Χορτοφαγία

Χορτοφαγία είναι η πρακτική της μη κατανάλωσης κρέατος, συμπεριλαμβανομένων του βοδινού, πουλερικών, ψαριού και των υποπροϊόντων τους, με ή χωρίς τη χρήση γαλακτοών προϊόντων ή αυγών και συμπεριλαμβανομένων των προϊόντων που προέρχονται από ζώα, όπως λαδί, ζωικό λίπος, ζελατίνη και κωχενίλλη.

Ενώ οι περισσότεροι γαλακτοχορτοφάγοι καταναλώνουν γαλακτοκομικά προϊόντα, η ακραιφνής χορτοφαγία (veganism) είναι μια ιδιαίτερη μορφή χορτοφαγίας που αποκλείει τα γαλακτοκομικά, τα αυγά, το μέλι, και οποιαδήποτε άλλα τρόφιμα που περιέχουν αυτά ή άλλα ζωικά προϊόντα.

Ιστορία

Οι Πυθαγόρειοι

Η χορτοφαγική κουζίνα είναι πλούσια σε δημητριακά, λαχανικά και φρούτα

Χορτοφάγοι στην Ευρώπη ακόμα και μετά τα αρχαία χρόνια ονομάζονταν «Πυθαγόρειοι» λόγω του μαθηματικού και φιλοσόφου Πυθαγόρα, ο οποίος μαζί με τους ακολούθους του απείχε από το κρέας κατά τον 6ο αιώνα π.Χ.

Μία αναφορά στο «Δειπνοσοφισταί» που συνδέεται με τον φιλόσοφο του 6ου αιώνα Εμπεδοκλή, προτείνει ότι οι Πυθαγόρειοι πιθανόν να επινόησαν εναλλακτικές λύσεις για τις θυσίες ζώων, μέσω κατασκευής ομοιωμάτων ζώων από φυτικές ύλες.

Αυτοί οι άνθρωποι ακολουθούσαν χορτοφαγική διατροφή για θρεπτικούς λόγους, για να κρατήσουν τις τέσσερις ιδιοσυγκρασίες του σώματος σε ισορροπία και για λόγους ηθικής. Κατά τον Ρωμαίο ποιητή Οβίδιο, ο Πυθαγόρας είχε πει: «Εφ' όσον συνεχίζει να είναι το άτομο άσπλαχνος καταστροφέας των κατώτερων ζωντανών όντων δεν θα γνωρίσει ποτέ υγεία ή ειρήνη. Για όσο κατασφάζουν οι άνθρωποι τα ζώα, θα σκοτώνουν ο ένας τον άλλο. Πράγματι, αυτός που σπέρνει τον σπόρο της δολοφονίας και του πόνου δεν μπορεί να θερίσει χαρά και αγάπη.» Ο Πυθαγόρας απέφευγε επίσης την κατανάλωση οσπρίων, θεωρώντας ότι επηρεάζουν τη σκέψη.

Ινδία/Ασία

Η χορτοφαγία υπήρξε συνηθισμένη στην Ινδική ήπειρο, για πνευματικούς λόγους, όπως της Αχίμσα, (ahimsa, πολιτική της μη βίας), για να αποφευχθούν οι πειρασμοί (καθώς το κρέας θεωρούνταν πειρασμός), οι αρνητικές καρμικές επιρροές, αλλά και για οικονομικούς λόγους.

Περίπου το 30% των Ινδουιστών είναι χορτοφάγοι. Ενώ η χορτοφαγία δεν είναι ένα δόγμα ή μια απαίτηση, συστήνεται ως σατβικός (sattwic, καθαρτικός) τρόπος ζωής.

Ο Ζαϊνισμός επιβάλει σε όλους τους ακολούθούς του να είναι χορτοφάγοι. Η πρώτη αρχή σε Βουδιστικούς μοναστικούς και λαϊκούς κανόνες, κοινή σε όλες τις βουδιστικές παραδόσεις, είναι να μην αφαιρούν ζωή. Αυτό συνήθως συμπεριλαμβάνει κάθε ζωική μορφή. Αν και πολλοί λαϊκοί βουδιστές τρώνε κρέας, η χορτοφαγία θεωρείται πολύ σεβαστή. Μια μειονότητα μουσουλμάνων επίσης ακολουθούν (χαλάλ) χορτοφαγία.

Τα αρχαιότερα βεδικά κείμενα υποστηρίζουν μια χορτοφαγική δίαιτα. Η κοσμική λογοτεχνία «Τιρούκουναλ» (Tirukural) από την Ταμίλ Ναντού της Ινδίας, γραμμένο πριν πάνω από 2000 χρόνια, έχει διάφορα σημεία που πιστοποιούν τις αρετές της χορτοφάγου διατροφής.

Σύγχρονη εποχή

Το 1847, η πρώτη χορτοφαγική κοινότητα στο Ράμσγκεϊτ (Ramsgate) της Αγγλίας όρισε τον «χορτοφάγο» ως άτομο που αρνείται την κατανάλωση σάρκας οποιουδήποτε είδους. Η χορτοφαγία στον 19ο αιώνα συνδέθηκε με πολλές κινήσεις πολιτιστικής μεταρρύθμισης, όπως τη Μετριοπάθεια και Αντιζωοτομία. Πολλές «Καινούργιες Γυναίκες», φεμινίστριες, κατά τα τέλη του αιώνα ήταν χορτοφάγοι.

Οι Αντβεντιστές της Έβδομης Μέρας και οι Ρασταφάρι, δόγματα που ιδρύθηκαν κατά τον 19ο και 20ο αιώνα, ακολουθούν επίσης τη χορτοφαγία. Η αμφισβητούμενη ένωση «Αφρικανών Εβραίων Ισραηλιτών» ακολουθεί ένα είδος αυστηρής χορτοφαγίας που αποκλείει επίσης το οινόπνευμα (εκτός από το δικό τους κρασί) και όλες τις μορφές φαρμάκων.

Πρόσφατες τάσεις

Τυπική ποικιλία λαχανικών

Οι Ινδοί χορτοφάγοι, κυρίως χορτοφάγοι που επιτρέπουν τα γαλακτοκομικά, υπολογίζεται να αποτελούν περισσότερο από το 70% των χορτοφάγων παγκοσμίως και περίπου το 20% με 40% του ινδικού πληθυσμού. Οι περισσότερες ασιατικές χώρες είχαν μια κυρίως χορτοφάγο διατροφή μέχρι πριν λίγες δεκαετίες, όταν η αυξανόμενη εκβιομηχάνιση και βελτίωση των οικονομιών τους άλλαξαν την κατάσταση. Διάφορες μελέτες έχουν δείξει ότι κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών, έχουν υπάρξει μεγάλες αυξήσεις στις καρδιακές παθήσεις, τους διάφορους καρκίνους και στους άνδρες και τις γυναίκες. Μελέτες στην Ιαπωνία, εντούτοις, έχουν διαπιστώσει ότι η αυξανόμενη κατανάλωση γάλακτος, κρέατος και ψαριών συνέπεσε με μια μείωση σε εγκεφαλοαγγειακές παθήσεις (μία από τις κύριες αιτίες θανάτου) και σε μείωση της θνησιμότητας καρδιακών προσβολών. Διαφορετικές απόψεις έχουν συνδέσει αυτές τις αντιπαραβαλλόμενες τάσεις με την υιοθέτηση μιας όλο και περισσότερο πλούσιας σε λίπη, βασισμένης στο κρέας δυτικής διατροφής.

Έρευνες στις Ηνωμένες Πολιτείες έχουν καταλήξει ότι κατά προσέγγιση το 1% έως 2,8% των ενηλίκων δεν τρώνε κρέας, πουλερικά και ψάρια.

Το 2002, η Αντιπροσωπεία Προτύπων Βρετανικών Τροφίμων (UK Food Standards Agency) εξέθεσε ότι το 5% των ερωτηθέντων αυτοπροσδιορίστηκαν χορτοφάγοι ή αυστηροί χορτοφάγοι. Από εκείνο το 5%, περίπου το 10% κατανάλωνε το άσπρο κρέας, σχεδόν οι μισοί κατανάλωναν ψάρι και το 95% χρησιμοποιούσε γαλακτοκομικά προϊόντα. Βασιζόμενοι σε αυτούς τους αριθμούς, οι αυστηροί χορτοφάγοι είναι περίπου το 0,25% ή λιγότερο του βρετανικού πληθυσμού.

Ορολογία και κατηγορίες χορτοφαγίας

Οι πρακτικές της χορτοφαγίας περιλαμβάνουν:

Γαλακτο-χορτοφαγία - Οι γαλακτο-χορτοφάγοι δεν τρώνε κρέας ή αυγά αλλά καταναλώνουν γαλακτοκομικά προϊόντα. Οι περισσότεροι χορτοφάγοι στην Ινδία αλλά και οι αρχαίοι Πυθαγόρειοι, είναι ή ήταν γαλακτο-χορτοφάγοι.
Γαλακτο-αυγο-χορτοφαγία - Οι γαλακτο-αυγο-χορτοφάγοι δεν τρώνε κρέας αλλά καταναλώνουν γαλακτοκομικά προϊόντα και αυγά. Αυτή αποτελεί προς το παρόν την πιο κοινή κατηγορία χορτοφάγων στον δυτικό κόσμο.
Αυγο-χορτοφαγία - Οι αυγο-χορτοφάγοι δεν τρώνε κρέας ή γαλακτοκομικά προϊόντα αλλά καταναλώνουν αυγά.
Αυστηρή χορτοφαγία - Οι αυστηρά χορτοφάγοι (γνωστοί ως vegans στην αγγλική γλώσσα) δεν καταναλώνουν κανένα ζωικό προϊόν (όπως είναι τα αυγά, τα γαλακτοκομικά, το μέλι κλπ), δεν φορούν γούνες, δέρμα και μαλλί και δεν χρησιμοποιούν προϊόντα που κάνουν τεστ σε ζώα.

Οι εξής είναι λιγότερο κοινές πρακτικές της χορτοφαγίας:

Η Φρουτοφαγία είναι διατροφή που αποτελείται μόνο από φρούτα, καρύδια, σπόρους, και άλλων φυτικών προϊόντων που μπορούν να μαζευτούν χωρίς βλάβη των φυτών. Μερικοί φρουτοφάγοι τρώνε μόνο φυτικά προϊόντα που έχουν ήδη «πέσει» από φυτά. Κατά συνέπεια, ένας φρουτοφάγος μπορεί να φάει φασόλια, ντομάτες, αγγούρια, κολοκύθες, και παρόμοια, αλλά θα αρνηθεί να φάει πατάτες ή σπανάκι.
Φυσική υγιεινή: στην κλασική μορφή της περιλαμβάνει μια διατροφή κυρίως ακατέργαστων τροφίμων αυστηρής χορτοφαγίας.
Η Διατροφή ακατέργαστων τροφίμων περιλαμβάνει μόνο τρόφιμα, συνήθως αυστηρής χορτοφαγίας, τα οποία δεν θερμαίνονται πάνω από 46,7 °C. Μπορεί να θερμανθούν ελαφρώς ή να μείνουν ακατέργαστα, αλλά ποτέ να μαγειρευτούν. Υποστηρικτές της πρακτικής υποστηρίζουν ότι το μαγείρεμα καταστρέφει τα ένζυμα ή/και μέρη των θρεπτικών ουσιών. Εντούτοις, άλλοι υποστηρικτές θεωρούν ότι ορισμένα τρόφιμα γίνονται πιο θρεπτικά όταν καταναλωθούν αφού έχουν θερμανθεί ελαφρώς. Άλλοι, βράζουν τα τρόφιμα στο νερό για λίγο προτού την κατανάλωση διότι θεωρούν ότι με αυτό το τρόπο ενεργοποιούν τα ένζυμα.
Η Μακροβιοτική διατροφή είναι μια διατροφή που αποτελείται συνήθως από προϊόντα ολικής αλέσεως και φασόλια.

Οι ακόλουθες παρόμοια ονομασμένες διατροφές θεωρούνται ποικιλίες ημιχορτοφαγίας:

Θαλασσινό-πουλερικό χορτοφαγία - Μερικοί άνθρωποι επιλέγουν να αποφύγουν ορισμένους τύπους κρεάτων για περίπου τους ίδιους λόγους που ώθησαν άλλους στη χορτοφαγία: υγεία, ηθικές πεποιθήσεις, κλπ Παραδείγματος χάριν, μερικοί άνθρωποι δεν τρώνε το «κόκκινο κρέας» (κρέας θηλαστικών - βοδινό κρέας, αρνί, χοιρινό κρέας, κλπ) ενώ καταναλώνουν πουλερικά και θαλασσινά. Μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί ως προσωρινή διατροφή από άτομα που είναι σε μια πορεία να γίνουν πλήρως χορτοφάγα.
Γαλακτό-αυγό-θαλασσινό χορτοφαγία - Αυτή αναφέρεται σε ανθρώπους που καταναλώνουν γαλακτοκομικά, αυγά, ψάρια και ενδεχομένως οστρακόδερμα, αλλά κανέναν άλλο τύπο κρέατος. Αυτή η διατροφή είναι δημοφιλής στην Ιαπωνία όπου αναφέρεται ως διατροφή Οκινάουα (Okinawa).
Ευκαμπτο-χορτοφαγία Οι ευκαμπτο-χορτοφάγοι εμμένουν σε μια διατροφή που είναι συνήθως χορτοφαγική αλλά περιστασιακά καταναλώνουν κρέας. Μερικοί, για παράδειγμα, μπορεί να προτιμήσουν προϊόντα κρέατος από ζώα που ανατρέφονται υπό πιο ανθρώπινες συνθήκες ή που προέρχονται από κυνήγι στη φύση.
Ελευθερο-χορτοφαγία - Οι ελευθερο-χορτοφάγοι ακολουθούν έναν τρόπος ζωής βασισμένο στις ανησυχίες για την εκμετάλλευση των ζώων, της γης, και των ανθρώπινων όντων κατά την παραγωγή καταναλωτικών αγαθών. Πολλοί τείνουν προς την αυστηρή χορτοφαγία, αλλά αυτό δεν είναι απόλυτο. Εκείνοι που τρώνε κρέας υποστηρίζουν γενικά τα επιχειρήματα για τη χορτοφαγία, αλλά δεδομένου ότι η ελευθερο-χορτοφαγία ανησυχεί για τα απόβλητα, κάποιοι ελευθερο-χορτοφαγία προτιμούν να χρησιμοποιούν προϊόντα χαμηλής ζήτησης από το να τα αφήσουν να καταλήξουν απόβλητα.
Αντιψαροφάγια ή (Καρνετέριανς)

Αυτή είναι η λιγότερο διαδεδομένη τάση ημιχορτοφαγίας στην υφήλιο. Αυτοί οι άνθρωποι απέχουν ολοκληρωτικά από τα ψάρια τα θαλασσινά τα έλαια ψαριών και το αυγοτάραχο. Αλλά παράλληλα καταναλώνουν κρέας, γαλακτοκομικά προϊόντα, αυγά, φρούτα, ξηρούς καρπούς και λαχανικά. Περίπου το 1,7% του παγκόσμιου πληθυσμού είναι αντιψαροφάγοι.

Τρόφιμα	Κρέας	Πουλερικά	Γαλοπούλα	Θαλασσινά	Γαλακτοκομικά Προϊόντα	Αυγά	Μέλι	Λαχανικά	Φρούτα και Ξηροί Καρποί
Παμφαγία	Ναι	Ναι	Ναι	Ναι	Ναι	Ναι	Ναι	Ναι	Ναι
Φρουτοφαγία	Όχι	Όχι	Όχι	Όχι	Όχι	Όχι	Όχι	Όχι	Ναι
Ζαινϊσμός	Όχι	Όχι	Όχι	Όχι	Ναι	Όχι	Όχι	Ναι	Ναι
Αυστηρή Χορτοφαγία	Όχι	Όχι	Όχι	Όχι	Όχι	Όχι	Όχι	Ναι	Ναι
Λακτό-Χορτοφαγία	Όχι	Όχι	Όχι	Όχι	Ναι	Όχι	Ναι	Ναι	Ναι
Αυγό-Χορτοφαγία	Όχι	Όχι	Όχι	Όχι	Όχι	Ναι	Ναι	Ναι	Ναι
Αυγό-Λακτό-Χορτοφαγία	Όχι	Όχι	Όχι	Όχι	Ναι	Ναι	Ναι	Ναι	Ναι
Ελληνική Νηστεία	Όχι	Όχι	Όχι	Μερικές Φορές	Όχι	Όχι	Ναι	Ναι	Ναι
Πεσκεταριανισμός	Όχι	Όχι	Όχι	Ναι	Μερικές Φορές	Μερικές Φορές	Ναι	Ναι	Ναι
Πουλο-Χορτοφαγία	Όχι	Ναι	Μερικές Φορές	Όχι	Ναι	Ναι	Ναι	Ναι	Ναι
Πουλο-Πεσκεταριανισμός	Όχι	Ναι	Μερικές Φορές	Ναι	Ναι	Ναι	Ναι	Ναι	Ναι
Καρνεταριανισμός	Ναι	Ναι	Ναι	Όχι	Ναι	Ναι	Ναι	Ναι	Ναι
Θαλασσο-Λακτο-Χορτοφαγία	Όχι	Όχι	Όχι	Ναι	Ναι	Όχι	Ναι	Ναι	Ναι

Κίνητρα

Πολιτικά

Πολλοί αριστεροί, κομμουνιστές και αναρχικοί γίνονται χορτοφάγοι πιστεύοντας πως όταν εναντιώνονται στην εκμετάλλευση και την καταπίεση ανθρώπου από άνθρωπο πρέπει να εναντιώνονται και στην εκμετάλλευση των άλλων ειδών από τους ανθρώπους. Πιστεύουν ότι τα ζώα υποφέρουν σαν τους ανθρώπους και ότι είναι μορφή διάκρισης να υπερασπίζονται τα ανθρώπινα δικαιώματα ενώ καταπατούν τα δικαιώματα των άλλων ειδών στη ζωή και την ελευθερία.

Θρησκευτικά

Δείτε επίσης Χορτοφαγία και θρησκεία

Η πλειοψηφία των χορτοφάγων στη γη, σύμφωνα με την Κοινωνία των Ηθικών και Θρησκευτικών Χορτοφάγων (Society of Ethical and Religious Vegetarians), ακολουθεί την πρακτική για θρησκευτικούς λόγους. Πολλές θρησκείες, συμπεριλαμβανομένου του Ινδουισμού, του βουδισμού, του Ταοϊσμού, της πίστης Μπαχάι (Bahá'í), του Σικχισμού (Sikhism), και του ζαϊνισμού, διδάσκουν ότι ιδανικά, η ζωή πρέπει πάντα να εκτιμάται και να μην καταστρέφεται εκούσια.

Ο Ινδουισμός συστήνει τη χορτοφαγία ως σατβικό («satvic», καθαρτικό) τρόπο ζωής. Περίπου 30% των Ινδουιστών είναι όλο τον χρόνο χορτοφάγοι. Οτιδήποτε που κερδίζεται με την πρόκληση πόνου, είναι πολυδιατηρημένο ή είναι πικάντικο θεωρείται μη σατβικό. Τρόφιμα όπως το κρέας, το σκόρδο, το γάλα από μια κακομεταχειρισμένη αγελάδα, συνδέονται με μια διανοητική τάση προς το Ταμάς («Tamas», αδράνεια ή καταστρεπτική δραστηριότητα) ή Ράτζας («Rajas», επιθυμίες και φόβοι που οδηγούν σε δραστηριότητα). Οτιδήποτε σατβικό, συμπεριλαμβανομένων πολλών χορτοφαγικών τροφίμων γάλακτος, συνδέονται με την αγνότητα, τη μετριοπάθεια και μια θετική ή σωστή κατάσταση του μυαλού. Οι ινδουιστές πιστεύουν ότι τα ζώα έχουν ψυχές και ότι η θανάτωση ζώων έχει καρμικό αντίκτυπο που θα «θεριστεί» αργότερα. Η θανάτωση ζώων παραβιάζει επίσης την αρχή της «Αχίμσα» (ahimsa) ή της πολιτικής της μη βίας. Τα βεδικά κείμενα δηλώνουν «Τέτοια αμαρτωλά άτομα θα φαγωθούν από τα ίδια πλάσματα που έχουν σκοτώσει σε αυτόν τον κόσμο». Κάποιοι ινδουιστές προσφέρουν τρόφιμα σε μια θεότητα πριν φάνε τα «περισσευούμενα» που είναι γνωστά ως «πρασάνταμ» (prasadam) και μέσα στην ινδουιστική γραφή «Μπάγκαβαντ Γκίτα» (Bhagavad Gita), ο Κρίσνα δηλώνει ότι δέχεται ορισμένα χορτοφαγικά αντικείμενα που προσφέρονται με αγάπη, κάτι το οποίο μερικές παραδόσεις το εκλαμβάνουν ως προώθηση της χορτοφάγου διατροφής.

«Εάν κάποιος Μου προσφέρει με αγάπη και αφοσίωση ένα φύλλο, ένα λουλούδι, φρούτο ή νερό, θα το δεχτώ». Μπάγκαβαντ Γκίτα 9,26

Ο Ζαϊνισμός είναι η μόνη θρησκεία που απαιτεί στους μοναχούς και λαϊκούς, σε όλες τις σέκτες και παραδόσεις της, να είναι χορτοφάγοι. Ο όρκος Αχίμσα (Ahimsa)(«μη τραυματισμού») είναι ο πρώτος των πέντε μαχραβάτων (mahavratas), ή μεγάλων όρκων. Το σύνολο της πανίδας και το μεγαλύτερο μέρος της χλωρίδας, θεωρούνται όντα με αισθήσεις. Οποιαδήποτε δράση που φέρνει σε κίνδυνο τέτοια ζωή, συμπεριλαμβανομένων της βίας, της ζωικής θυσίας, του αλκοόλ, της κατανάλωσης μελιού, πατάτας ή ορισμένων φρούτων, και της κατανάλωσης κατά τη νύχτα, είναι απαγορευμένη. Κάποιοι Ζαϊνιστές φορούν ένα ύφασμα μπροστά απ' τα στόματά τους για να αποφεύγουν τις αερομεταφερόμενες μορφές ζωής.

Διαφορετικές σχολές του βουδισμού έχουν και διαφορετικές απόψεις σχετικά με τη χορτοφαγία: Οι Κινέζοι βουδιστές Μαχαγιάνα (Mahayana) αντιδρούν στην κατανάλωση κρέατος και οι Κινέζοι μοναχοί Μαχαγιάνα ακολουθούν τη χορτοφαγία. Οι σχολές Μαχαγιάνα του θιβετιανού και ιαπωνικού βουδισμού δεν θεωρούν μια χορτοφάγο διατροφή να είναι απαραίτητη, ούτε και οι Θεραβάδοι (Theravadin) βουδιστές, αν και οι Θεραβάδοι θα αρνηθούν την κατανάλωση κρέατος εάν το ζώο έχει θανατωθεί συγκεκριμένα για τους ίδιους.

Το Κοράνι είναι σαφές για τη σημασία της ζωής των ζώων. Λόγω συγκεκριμένων στίχων του κορανίου, ένας μουσουλμάνος δεν πρέπει να φάει οποιοδήποτε ζώο έχει κακομεταχειρισθεί. (βέβαια, επειδή μέσα στο κοράνι, υπάρχουν και πολλά εδάφια της Παλαιάς Διαθήκης, μεταξύ των οποίων και αυτό που δεν επιτρέπεται αίμα στο κρέας που θα φάνε οι μουσουλμάνοι, δυστυχώς προχωρούν στην πιο ειδεχθή σφαγή του λεγόμενου κρέατος "χαλάλ", όπου χαράσσουν κατάλληλα τον λαιμό των ζώων, ώστε και να μη πεθάνει το ζώο, και να στραγγίσει σιγά σιγά (και μαρτυρικά βέβαια) από το αίμα του, για να το ελέγξει και ευλογήσει ο ιμάμης ως κατάλληλη για μουσουλμάνους τροφή προς βρώσιν.). (Κατά τα άλλα οι μουσουλμάνοι τρώνε και πολύ κρέας, ειδικά οι πλουσιότεροι, κι οι μετανάστες στην Ελλάδα διαμαρτύρονται για τη μεσογειακή διατροφή που εφαρμόζουμε στη διανομή γευμάτων, ζητώντας περισσότερο κρέας, απ' ό,τι διαπιστώσαμε σε πολλές ειδήσεις. Η χορτοφαγία για τους μουσουλμάνους είναι ένας μύθος, εκτός της αποφυγής του χοιρινού).

Τέλος, οι πρώτοι χριστιανοί ήσαν χορτοφάγοι-ωμοφάγοι, όπως όσοι κατέφυγαν στις κατακόμβες, κι οι Ασκητές της ερήμου, ή αργότερα, όπως ο Αγ Γεράσιμος Κεφαλληνίας,κι αυτό τεκμηριώνεται κι από τις επιστολές των Πορφύριου και Ιουλιανού του Παραβάτη «Κατά χριστιανών» οι οποίοι τους κατηγορούν τους χριστιανούς και γ' αυτό το λόγο, (πως δεν έτρωγαν κρέας) γιατί έτσι δεν θυσίαζαν στους αρχαίους θεούς. Οι δε τρεις Ιεράρχες Πατέρες της χριστιανοσύνης, έχουν αφήσει συγγράμματα "περί νηστείας", όπου καλούν τους πιστούς να ακολουθούν νηστείες και πέραν των καθιερωμένων, "όπως κανείς σόφρων άνδρας δεν αφήνει τη συνετή γυναίκα του (λιτή χορτοφαγία), χάριν μιας άλλης (κρεοφαγία-παμφαγία).. Ακόμα επικαλούνταν τους γιατρούς της εποχής, που συνιστούσαν νηστεία για πρόληψη και θεραπεία ασθενειών. Οι δε ασκητές της Ερήμου, ακολουθούσαν κατά βάσιν, Ιπποκρατική διατροφή κι ιατρική, σύμφωνα με νεότερη επιστημονική έρευνα του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.

(Πιο κάτω θα βρείτε αποσπάσματα από τη χριστιανική Διδασκαλία για το κέρας, αγίων, ή Γραφών)

Διατροφικά

Οι περισσότεροι διατροφολόγοι δηλώνουν ότι μια διατροφή πλούσια σε φρέσκα φρούτα και λαχανικά αλλά χαμηλή σε ζωικό λίπος και κόκκινο κρέας προσφέρει πολυάριθμα οφέλη υγείας, συμπεριλαμβανομένου ενός σημαντικά χαμηλότερου κινδύνου καρδιακών παθήσεων, καρκίνου, νεφρικής ανεπάρκειά και καρδιακής προσβολής. Η Αμερικανική Διαιτητική Ένωση (American Dietetic Association), η μεγαλύτερη οργάνωση επαγγελματιών διατροφής τουλάχιστον στις ΗΠΑ, δηλώνει στον ιστοχώρο της: «Οι χορτοφαγικές δίαιτες προσφέρουν διάφορα θρεπτικά οφέλη, συμπεριλαμβανομένων των χαμηλότερων επιπέδων κορεσμένου λίπους, χοληστερόλης και ζωικών πρωτεϊνών καθώς επίσης και πιο υψηλών επιπέδων υδατανθράκων, ινών, μαγνησίου, καλίου, φολικού οξέως, και αντιοξειδωτικών όπως βιταμίνης C και E και φυτοχημικά. Οι χορτοφάγοι έχουν αναφερθεί να έχουν ποσοστιαία χαμηλότερο βάρος σώματος από μη-χορτοφάγους, καθώς επίσης και χαμηλότερα ποσοστά θανάτων από ισχαιμικές καρδιακές παθήσεις. Οι χορτοφάγοι παρουσιάζουν επίσης χαμηλότερα επίπεδα χοληστερόλης αίματος, χαμηλότερη πίεση αίματος και χαμηλότερα ποσοστά υπέρτασης, διαβήτη τύπου 2 και καρκίνο του κολικού και προστάτη.» Ο ιστοχώρος της Αμερικανικής Ένωσης Καρδιολογίας (American Heart Association) δηλώνει ότι «πολλές μελέτες έχουν δείξει ότι οι χορτοφάγοι φαίνεται να έχουν έναν χαμηλότερο κίνδυνο παχυσαρκίας, στεφανιαίων καρδιακών παθήσεων (που προκαλούν καρδιακή προσβολή), υψηλή πίεση αίματος, σακχαρώδη διαβήτη και μερικές μορφές καρκίνου.» Μελέτες δείχνουν ότι το μητρικό γάλα μιας χορτοφάγου μητέρας έχει σημαντικά χαμηλότερα επίπεδα υπολείμματος φυτοφαρμάκων από μιας μη-χορτοφάγου.

Μερικές φυτικές πρωτεϊνικές πηγές υστερούν σε ένα ή περισσότερα απαραίτητα αμινοξέα. Παραδείγματος χάριν, τα σιτάρια και τα καρύδια είναι χαμηλά σε λυζίνη και τα όσπρια είναι χαμηλά σε μεθιονίνη. Οι χορτοφάγοι παίρνουν όλη την πρωτεΐνη και τα αμινοξέα που χρειάζονται από την κατανάλωση μιας κανονικής ποικιλίας ολικής αλέσεως (ψωμί σίτου, καφέ ρύζι), φασολιών, καρυδιών, και σόγιας (συν των υποπροϊόντων της). Η κατανάλωση τέτοιων τροφίμων πρέπει να είναι μεγαλύτερη δεδομένου ότι το πρωτεϊνικό ποσοστό σε αυτά τα τρόφιμα είναι συγκριτικά χαμηλότερο απ'ό,τι σε παρόμοια ποσότητα κρέατος. Η επίτευξη της ικανοποιητικής πρωτεϊνικής εισαγωγής είναι σπάνια ένα πρόβλημα στις αναπτυγμένες χώρες και η χαμηλότερη πρωτεϊνική εισαγωγή των χορτοφάγων έχει προταθεί ακόμη και ως πιθανή αιτία για μερικά από τα οφέλη υγείας που αναφέρθηκαν ανωτέρω. Μια αυστηρά χορτοφάγος διατροφή δεν περιλαμβάνει ψάρι - μια σημαντική πηγή Ωμέγα 3, αν και υπάρχουν μερικές φυτικές πηγές όπως η σόγια, τα καρύδια, οι σπόροι κολοκύθας, το λάδι κάνολα (canola) και, ειδικά, σπόροι κάνναβης και λινόσπορου.

Μελέτες που επικυρώθηκαν από την Αμερικανική Διαιτητική Ένωση διαπίστωσαν ότι οι χορτοφάγοι είχαν επίπεδα σιδήρου ή ασβεστίου παρόμοια με μη-χορτοφάγων. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι η βιταμίνη Β12 και ο ψευδάργυρος από τις χορτοφάγες πηγές, εκτός από γαλακτοκομικά προϊόντα και αυγά, δεν απορροφώνται από το σώμα και συμπληρώματα διατροφής είναι απαραίτητα σε αυστηρά χορτοφαγικές δίαιτες.

Ηθικά

Πολλοί χορτοφάγοι θεωρούν την εκμετάλλευση των ζώων, τη θανάτωσή τους και την κατανάλωση κρέατος ή ζωικών προϊόντων ως ανήθικη διαδικασία. Οι λόγοι για αυτό είναι ποικίλοι και μπορούν να περιλάβουν πεποιθήσεις για τα δικαιώματα των ζώων, ή μια αποστροφή στην επιβολή του πόνου ή της ζημιάς σε άλλα ζωντανά πλάσματα. Η πεποίθηση υπάρχει επίσης μεταξύ κάποιων χορτοφάγων ότι άλλες ζωές δεν πρέπει να σταματάνε για τη συνέχιση των δικών τους. Σε αναπτυγμένες χώρες, η ηθική χορτοφαγία έχει γίνει δημοφιλής, ιδιαίτερα μετά από τη διάδοση της εργοστασιακής κτηνοτροφίας, η οποία έχει μειώσει την αίσθηση της κτηνοτροφίας που υπήρχε και οδήγησε τα ζώα να θεωρούνται προϊόντα και είδη προς εκμετάλλευση. Πολλοί θεωρούν ότι η μεταχείριση στην οποία τα ζώα υποβάλλονται κατά την παραγωγή κρέατος και ζωικών προϊόντων τους υποχρεώνει να μη φάνε ποτέ κρέας ή να χρησιμοποιήσουν ζωικά προϊόντα (όπως ρούχα από ζωικές πρώτες ύλες, δέρμα και μαλλί αλλά και προϊόντα που έχουν πειραματιστεί πάνω σε ζώα σε εργαστήρια).

Περιβαλλοντικά

Η περιβαλλοντική χορτοφαγία είναι η πεποίθηση ότι η παραγωγή του κρέατος και των ζωικών προϊόντων σε τρέχον και πιθανό μελλοντικό επίπεδο είναι περιβαλλοντικά απαράδεκτη. Η εκβιομηχάνιση έχει οδηγήσει εντατικές πρακτικές καλλιέργειας και διατροφής υψηλής σε ζωική πρωτεΐνη, πρώτιστα στα αναπτυγμένα κράτη. Σύμφωνα με την Αμερικανική εθνική ακαδημία επιστημών (National Academy of Sciences) το μεγαλύτερος μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού καταφεύγει σε χορτοφαγία ή ημι-χορτοφαγία για λόγους που είναι οικονομικοί, φιλοσοφικοί, θρησκευτικοί, πολιτιστικοί, ή οικολογικοί. Έτσι, η κύρια διαμαρτυρία των περιβαλλοντικών χορτοφάγων είναι πρώτιστα λόγω της εντατικής καλλιέργειας στα αναπτυγμένα έθνη.

Όλες οι σύγχρονες, εντατικές πρακτικές καλλιέργειας καταναλώνουν ορυκτά καύσιμα και υδάτινους πόρους και έχουν οδηγήσει στην εκπομπή επιβλαβών αερίων και χημικών ουσιών. Ο βιότοπος για την ανάπτυξη άγριας ζωής που παρέχεται από τα μεγάλα βιομηχανικά αγροκτήματα μονοκαλλιέργειας είναι πολύ φτωχός και η σύγχρονη βιομηχανική γεωργία είναι μια απειλή στη βιοποικιλότητα έναντι σε σύγκριση με πρακτικές καλλιέργειας όπως η οργανική καλλιέργεια, το «permaculture», η ποιμενική και βρόχινη αγροτική καλλιέργεια

Η περιβαλλοντική χορτοφαγία μπορεί να συγκριθεί με την οικονομική χορτοφαγία. Ένας οικονομικός χορτοφάγος είναι κάποιος που ακολουθά χορτοφαγική πρακτική είτε από φιλοσοφική άποψη σχετικά με ζητήματα όπως η δημόσια υγεία και η αποφυγή του υποσιτισμού, της πεποίθησης ότι η κατανάλωση κρέατος είναι οικονομικά ασθενής, μέρους μιας συνειδητής απλής στρατηγικής διαβίωσης ή από ανάγκη.

Φυσιολογίας

Μερικοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι οι άνθρωποι ταιριάζουν λόγω φυσιολογίας καλύτερα σε μια χορτοφάγο ή ημι-χορτοφάγο διατροφή. Αυτά τα άτομα μελετούν τις στατιστικές μελέτες, όπως τη σύγκριση της περιφερειακής υπολογιζόμενης διάρκειας ζωής με τις τοπικές διατροφές. Παραδείγματος χάριν, μία από τις χώρες με την υψηλότερη κατά μέσο όρο διάρκειας ζωής είναι η Ιαπωνία, όπου η βασισμένη στα ψάρια διατροφή τους θεωρείται ο λόγος πίσω από τη μακροζωία τους. Άλλα παραδείγματα ασχολούνται με την ανάλυση μέσα στις ίδιες τις χώρες. Παραδείγματος χάριν, η υπολογιζόμενη διάρκεια ζωής είναι αρκετά μεγαλύτερη στη νότια Γαλλία όπου μια ημι-χορτοφάγος μεσογειακή διατροφή είναι κοινή (νωποί καρποί, λαχανικά, ελαιόλαδο, τυρί της αίγας και ψάρια), από τη βόρεια Γαλλία όπου μια σαρκοφάγος διατροφή είναι πιο κοινή (συμπεριλαμβανομένων του χοιρινού κρέατος, του βόειου κρέατος, του βουτύρου, του τυριού της αγελάδας και της κρέμας).

Πολλές άλλες επιρροές μπαίνουν στην υπολογιζόμενη διάρκεια ζωής, όπως η ρύπανση, η γενετική, η άσκηση και ο τρόπος ζωής (οινοπνευματώδη, κάπνισμα, άγχος κλπ), καθιστώντας το δύσκολο να αποδειχθεί επιστημονικά οποιοσδήποτε συσχετισμός μεταξύ των τοπικών διατροφών και της υπολογιζόμενης διάρκειας ζωής.

Μερικές χορτοφαγικές πεποιθήσεις (όπως του Κρίσνα) προτείνουν ότι τα ανθρώπινα οντά «έχουν ως σκοπό» να καταναλώνουν φυτική ύλη παρά κρέας. Οι λόγοι συνδέονται κυρίως με τις διαφορές μεταξύ των αρπακτικών και φυτοφάγων ζώων. Το επιχείρημα, εντούτοις, είναι βασισμένο στη σύγκριση φυτοφάγων και σαρκοφάγων ζώων (που δεν τρώνε παρά μόνο το κρέας) παρά παμφάγων (που καταναλώνουν ποικιλία τροφίμων).

Άλλοι χορτοφάγοι βεβαιώνουν ότι τα ανθρώπινα δόντια, τα νύχια και το μήκος των εντέρων είναι περισσότερο κοντά στα χορτοφάγα ζώα παρά στα σαρκοφάγα. Υποστηρίζουν ότι τα ανθρώπινα «κυνοειδή δόντια» είναι αντίθετα από τα κυνοειδή δόντια σε κανονικούς κύνους, τα οποία είναι μακρύτερα και πιο μυτερά και ότι μερικά χορτοφάγα ζώα (όπως οι γορίλες) κατέχουν κυνοειδή δόντια. Περαιτέρω υποστηρίζουν ότι οι άνθρωποι έχουν τα μοριακά δόντια όπως τα φυτοφάγα αντίθετα από τα σαρκοφάγα. Το επιχείρημα, εντούτοις, είναι βασισμένο στη σύγκριση φυτοφάγων και σαρκοφάγων παρά παμφάγων. Άλλοι υποστηρίζουν ότι οι άνθρωποι απορροφούν το νερό όπως τα φυτοφάγα παρά το περιτυλίγουν με τη γλώσσα τους όπως τα περισσότερα αρπακτικά ζώα όπως τα σκυλιά και τα αιλουροειδή. Εντούτοις, τα σκυλιά είναι πιθανά παμφάγα από τη φύση τους και η σύνδεση, αν υπάρχει, μεταξύ του πώς ένα ζώο πίνει και πώς τρώει δεν είναι καθόλου σαφής. Στην πραγματικότητα οι άνθρωποι έχουν συγκριτικά απλό σύστημα πέψης με έντερα μέτριου μήκους. Το ανθρώπινο λεπτό έντερο είναι κατά μέσο όρο οκτώ φορές το μήκος του ανθρώπινου σώματος έναντι της γάτας (κατά προσέγγιση τρεις) και των αλόγων (κατά προσέγγιση 12). Αντίθετα από τα πραγματικά φυτοφάγα οι άνθρωποι δεν έχουν όργανα που μπορούν να αφομοιώσουν το κύριο συστατικό των φυτών, την κυτταρίνη.

Ψυχολογικά

Πολλοί χορτοφάγοι επιλέγουν αυτόν τον τρόπο ζωής εν μέρει επειδή βρίσκουν το κρέας και τα προϊόντα κρέατος αισθητικά απεχθή. Υπερασπιστές της ιδέας λένε ότι τα ανθρώπινα όντα δεν προσελκύονται ενστικτωδώς στην κατανάλωση του ζωντανού ή νεκρού κρέατος στη φύση. Παραδείγματος χάριν, το σφάγιο, πτώμα, μιας αγελάδας που βρίσκεται σε ένα δάσος θα προσέλκυε ένα πραγματικό σαρκοφάγο όπως έναν λύκο ή μια λεοπάρδαλη, αλλά θα αποστρέφονταν οι περισσότεροι άνθρωποι. Η μεταφορά από τον ποιητή Ντάγκλας Νταν (Douglas Dunn) είναι ότι όταν κάποιος δίνει σε ένα μικρό παιδί ένα μήλο και ένα κουνελάκι, το παιδί παίζει ενστικτωδώς με το κουνελάκι και τρώει το μήλο, ενώ εάν σε μια γάτα παρουσιάζονταν οι ίδιες επιλογές, η φυσική ώθησή της θα ήταν το αντίθετο.(Και τελευταίες έρευνες συνδέουν τη χορτοφαγία, με καλύτερη ψυχολογία και ηρεμία).

Ασφάλεια τροφίμων

Οι διάφοροι φόβοι ασφάλειας ζωικών τροφίμων κατά τη διάρκεια των πρόσφατων ετών έχουν οδηγήσει ανθρώπους προς την ημι-χορτοφαγία ή τη χορτοφαγία. Αυτές οι φοβίες έχουν περιλάβει τη λεγόμενη «γρίπη των χοίρων», τη λεγόμενη «νόσο των τρελών αγελάδων», την αναφερόμενη στα πτηνά «γρίπη των πουλερικών», τον αφθώδη στα πρόβατα, τις σαλμονέλας στα αυγά, PCB στον εκτρεφόμενο σολομό και τα υψηλά επίπεδα διοξινών στα ζωικά προϊόντα.( Έχει παρατηρηθεί σε έρευνες πως ακόμα και με λιπάσματα, είναι καλύτερη τροφή τα φυτικά προϊόντα για την υγεία, από τα ζωικά)

Υποστηρικτές όπως ο Χάουαρντ Λύμαν (Howard Lyman) και ομάδες όπως οι Άνθρωποι για την Ηθική Συμπεριφορά απέναντι στα Ζώα (People for the Ethical Treatment of Animals) έχουν προωθήσει τη χορτοφαγία σαν απάντηση στις περιπτώσεις της μόλυνσης από Escherichia coli ή της BSE, που θεωρείται ότι μπορεί να μεταφερθούν στον άνθρωπο μέσω του βοδινού κρέατος. Σύμφωνα με τις διάφορες οργανώσεις, η ασθένεια «Creutzfeldt-Jakob» συνδέεται έντονα με την έκθεση στο BSE. Εντούτοις, η «Escherichia Coli» μπορεί να αποκτηθεί από οποιοδήποτε μολυσμένο από περιττώματα, τρόφιμο (όπως τα προϊόντα που μεγαλώνουν με λιπάσματα) ή συμβιούντα με τον άνθρωπο βακτηρίδια.

Κοινωνικά

Μερικοί άνθρωποι είναι χορτοφάγοι επειδή μεγάλωσαν σε μια χορτοφάγο οικογένεια. Άλλοι μπορεί να είχαν γίνει χορτοφάγοι λόγω ενός χορτοφάγου συντρόφου, μέλους της οικογένειας, ή ενός φίλου. Μερικοί άνθρωποι ζουν σε μια κυρίως χορτοφάγο κοινωνία (όπως η Ινδία) και υιοθετούν έτσι αυτήν την πρακτική ώστε να αποφύγουν τον εξοστρακισμό ή επειδή είναι σπάνια η πώληση και κυκλοφορία του κρέατος. Άλλες φορές λόγω οικονομικής ανάγκης.

Πνευματικά

Μερικοί υποστηρικτές των ανατολικών θρησκειών, όπως ο Μαχάτμα Γκάντι, υποστηρίζουν ότι η πνευματική συνειδητότητα και εμπειρίες ενισχύονται πολύ σε μια χορτοφάγο διατροφή. (όλοι οι πνευματικοί και θρησκευτικοί ηγέτες, δίδασκαν την αποφυγή από το κρέας, και τη βία κατά των αδύναμων, ή κατά των ζώων, που υφίσταται στην κρεοφαγία)

Ρητά διάσημων χορτοφάγων, απ' όλον τον κόσμο και θρησκεία

Ο Μ. Βασίλειος στο «Περί νηστείας, πρώτο λόγο του», μεταξύ άλλων, αναφέρει: «να μη τρώτε κρέας, ούτε να πίνετε κρασί, ούτε όσα οι κοιλιόδουλοι επιθυμούν. Γιατί μαζi με τηv πολυφαγία, το μεθύσι και την ποικιλία των καρυκευμάτων, ανοίγει η όρεξη για κτηνώδη συμπεριφορά». ΚΑΙ---“Δεν έχει μικρότερη αξία, αδελφέ μου, ο άνθρωπος από το ζώο, που, αν χαθεί ή πέσει σε χαντάκι, σε προστάζει ο Νόμος να το σηκώσεις και να το περιμαζέψεις (Δευτ. 22:1-4). Πόση ευσπλαχνία, επομένως, οφείλουμε να δείχνουμε στους συνανθρώπους μας, όταν ακόμα και με τ’ άλογα ζώα έχουμε χρέος να είμαστε πονετικοί;”

Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος

(εδώ ο Αγ. Γρηγόριος επισημαίνει πως οφείλουμε από τον Θεϊκό Νόμο να είμαστε συμπονετικοί με τα ζώα, και φυσικά αν λέει υποχρεούμαστε να τα σηκώσουμε, πόσο μάλλον τι θα έλεγε για τις σφαγές τους.)

Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος

Οφείλουμε να δείξουμε στα ζώα μεγάλη καλοσύνη και ευγένεια για πολλούς λόγους. Αλλά πάνω απ’ όλα επειδή έχουμε την ίδια καταγωγή"

«Σκοτώνοντας τα ζώα κανείς, σκοτώνει τους ανθρώπους. Όλοι μιλάνε για την ειρήνη λέγοντας ότι επιτέλους πρέπει να βρεθούν οι τρόποι για να βασιλεύσει αυτή πάνω στη γη, ότι οι πόλεμοι πρέπει να σταματήσουν... Όμως οι πόλεμοι θα συνεχιστούν όσο οι άνθρωποι θα συνεχίζουν να σκοτώνουν τα ζώα για τροφή τους, γιατί σκοτώνοντας τα, οι άνθρωποι καταστρέφουν ταυτόχρονα κάτι μέσα στην ίδια τη ζωή τους. Σέβρες (Παρίσι) 14 Νοεμβρίου 1945 Άιβανχώφ Χριστιανός φιλόσοφος

«Άνθρωποι που αποκλείουν οποιοδήποτε πλάσμα του Θεού από προστασία, συμπόνια και έλεος, θα συμπεριφερθούν με τον ίδιο τρόπο και στους συνανθρώπους τους.» Άγιος Φραγκίσκος της Ασίζης, καθολικός Άγιος, 1181-1226 Χωρία της Παλαιάς Διαθήκης: «Όποιος σκοτώσει μια αγελάδα, αμαρτάνει σα να έχει σκοτώσει έναν άνθρωπο» Ησαΐα (66.3) Ούτω λέγει ο Κύριος: … «Όστις δε σφάζει βουν, είναι ως φονεύων άνθρωπον. Όστις θυσιάζει αρνίον, ως ο κόπτων κοινόν (ανθρώπινον) λαιμόν. Ναι, αυτοί έκλεξαν τας οδούς αυτών, και η ψυχή αυτών, εις τα βδελύγματα αυτών» (Κεφ. 66, Σελ. 669) ΗΣΑΙΑΣ «Σου δίνω χόρτα και καρπούς για τροφή…………….» Γένεση (1:29) «Να μην φας κρέας με τη ζωή μέσα του, με το αίμα του..., γιατί θα ζητήσω το αίμα της δικής σου ζωή». Γένεση ( 9.4) «(Λέει ο Κύριος): «Προσφέρατε σε θυσία τόσα πρόβατα και βοοειδή, μα δεν Μου δίνει ευχαρίστηση το αίμα των δαμαλιών, των προβάτων και των κατσικιών. Όταν εσείς σηκώνετε τα χέρια, Εγώ παίρνω τα μάτια από πάνω σας και όταν προσεύχεστε δεν σας ακούω, γιατί τα χέρια σας είναι γεμάτα αίματα»Ησαΐας (1.5) Παρ. 12,10 Ο δίκαιος και ενάρετος άνθρωπος πονά και ενδιαφέρεται και δι’ αυτά ακόμη τα ζώα του. Τα σπλάγχνα όμως των ασεβών είναι άπονα και σκληρά προς πάντας και προς πάντα. «Ου φονεύσεις» Μια από τις Δέκα Εντολές «Αγάπη θέλω και όχι θυσίες, γνώση του Θεού και όχι ολοκαυτώματα» Αγ Γραφή, όπου κι ο Χριστός συνιστά απολύτως τη νηστεία για την αποβολή δαιμόνων (ασθένειες)
Περισσότερα αποφθέγματα στη λίστα πιο κάτω, με τους διάσημους ανά τους αιώνες χορτοφάγους σοφούς, επιστήμονες και καλλιτέχνες.

Χορτοφαγική κουζίνα

Αυτό γενικά σημαίνει τρόφιμα που αποκλείουν συστατικά για την παραγωγή των οποίων ένα ζώο έπρεπε να έχει πεθάνει, όπως κρέας, ζωμό κρέατος, ζωικό τυρί, ζελατίνη (από ζωικό δέρμα και συνδετικό ιστό) και για τους αυστηρότερους, ακόμα και μερικά ήδη ζάχαρης που έχουν λευκανθεί με άνθρακα κόκαλου (π.χ. ζάχαρη καλάμου, αλλά όχι ζάχαρη από τεύτλα) και οινόπνευμα επεξεργασμένο με ζελατίνη ή συνθλιμμένο οστρακόδερμο και οξύρρυγχος.

Χορτοφαγία ανά χώρα

Ελλάδα

Η χορτοφαγία στην Ελλάδα δεν φαίνεται να έχει αποκτήσει πολύ μεγάλη απήχηση, αλλά υπάρχει κίνημα χορτοφαγίας. Τουλάχιστον στην Αθήνα, λειτουργούν καταστήματα που πουλάνε αποκλειστικά φυτικά προϊόντα, «πράσινες» τροφές, βιολογικά λαχανικά και χορτοφαγικά προϊόντα. Επίσης, στη Θεσσαλονίκη υπάρχει η ένωση vegan thessaloniki όπου διοργανώνει εκδηλώσεις.

Η ελληνική κουζίνα περιέχει πολλά παραδοσιακά χορτοφαγικά πιάτα, όπως γεμιστά, μπάμιες, αγκινάρες, χορτόσουπες, φακές, φασόλια, κουκιά, διάφορα ζυμαρικά και πίτσες, άγρια χόρτα και άλλα. Συνεπώς, στα εστιατόρια και ταβέρνες είναι εύκολο να βρεθούν πιάτα που θα ικανοποιούσαν κάθε χορτοφάγο.

Προς το παρόν δεν υποχρεούνται οι παραγωγοί να μαρκάρουν τα προϊόντα ως χορτοφαγικά ή μη.

Ωστόσο ιδρύεται για πρώτη φορά Χορτοφαγική Ένωση στην Ελλάδα με το όνομα ΜΚΟ Χορτοφαγίας: Στάση Ζωής ακολουθώντας το παράδειγμα άλλων χωρών.

Έκτοτε, από τότε που γράφτηκαν αυτά, το κίνημα χορτοφαγίας (βιγκανισμός) στην Ελλάδα έχει πολύ αυξηθεί και βρίσκεις πια πολλά χορτοφαγικά προϊόντα στα ράφια των σουπερμάρκετ, των ταχυφαγείων, και σε συνταγές στο διαδίκτυο, και στην εξάπλωσή του στους διάσημους στα ΜΜΕ, με συνέπεια να ενημερώνεται πολύς κόσμος γι'αυτό. Περίπου 200.000 Έλληνες εφαρμόζουν χορτοφαγικό τρόπο ζωής.

Ινδία

Η χορτοφαγία στην Ινδία είναι συνήθως συνώνυμη με τη γαλακτο-χορτοφαγία, αν και η γαλακτο-αυγο-χορτοφαγία ασκείται επίσης. Το 40% των Ινδών υπολογίζεται ότι είναι χορτοφάγοι και τα χορτοφάγα εστιατόρια (σχεδόν πάντα γαλακτο-χορτοφαγίας) αφθονούν. Υπάρχουν συνήθως πολλές χορτοφαγικές επιλογές διαθέσιμες σε όλα τα εστιατόρια («κρυμμένα» συστατικά κρέατος όπως το λαρδί, ζελατίνη, απόθεμα κρέατος, δεν χρησιμοποιούνται στην παραδοσιακή κουζίνα). Η Ινδία έχει επινοήσει ένα σύστημα να μαρκάρει κάθε εδώδιμο προϊόν με μία πράσινο βούλα σε ένα πράσινο τετράγωνο για να δηλώσει ότι μόνο χορτοφαγικά συστατικά χρησιμοποιήθηκαν και ότι κανένα «κρυμμένο» συστατικό κρέατος δεν χρησιμοποιήθηκε. Ένα κόκκινο σημείο σε ένα κόκκινο τετράγωνο προορίζεται για να μεταβιβάζει ότι ένα ή περισσότερα συστατικά που χρησιμοποιήθηκαν είναι μη-χορτοφαγικά ή «κρυμμένων» συστατικών κρέατος όπως η ζελατίνη, το λαρδί, ή το απόθεμα κρέατος.

Ακόμη και τα φάρμακα στην Ινδία είναι χαρακτηρισμένα ομοίως, π.χ. για μια διάσημη κάψουλα ωμέγα 3 χρησιμοποιούνται σπόρου λιναριού για την εξαγωγή ωμέγα-3 λιπαρών οξέων. Αλλά, είναι μαρκαρισμένο με κόκκινη βούλα διότι η ίδια η κάψουλα χρησιμοποιεί μη χορτοφάγα συστατικά.

Ηνωμένες Πολιτείες

Στις Ηνωμένες Πολιτείες, η χορτοφαγία είναι συνώνυμος συνήθως με τη γαλακτο-αυγο-χορτοφαγία. Εντούτοις, οι χορτοφάγοι μερικές φορές λανθασμένα θεωρούνται ότι είναι θαλασσινο/πουλερικο-χορτοφάγοι. Πολλά εστιατόρια και προμηθευτές παρέχουν χορτοφαγικές επιλογές στους πελάτες, συχνά με το να υποδεικνύονται ρητά υπό αυτήν τη μορφή. Έρευνες διαπιστώνουν ότι το 2,8% των Αμερικανών ήταν χορτοφάγοι το 2004. Επιπλέον, η χορτοφαγία στις Ηνωμένες Πολιτείες απεικονίζει γενικά τις περιφερειακές πολιτιστικές διαφορές. Είναι δυσκολότερο να βρεθούν χορτοφαγικές επιλογές στα επαρχιακά εστιατόρια απ' ό,τι στα αστικά. Το ίδιο πράγμα ισχύει για τα μεσοδυτικά ή νότια εστιατόρια πόλεων σε σχέση με της δυτικής ακτής εστιατόρια. Αυτό φαίνεται να αλλάζει αργά δεδομένου ότι οι χορτοφαγικές καινοτομίες της αγοράς (όπως τα χορτοφάγα μπέργκερς) επιτυγχάνουν ευρύτερες αποδοχή, ζήτηση και διανομή.Μεγάλης απήχησης αρχίζει να είναι το κίνημα των αυστηρά χορτοφάγων (vegans), οι πιέσεις των οποίων έχουν καταφέρει την ειδική σήμανση των προϊόντων με τέτοια χαρακτηριστικά.

Ηνωμένο Βασίλειο

Στο Ηνωμένο Βασίλειο, το εθελοντικό μαρκάρισμα των χορτοφαγικών τροφίμων είναι διαδεδομένο, αλλά μακριά από καθολικό. Πολλοί κατασκευαστές ονομάζουν τα τρόφιμα «κατάλληλα για χορτοφάγους», αλλά μέχρι σήμερα, κανένας γενικά συμφωνηθείς καθορισμός δεν υπάρχει. Η Αντιπροσωπεία Προτύπων Τροφίμων (Food Standards Agency) εξέδωσε οδηγία σχετικά με το μαρκάρισμα των τροφίμων κατάλληλα για χορτοφάγους το 2006, η οποία περιλαμβάνει τον ακόλουθο κανονισμό: «Ο όρος «χορτοφάγος» δεν πρέπει να απευθύνεται σε τρόφιμα που είναι, ή γίνονται από ή με τη χρήση προϊόντων που προέρχονται από ζώα που έχουν πεθάνει, έχουν θανατωθεί ή ζώα που πεθαίνουν ως αποτέλεσμα της κατανάλωσης. Ζώα εννοούνται παράγωγα κτηνοτροφίας, άγρια ή κατοικίδια, συμπεριλαμβανομένων παραδείγματος χάριν, πουλερικών, κυνηγιού, ψαριών, οστρακόδερμων, καρκινοειδών, αμφίβιων, χιτωνοφόρων, εχινόδερμων, μαλακίων και εντόμων». Επιπλέον, η Χορτοφάγος Κοινότητα (Vegetarian Society) ακολουθεί ένα σχέδιο όπου τα τρόφιμα που ικανοποιούν τα αυστηρά κριτήριά της μπορούν να χαρακτηριστούν ως «Εγκεκριμένα από την Κοινότητα Χορτοφάγων». Το τυρί μαρκάρεται συχνά επίσης, καθιστώντας το πιθανό να προσδιοριστούν τα τυριά που έχουν γίνει με φυτικά προϊόντα. Οι αρωματικές ουσίες στους καταλόγους συστατικών δεν πρέπει να διευκρινίζουν εάν προέρχονται από ζωικά προϊόντα, κάτι το οποίο μπορεί να κάνει τον προσδιορισμό χορτοφαγικών τροφίμων δύσκολο εάν ειδάλλως δεν χαρακτηρίζονται ως τέτοια. 5% των κατοίκων του Ηνωμένου Βασιλείου υπολογίζεται ότι είναι χορτοφάγοι. Η βρετανική Κοινότητα Χορτοφάγων θεωρεί ένα προϊόν ως χορτοφαγικό εάν δεν περιέχει κρέας, κρέας πτηνών, ψάρι, οστρακόδερμα, λίπη κρέατος ή κοκάλων, ζώων ή σφαγίων, ζελατίνη, «ασπίκ» ή οποιοδήποτε άλλο συστατικό που είναι αποτέλεσμα σφαγής. Όπου τα αυγά χρησιμοποιούνται, πρέπει να είναι ελευθέρας βοσκής και το προϊόν δεν πρέπει να έχει προέλθει κατόπιν εργαστηριακών δοκιμών σε ζώα. Σχεδόν όλα τα εστιατόρια και καφέ παρέχουν μια λογική επιλογή χορτοφαγικών πιάτων και συνήθως μαρκάρονται χορτοφάγα.

Ιρλανδία

Στην Ιρλανδία είναι σε ισχύ σύστημα μαρκαρίσματος των τροφίμων. Η χορτοφαγία δεν είναι τόσο κοινή όσο στη Μεγάλη Βρετανία αλλά το δείπνο είναι εύκολο για τους χορτοφάγους τουρίστες.

Ισπανία

Στην Ισπανία, τα περισσότερα χορτοφαγικά γεύματα θα εξυπηρετηθούν με αυγό, ή ακόμα και με τόνο. Ζωμός χρησιμοποιείται στις φυτικές σούπες και πολλές σάλτσες. Πέρα από τις μεγαλύτερες πόλεις ή τις περιοχές τουριστών, τα περισσότερα εστιατόρια έχουν μόνο αρχικά πιάτα για χορτοφάγους, με σχεδόν όλες τα κύρια πιάτα να αποτελούνται από κρέας ή ψάρι.

Γαλλία

Στη Γαλλία η κατάσταση είναι παρόμοια με αυτήν στην Ισπανία. Η γαλλική κουζίνα έχε χορτοφαγικά πιάτα, αλλά αυτά θεωρούνται συχνά ως πρώτα ή δευτερεύοντα πιάτα, και το βασικό είναι σχεδόν πάντα κρέας ή ψάρι.

Γερμανία

Στη Γερμανία οι χορτοφάγοι είναι περίπου το 7,3 με 9% του πληθυσμού. Δεν απαιτείται μαρκάρισμα των τροφίμων.

Αυστραλία

Στην Αυστραλία ισχύουν οι ίδιοι όροι με τη Γερμανία. Μερικοί κατασκευαστές που στοχεύουν στη χορτοφάγο αγορά θα χρησιμοποιήσουν την κατάλληλη ονομασία στα τρόφιμά τους, εντούτοις εκτός από τα τρόφιμα προοριζόμενα για εξαγωγή στο Ηνωμένο Βασίλειο, αυτό το μαρκάρισμα είναι ασυμβίβαστο. Οι αρωματικές ουσίες στους καταλόγους συστατικών δεν χρειάζεται να διευκρινίζουν εάν είναι ζωικής προέλευσης. Υπό αυτήν τη μορφή, η φυσική γεύση θα μπορούσε να έχει προέλθει είτε από φυτικές είτε από ζωικές πηγές. Μερικά τρόφιμα στην Αυστραλία δεν είναι απαραίτητα μη-χορτοφαγικά όπως η χρήση ζελατίνης στο γιαούρτι. Το φυτικό τυρί δεν είναι τόσο εύκολα διαθέσιμο.

Νορβηγία

Στη Νορβηγία, η κατάσταση είναι παρόμοια με τη Γερμανία, εκτός από την πουλερικο-χορτοφαγία, είναι κατά ένα μεγάλο μέρος άγνωστη και τα καταστήματα οργανικών τροφίμων λιγότερο ευρέως διαδεδομένα. Οι αυγο-γαλακτο-χορτοφάγοι είναι περίπου το 1 με 2% του πληθυσμού και τα τρόφιμα που προορίζονται για χορτοφάγους πωλούνται κυρίως στα καταστήματα και τις υπεραγορές υγιεινής διατροφής που εστιάζουν στην ποικιλία. Πολλά εστιατόρια έχουν μια ή ίσως δύο χορτοφαγικές καταχωρήσεις στους καταλόγους τους ή τουλάχιστον μαγειρεύουν κάτι αν ζητηθεί.

Ελβετία

Στην Ελβετία, οι όροι και οι συνήθειες εξαρτώνται κατά μεγάλο μέρος από τη γλωσσική περιοχή και την ισχυρή πολιτιστική επιρροή των γειτονικών χωρών στον γαλλόφωνο, γερμανόφωνο και ιταλόφωνο Ελβετό. Οι όροι στη γαλλόφωνη Ελβετία είναι σαν εκείνους της βαθιά αγροτικής Γαλλίας, που κυμαίνεται από την πλήρη άγνοια της χορτοφαγίας ως μια επιφανειακή γνώση για την εξωτική της αξία. Παρά την κοσμοπολίτικη Γενεύη, δεν υπάρχει κανένα χορτοφάγο εστιατόριο στη γαλλόφωνη Ελβετία, και λίγες θέσεις (εκτός από μερικές σε ασιατικά εστιατόρια και αμερικανικά καταστήματα γρήγορου φαγητού) προσφέρουν χορτοφαγικά πιάτα. Το μαρκάρισμα των τροφίμων είναι ασυμβίβαστο και μπορεί να ποικίλει από ικανοποιητικό μέχρι ανύπαρκτο.

Δανία

Στη Δανία υπάρχουν μερικά χορτοφαγικά εστιατόρια (συνήθως σε αστικές περιοχές) αλλά τα περισσότερα εστιατόρια θα είναι σε θέση μόνο κατόπιν παραγγελίας να παραγάγουν ένα πιάτο δίχως κρέας. Τα μη-κρεατικά δευτερεύοντα πιάτα είναι κοινά. Η χορτοφαγία είναι πιο αποδεκτή από ποτέ, αλλά πολλές παραδοσιακές οικογένειες θα φάνε ακόμα πολύ κρέας και λιγότερα λαχανικά. Η χορτοφαγία είναι ασυνήθιστη στις επαρχιακές περιοχές όπου το παραδοσιακό δανικό μαγείρεμα είναι ακόμα πολύ κοινό. Δεν υπάρχει κανένα διακριτικό μαρκάρισμα σε ισχύ,

Ιταλία

Στην Ιταλία η σταθερή χορτοφαγία είναι ασυνήθιστη. Εντούτοις η κουζίνα είναι φιλική στη χορτοφαγία δεδομένου ότι η πρώτη σειρά πιάτων είναι συνήθως ζυμαρικά, ριζότο ή τρόφιμα βασισμένα στην πολέντα, ενώ η δεύτερη σειρά πιάτων είναι απλά μια περικοπή του κρέατος ή των ψαριών. Οι περισσότεροι χορτοφάγοι ζητούν από τα εστιατόρια να παρέχουν μια μεγαλύτερη πρώτη σειρά πιάτων και αποφεύγουν τη σειρά πιάτων κρέατος.

Τουρκία

Στην Τουρκία, αν και υπάρχουν αρκετές επιλογές στην Τούρκικη κουζίνα που είναι από μόνες τους χορτοφαγικές, τα καταστήματα για χορτοφάγους είναι ελάχιστα και κυρίως συναντιόνται στην Κωνσταντινούπολη και την Άγκυρα, αφού στην Τουρκία το κρέας είναι ένα από τα πιο σημαντικά στοιχεία της Τουρκικής κουζίνας. Η πλειοψηφία των χορτοφάγων στην Τουρκία είναι φοιτητές και μαθητές. Χαρακτηριστικά χορτοφαγικά πιάτα της κουζίνας της Τουρκίας, είναι οι ντολμάδες, το αϊράν, ο μπακλαβάς και αρκετά άλλα. Το καλοκαίρι ακόμη και οι μη χορτοφάγοι καταναλώνουν τηγανιτά λαχανικά με γιαούρτι.

Ενώσεις χορτοφαγίας

Οι κοινότητες χορτοφαγίας (εκτός από την Ινδία) διαμορφώθηκαν αρχικά ως μέσα για να προωθηθεί η διατροφή της χορτοφαγίας και να μαζευτούν μαζί οι χορτοφάγοι για αμοιβαία υποστήριξη. Μέχρι το 2000, τα δυτικότερα και αναπτυσσόμενα έθνη είχαν χορτοφαγικές ενώσεις. Οι χώρες που ήταν πρώτες στο να καθιερώσουν τέτοιες κοινωνίες είναι ακόμα αυτές που έχουν την πιθανότατα να έχουν μεγαλύτερο ποσοστό χορτοφάγων στους πληθυσμούς τους.

Οι πρώτες κοινωνίες ήταν:

1847 - Ηνωμένο Βασίλειο
1850 - Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής
1867 - Γερμανία
1880 - Γαλλία
1886 - Αυστραλία
1889 - Ινδία
1890 - Ιρλανδία
1893 - Ελβετία
1894 - Κάτω Χώρες
1895 - Σουηδία
1896 - Δανία
1896 - Ουγγαρία
1899 - Βέλγιο
1900 - Αυστρία

Η Διεθνής Ένωση Χορτοφαγίας (International Vegetarian Union), μια ένωση όλων των εθνικών κοινωνιών, ιδρύθηκε το 1908.

Διάσημοι χορτοφάγοι

Μερικοί από τους πιο διάσημους χορτοφάγους της ιστορίας :

Κριτική

Χορτοφαγική διατροφή και μακροζωία

Κάποιοι αμφισβητούν τις αξιώσεις περί βελτιωμένης υγείας στους χορτοφάγους. Η μελέτη «Θνησιμότητα στους Βρετανούς χορτοφάγους: η αναθεώρηση και τα προκαταρκτικά αποτελέσματα από την EPIC-Οξφόρδης» («Mortality in British vegetarians: review and preliminary results from EPIC-Oxford») κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η χαμηλότερη θνησιμότητα στους Βρετανούς χορτοφάγους εξηγείται καλύτερα από τη συμπεριφορά εκτός της μη-κατανάλωσης κρέατος. Η μελέτη δηλώνει ότι οι «Βρετανοί χορτοφάγοι έχουν χαμηλή θνησιμότητα έναντι του γενικού πληθυσμού. Τα ποσοστά θανάτου τους είναι παρόμοια με εκείνα των συγκρίσιμων μη-χορτοφάγων, που προτείνει ότι ένα μεγάλο μέρος αυτού του οφέλους μπορεί να αποδοθεί στους μη-διαιτητικούς παράγοντες τρόπου ζωής όπως τη χαμηλή επικράτηση του καπνίσματος και μιας γενικά υψηλής κοινωνικοοικονομικής θέσης ή στις πτυχές της διατροφής εκτός από την αποφυγή του κρέατος και του ψαριού.» Μια σχετική μελέτη, «θνησιμότητα στους χορτοφάγους και μη-χορτοφάγους: λεπτομερή συμπεράσματα από μια συνεργάσιμη ανάλυση 5 ενδεχόμενων μελετών» («Mortality in vegetarians and nonvegetarians: detailed findings from a collaborative analysis of 5 prospective studies»), που δοκίμασε επίσης να απομονώσει τις «κρυφές μεταβλητές» μέσα από 6 μελέτες χορτοφαγικών διατροφών. Τα αποτελέσματά της πρότειναν ότι η αναλογία θνησιμότητας ήταν χαμηλότερη στους τρώγοντες ψάρια (0.82) που ακολουθήθηκαν από περιστασιακά τρώγοντες κρέας και χορτοφάγους (0.84) που ακολουθήθηκαν έπειτα από τους κανονικούς τρώγοντες κρέας (1.0) και αυστηρούς χορτοφάγους (1.0). Σαν ομάδα, οι χορτοφάγοι είχαν 24% χαμηλότερη θνησιμότητα των ισχαιμικών καρδιακών παθήσεων έναντι στους τρώγοντες κρέας.

Πολλοί χορτοφάγοι (κυρίως οι αυστηρά χορτοφάγοι) αρνούνται να πιουν γάλα ή να φάνε κρέας λόγω του ότι αυτά τα τρόφιμα περιέχουν ξένες, και ενδεχομένως αποδιοργανωτικές για το ανθρώπινο σώμα ζωικές ορμόνες. Εντούτοις, πολλές δημοφιλείς εναλλακτικές λύσεις κρέατος και γάλακτος, ειδικότερα προϊόντα σόγιας, μπορούν τα ίδια να περιέχουν υψηλά ποσοστά φυτοιστρογόνων (phytoestrogen) και άλλων ενδεχομένως επιβλαβών χημικών ουσιών. Μερικές μελέτες έχουν συνδέσει παραγόμενα από σόγια φυτοιστρογόνα με αναπτυξιακή ζημία σε νήπια, καθώς επίσης και με πιθανή αντρική στειρότητα.

Περιβάλλον

Μερικοί εξετάζουν την υπόθεση ότι τα τρόφιμα που απορροφούνται στην κτηνοτροφία θα μπορούσαν αντ' αυτού να χρησιμοποιηθούν για να τραφούν άνθρωποι. Στις αναπτυσσόμενες χώρες ιδιαίτερα, τέτοια τρόφιμα είναι συνήθως κακής ποιότητας και ακατάλληλα για ανθρώπινη κατανάλωση, αν και το έδαφος που χρησιμοποιεί η κτηνοτροφία θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για φυτικά προϊόντα. Επιπλέον, σε μια κατά ένα μεγάλο μέρος αγροτική οικονομία, τα εύφορα εδάφη χρησιμοποιούνται σπάνια απλώς για την παραγωγή τροφών κτηνοτροφίας, αντ' αυτού οι καλλιέργειες υπάρχουν για ανθρώπινη κατανάλωση. Τα προκύπτοντα υποπροϊόντα ταΐζονται συχνά στα βοοειδή και άλλα ζώα, κάνοντάς τα αμοιβαία εξαρτώμενα. Επιστήμονες του Πανεπιστημίου Κορνέλλ (Cornell) έχουν πει ότι οι ΗΠΑ θα μπορούσαν να ταΐσουν 800 εκατομμύρια ανθρώπους με το σιτάρι που το ζωικό κεφάλαιο καταναλώνει. Εντούτοις, μερικοί υποστηρίζουν ότι η παρέκκλιση αυτού του σιταριού μακρυά από το ζωικό κεφάλαιο δεν θα επίλυε τα οικονομικά προβλήματα που αποτρέπουν λιμοκτονούντες (φτωχούς) ανθρώπους να αγοράσουν τρόφιμα, αν και μια πτώση στις τιμές λόγω του αυξανόμενης προσφοράς μπορεί να τους εξασφάλιζε οικονομικά καλύτερη πρόσβαση, τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα.

Επίσης, υπάρχουν μερικοί τύποι εκτάσεων (όπως βουνά, περιθώρια ερήμων, και περιοχές με πολύ φτωχό χώμα) που είναι κατάλληλοι για ζώα, αλλά μη κατάλληλοι ως καλλιεργήσιμο έδαφος. Οικολόγοι λένε ότι αυτά τα «οριακά εδάφη» δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται καν και ότι το βόσκοντα ζωικό κεφάλαιο σε αυτά τα εδάφη ασκεί περισσότερη πίεση από όση μπορούν να αντέξουν ή/και ανταγωνίζονται άμεσα με τα εγγενή άγρια ζώα που θα έβοσκαν στην ίδια γη. Εντούτοις, πολλοί λαοί στον αναπτυσσόμενο κόσμο στηρίζονται σε αυτά τα εδάφη για την ανατροφή των σκληραγωγημένων ζώων, όπως οι αίγες και τα βοοειδή, τα οποία χρησιμοποιούνται έπειτα ως κρίσιμη πηγή τροφίμων. Εάν τα μεγέθη κοπαδιών συγκρατούνται, η ζημία στο έδαφος μπορεί να αποτραπεί και οι κάτοικοι είναι επίσης ικανοί να διατηρήσουν οικονομική ανεξαρτησία.

Δείτε επίσης

Στα Βικιφθέγματα υπάρχει υλικό σχετικό με το λήμμα:
Χορτοφαγία