον δηλ.) και Σωσθένη λέγεσθαι. Oς τοσούτον ανήρ πιστός ην, ώστε και τύπτεσθαι, και παρείναι αεί τω Παύλω"[8][9]. Όμως, τα στοιχεία δείχνουν ότι η ταύτηση αυτή που κάνει ο Χρυσόστομος δεν ισχύει[10], και επιπλέον, ενώ μπορεί να βρεθεί ότι Άγιος Κρίσπος εορτάζει στις 4 Δεκεμβρίου, δεν υπάρχει τέτοιος άγιος ούτε στα Μηνιαία, ούτε στα Συναξάρια[11][12]
Παραπομπές
  1. ↑ [1]
  2. ↑ [2]
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Οι Εβδομήκοντα Απόστολοι και ο Ευαγγελιστής Λουκάς
  4. ↑ Ορθόδοξος Συναξαριστής
  5. ↑ Συναξαριστὴς τῶν δώδεκα μηνῶν τοῦ ἑνιαυτοῦ Τόμος Α΄, σελ. 34, υποσημείωση 2
  6. ↑ Επίσης και στο Commentaria in Epistolam B Pauli ad Romanos 10:39 (Σχόλια στην Β΄ Επιστολή Παύλου προς Ρωμαίους) του Ωριγένη και στα Σχόλια στις Πράξεις 12:25-13:3 του Εφραίμ του Σύρου
  7. ↑ Συναξαριστής "Σίμων ο και Συμεών ονομαζόμενος και Kλεόπας"
  8. ↑ Άγιος Κρίσπος
  9. ↑ Ὁ Συναξαριστὴς τῶν δώδεκα μηνῶν τοῦ ἑνιαυτοῦ Τόμος Α΄ σελ. 283 σημείωση 1
  10. ↑ (Αγγλικά) Σημείωση 913
  11. ↑ σελ. 272-274 Συναξάριο της 4ης Δεκεμβρίου
  12. ↑ Μηνιαίο, 4 Δεκεμβρίου

Πηγές

Επεξεργασία
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Εβδομήκοντα_Απόστολοι&oldid=10266069"