Πάνθεον (Παρίσι)
Συντεταγμένες: 48°50′46″N 2°20′45″E / 48.84611°N 2.34583°E
Το Πάνθεον (γαλλ. Panthéon/Le Panthéon national, από την ελληνική λέξη, που σημαίνει «όλοι οι θεοί») των Παρισίων είναι ένα κτίσμα στο Καρτιέ Λατέν της πόλης. Κτίσθηκε αρχικώς ως ναός αφιερωμένος στην Αγία Γενοβέφα (Ζενεβιέβ), την πολιούχο των Παρισίων, με σκοπό να φιλοξενήσει τη λειψανοθήκη με το λείψανό της. Ωστόσο, μετά από πολλές τροποποιήσεις, χρησιμεύει σήμερα ως ένα μη θρησκευτικό μαυσωλείο που περιέχει τα λείψανα διακεκριμένων Γάλλων πολιτών (και μερικών αλλοεθνών). Αρχιτεκτονικώς, αποτελεί πρώιμο παράδειγμα νεοκλασικισμού, με πρόσοψη που έχει ως πρότυπο το Πάνθεον της Ρώμης, ενώ επιστέφεται από θόλο που έχει στοιχεία του Tempietto του Ντονάτο Μπραμάντε στη Ρώμη (στο San Pietro in Montorio).
| Πάνθεον | |
|---|---|
| Panthéon | |
 | |
.jpg) | |
 | |
| Είδος | μαυσωλείο και εκκλησία[1][2] |
| Αρχιτεκτονική | νεοκλασική αρχιτεκτονική |
| Γεωγραφικές συντεταγμένες | 48°50′46″N 2°20′46″E |
| Θρήσκευμα | Καθολικισμός[3] |
| Διοικητική υπαγωγή | Σορμπόν[2] και 5ο δημοτικό διαμέρισμα του Παρισιού |
| Χώρα | Γαλλία[1][2] |
| Έναρξη κατασκευής | 1758 |
| Ολοκλήρωση | 1781 |
| Ύψος | 83 μέτρα |
| Αρχιτέκτονας | Ζακ-Ζερμαίν Σουφλό, Jean-Baptiste Rondelet[4] και Maximilien Brébion[4] |
| Προστασία | κατηγοριοποιημένο ιστορικό μνημείο στη Γαλλία (από 1920)[1] και κατηγοριοποιημένο ιστορικό μνημείο στη Γαλλία (από 2008)[1] |
| Ιστότοπος | |
| Επίσημος ιστότοπος | |
 Πολυμέσα | |
| δεδομένα (π) | |
Το Πάνθεον βρίσκεται στο 5ο Διαμέρισμα, στον Λόφο της Σαιν Ζενεβιέβ, από όπου έχει θέα προς όλη την πόλη. Ο αρχιτέκτονας Ζακ-Ζερμαίν Σουφλό είχε την πρόθεση να συνδυάσει το φως και τη λεπτότητα του γοτθικού καθεδρικού ναού με τις κλασικές αρχές, αλλά ο ρόλος του κτίσματος ως μαυσωλείου απαίτησε την κατάργηση των μεγάλων γοτθικών παραθύρων.
Ιστορία
Επεξεργασία
Ο βασιλιάς Λουδοβίκος ΙΕ΄ της Γαλλίας ορκίσθηκε το 1744 ότι, αν θεραπευόταν από την ασθένειά του, θα αντικαθιστούσε τον κατεστραμμένο ναό του Αββαείου της Αγίας Γενοβέφας με ένα κτίσμα αντάξιο της πολιούχου αγίας των Παρισίων. Πράγματι, έγινε καλά και εμπιστεύθηκε στον Αμπέλ-Φρανσουά Πουασόν, μαρκήσιο του Μαρινύ, με την εκπλήρωση του όρκου του. Το 1755 ο Μαρινύ ανέθεσε στον Ζακ-Ζερμαίν Σουφλό να σχεδιάσει ένα ναό και η κατασκευή άρχισε περίπου δύο χρόνια αργότερα, το 1758.
Το συνολικό σχέδιο ήταν ενός «ελληνικού σταυρού» με ογκώδη είσοδο από κίονες Κορινθιακού ρυθμού. Οι φιλόδοξες γραμμές ήθελαν ένα τεράστιο οικοδόμημα με μήκος 110 μέτρα, πλάτος 84 και ύψος 83. Εξίσου εντυπωσιακή θα ήταν και η κρύπτη του. Η πιο αριστοτεχνική «πινελιά» του Σουφλό δεν είναι άμεσα αντιληπτή: ο τριπλός θόλος, με το κάθε του κέλυφος ταιριασμένο μέσα στα άλλα, επιτρέπει μία ματιά μέσα από το εσωτερικό προς τον δεύτερο θόλο, με την τοιχογραφία του Αντουάν-Ζαν Γκρο «Η αποθέωσις της Αγίας Γενοβέφας». Ο εξωτερικός θόλος είναι κτισμένος από πέτρα δεμένη με σιδερένιους συνδέσμους και καλυμμένη με μολυβένια φύλλα.
Τα θεμέλια τέθηκαν το 1758, αλλά εξαιτίας οικονομικών προβλημάτων της εποχής οι εργασίες προχωρούσαν αργά. Το 1780 ο Σουφλό πέθανε και αντικαταστάθηκε από ένα μαθητή του, τον Ζαν-Μπατίστ Ροντελέ (1743-1829). Το επανασχεδιασμένο Αββαείο της Αγίας Γενοβέφας ολοκληρώθηκε τελικώς μετά την έναρξη της Γαλλικής Επανάστασης, και συγκεκριμένα το 1790. Με τον θάνατο του δημοφιλούς Γάλλου πολιτικού και ρήτορα Μιραμπώ στις 2 Απριλίου 1791, η Εθνοσυνέλευση, της οποίας ο Μιραμπώ ήταν πρόεδρος, διέταξε να μετατραπεί το κτήριο από εκκλησία σε μαυσωλείο για τους επιφανείς Γάλλους, κρατώντας τον θεωρητικό της αρχιτεκτονικής Quatremère de Quincy ως επικεφαλής αυτού του σχεδίου. Καθώς ήταν αναμενόμενο, ο Μιραμπώ υπήρξε ο πρώτος του οποίου η σορός εναποτέθηκε στο νέο κτίσμα, στις 4 Απριλίου 1791. Ο γλύπτης Ζαν Γκυγιώμ Μουάτ σμίλεψε ένα ανάγλυφο σύμπλεγμα για το αέτωμα του Πανθέου με τίτλο «Η πατρίδα στεφανώνει τις ηρωικές και αστικές αρετές», το οποίο αντικαταστάθηκε αργότερα, με την Παλινόρθωση των Βουρβόνων, από αντίστοιχο έργο του Νταβίντ ντ' Ανζέ.
Δύο φορές μετά το 1791 το οικοδόμημα μετατράπηκε και πάλι σε ναό, πριν γίνει οριστικά ένα μέρος αφιερωμένο στα μεγάλα πνεύματα της Γαλλίας.
Το 1851 ο φυσικός Λεόν Φουκώ απέδειξε την περιστροφή της Γης περί τον άξονά της με ένα πείραμα που έγινε στο Πάνθεον (και έμεινε γνωστό από τότε ως «Πείραμα του Φουκώ»), αναρτώντας ένα Εκκρεμές του Φουκώ μήκους 67 μέτρων από τον κεντρικό θόλο. Σήμερα το αρχικό εκκρεμές φυλάσσεται στο Μουσείο Τεχνών και Επιτηδευμάτων, αλλά ένα αντίγραφο υπάρχει σήμερα σε κοινή θέα στο Πάνθεον[5].
Από το 1906 ως το 1922 το Πάνθεον φιλοξενούσε το διάσημο γλυπτό του Ωγκύστ Ροντέν Ο σκεπτόμενος.
Στα τέλη του 2006 ένα «πολιτιστικό αντάρτικο κίνημα» αυτοαποκαλούμενο «Untergunther» («les UX») ολοκλήρωσε ένα πρόγραμμα διάρκειας ενός έτους κατά το οποίο επισκεύασαν κρυφά τα παλαιά ρολόγια του Πανθέου.
Ως τόπος ταφής
ΕπεξεργασίαΗ επιγραφή πάνω από την είσοδο αναφέρει AUX GRANDS HOMMES LA PATRIE RECONNAISSANTE («Στους μεγάλους άνδρες της, η ευγνωμονούσα πατρίδα»). Θάβοντας τους επιφανείς άνδρες του στο Πάνθεον, το έθνος αναγνωρίζει την τιμή που έλαβε από αυτούς. Η εναπόθεση σορών ή λειψάνων στο μέρος αυτό είναι αυστηρά περιορισμένη και επιτρέπεται μόνο μετά από κοινοβουλευτική πράξη για «εθνικούς ήρωες». Παρόμοιος τόπος τιμητικής ταφής είναι το Μέγαρο των Απομάχων (Les Invalides) για ιστορικούς στρατιωτικούς ηγέτες όπως οι Μέγας Ναπολέων, Ντε Τουρέν και Βωμπάν. Κάθε πρόεδρος της Γαλλικής Δημοκρατίας έχει το δικαίωμα να προτείνει 1 αποθανόντα για να πάρει θέση στο Πάνθεον. Η προεδρία της δημοκρατίας και ο εκάστοτε επικεφαλής του Κέντρου Εθνικών Μνημείων για λογαριασμό της δέχονται σχετικές προτάσεις από Γάλλους πολίτες.
Ανάμεσα στους νεκρούς των οποίων τα λείψανα βρίσκονται στο Πάνθεον συγκαταλέγεται και ο Σουφλό, ο αρχιτέκτονάς του. Ο ευρύτατα διαδεδομένος θρύλος ότι τα λείψανα του Βολταίρου κλάπηκαν από το Πάνθεον το 1814 και πετάχτηκαν στα σκουπίδια είναι ψευδής. Τέτοιες φήμες προκάλεσαν το άνοιγμα του φερέτρου του το 1897, που επιβεβαίωσε ότι το λείψανό του βρισκόταν ακόμα εκεί.
Πλήρης κατάλογος των αποτεθειμένων ή τιμωμένων στο Πάνθεον
ΕπεξεργασίαΜε χρονολογική σειρά αποθέσεως. Τα λείψανα μερικών από τους παρακάτω δεν υπάρχουν ή αποσύρθηκαν για διάφορους λόγους (δείτε τα σχόλια). Υπάρχει πάντως αναμνηστική πλάκα.
| Χρόνος ταφής στο Πάνθεον |
Ονοματεπώνυμο | Σχόλια |
|---|---|---|
| 1791 | Ονορέ Γκαμπριέλ Ρικετί, κόμης του Μιραμπώ | Ο πρώτος που αποτέθηκε στο Πάνθεον. Το λείψανο ωστόσο αποσύρθηκε στις 25 Νοεμβρίου 1794, πετάχτηκε σε ανώνυμο τάφο στο Κλαμάρ και δεν ξαναβρέθηκε ποτέ. |
| 1791 | Βολταίρος (Φρανσουά Μαρί Αρουέ) | 
|
| 1792 | Νικολά-Ζοζέφ Μπωρεπαίρ | Το λείψανο εξαφανίσθηκε. |
| 1793 | Λουί-Μισέλ λε Πελετιέ, μαρκήσιος του Saint-Fargeau | Η σορός του αποσύρθηκε από την οικογένειά του στις 14 Φεβρουαρίου 1795. |
| 1793 | Ωγκυστέν-Μαρί Πικό | Το λείψανο εξαφανίσθηκε. |
| 1794 | Ζαν-Πωλ Μαρά | Το λείψανο αποσύρθηκε. |
| 1794 | Ζαν Ζακ Ρουσσώ |  Γεννήθηκε ως γαλλικής καταγωγής Ελβετός.
|
| 1806 | Φρανσουά Ντενί Τρονσέ | |
| 1806 | Κλωντ Λουί Πετιέ | |
| 1807 | Ζαν-Ετιέν-Μαρί Πορταλί | |
| 1807 | Λουί-Πιερ-Πανταλεόν Ρενιέ | |
| 1807 | Λουί-Ζοζέφ-Σαρλ-Αμάμπλ ντ' Αλμπέρ, δούκας της Luynes | Το λείψανο αποσύρθηκε και επιστράφηκε στην οικογένειά του το 1862 μετά από απαίτησή της. |
| 1807 | Ζαν-Μπατίστ-Πιερ Μπεβιέρ | |
| 1808 | Φρανσουά Μπαρτελεμύ, κόμης του Μπεγκυνό | |
| 1808 | Πιερ Ζαν Ζωρζ Καμπανί | |
| 1808 | Γκαμπριέλ-Λουί, μαρκήσιος του Κωλαινκούρ | |
| 1808 | Ζαν-Φρεντερίκ, κόμης του Περεγκώ | |
| 1808 | Αντουάν-Σεζάρ ντε Σουαζέλ, δούκας του Πραλέν | |
| 1808 | Ζαν-Πιερ-Φερμέν, κόμης του Μαλέρ | Μόνο αγγείο με την καρδιά του |
| 1809 | Ζαν Μπατίστ Παπέν, κόμης του Σαιν-Κριστώ | |
| 1809 | Ζοζέφ-Μαρί Βιέν | |
| 1809 | Πιερ Γκαρνιέ, κόμης του Λαμπουασιέρ | |
| 1809 | Ζαν Πιερ, κόμης του Σερ (Sers) | Μόνο αγγείο με την καρδιά του |
| 1809 | Ζερόμ-Λουί-Φρανσουά-Ζοζέφ, κόμης του Δυρραχίου | Μόνο αγγείο με την καρδιά του |
| 1809 | Ζυστίν Μποναβεντύρ Μοράρ ντε Γκαλ | Μόνο αγγείο με την καρδιά του |
| 1809 | Εμανυέλ Κρετέ, κόμης του Champnol | |
| 1810 | Τζιοβάννι Μπαττίστα Καπράρα | Ιταλός. Το λείψανο αποσύρθηκε το 1861. |
| 1810 | Λουί-Βενσάν-Ζοζέφ λε Μπλον ντε Σαιν-Ιλαίρ | |
| 1810 | Ζαν Μπατίστ Τρεϊλάρ | |
| 1810 | Ζαν Λαν, δούκας του Μοντεμπέλο | 
|
| 1810 | Σαρλ Πιερ Κλαρέ ντε Φλεριέ | |
| 1811 | Λουί Αντουάν ντε Μπουγκαινβίλ | 
|
| 1811 | Καρδινάλιος Τσαρλς Έρσκιν | Ιταλός σκωτικής καταγωγής |
| 1811 | Αλεξάντρ-Αντουάν Υρώ, βαρόνος του Σεναρμόν | Μόνο αγγείο με την καρδιά του |
| 1811 | Καρδινάλιος Ιπολίτο Αντόνιο (Βιτσέντι Μαρέρι) | Ιταλός |
| 1811 | Νικολά-Μαρί Σοντζί ντε Κουρμπόν | |
| 1811 | Μισέλ Ορντενέ | |
| 1812 | Ζαν-Μαρί Ντορσέν | |
| 1812 | Γιαν Βίλεμ ντε Βιντέρ (στη γαλλική Ζαν Γκυγιώμ ντε Βιντέρ, κόμης Υεσέν) | Ολλανδός. Στο Πάνθεον βρίσκεται το λείψανο εκτός από την καρδιά, που είναι θαμμένη στη γενέτειρά του, το Κάμπεν. |
| 1813 | Υασίντ-Υγκέ-Τιμολεόν ντε Κοσέ, κόμης του Μπρισάκ | |
| 1813 | Ζαν-Ιγκνάς Ζακεμινό, κόμης του Αμ | |
| 1813 | Ζοζέφ Λουί Λαγκράνζ | |
| 1813 | Ζαν, κόμης του Ρουσσώ | |
| 1813 | Φρανσουά-Μαρί-Ζοζέφ-Ζυστίν, κόμης του Βιρύ | |
| 1814 | Ζαν-Νικολά Ντεμενιέ | |
| 1814 | Ζαν Ρεϋνιέ | |
| 1814 | Κλωντ-Αμπρουάζ Ρενιέ, δούκας του Μάσσα ντι Καρράρα | |
| 1815 | Αντουάν-Ζαν-Μαρί Τεβενάρ | |
| 1815 | Κλωκλώντ Ζυστ Αλεξάντρ Λεγκράν | |
| 1829 | Ζακ-Ζερμαίν Σουφλό | |
| 1885 | Βίκτωρ Ουγκώ | 
|
| 1889 | Λαζάρ Καρνό | Αποτέθηκε 66 χρόνια μετά τον θάνατό του, στους εορτασμούς για τα 100 έτη από τη Γαλλική Επανάσταση. |
| 1889 | Τεοφίλ Κορέ ντε λα Τουρ ντ΄Ωβέρν | Αποτέθηκε 89 χρόνια μετά τον θάνατό του, στους εορτασμούς για τα 100 έτη από τη Γαλλική Επανάσταση. |
| 1889 | Φρανσουά Σεβερέν Μαρσώ-Ντεγκραβιέρ | Αποτέθηκε 93 χρόνια μετά τον θάνατό του, στους εορτασμούς για τα 100 έτη από τη Γαλλική Επανάσταση – μόνο η τέφρα. |
| 1894 | Μαρί Φρανσουά Σαντί Καρνό | Αποτέθηκε αμέσως μετά τη δολοφονία του. |
| 1907 | Μαρσελέν Μπερτελό | Τάφηκε μαζί με τη σύζυγό του, Σοφί Μπερτελό, την πρώτη γυναίκα που αποτέθηκε στο Πάνθεον. |
| 1908 | Εμίλ Ζολά | |
| 1920 | Λέων Γαμβέτας | Μόνο αγγείο με την καρδιά του |
| 1924 | Ζαν Ζωρές | Αποτέθηκε 10 χρόνια μετά τη δολοφονία του. |
| 1933 | Πωλ Παινλεβέ | |
| 1948 | Πωλ Λανζεβέν | |
| 1948 | Ζαν Μπατίστ Περέν | Αποτέθηκε την ίδια ημέρα με τον προηγούμενο. |
| 1949 | Βικτόρ Σελσέρ | |
| 1949 | Φελίξ Εμπουέ | Αποτέθηκε την ίδια ημέρα με τον προηγούμενο. |
| 1952 | Λουδοβίκος Μπράιγ |  Αποτέθηκε στην εκατοστή επέτειο του θανάτου του.
|
| 1964 | Ζαν Μουλέν | Η τέφρα του μεταφέρθηκε από το Κοιμητήριο Περ Λασαίζ στις 19 Δεκεμβρίου 1964. |
| 1987 | Ρενέ Κασέν | Αποτέθηκε στην εκατοστή επέτειο της γεννήσεώς του. |
| 1988 | Ζαν Μονέ | Αποτέθηκε στην εκατοστή επέτειο της γεννήσεώς του. |
| 1989 | Ανρί Γκρεγκουάρ | Αποτέθηκε 158 χρόνια μετά τον θάνατό του, στους εορτασμούς για τα 200 έτη από τη Γαλλική Επανάσταση. |
| 1989 | Γκασπάρ Μοντζ | Αποτέθηκε 171 χρόνια μετά τον θάνατό του, στους εορτασμούς για τα 200 έτη από τη Γαλλική Επανάσταση. |
| 1989 | Μαρκήσιος ντε Κοντορσέ | Στο πλαίσιο των εορτασμών για τα 200 έτη από τη Γαλλική Επανάσταση, δημιουργήθηκε τάφος του στο Πάνθεον. Το φέρετρό του ωστόσο είναι άδειο, καθώς το λείψανό του έχει χαθεί (κενοτάφιο). |
| 1995 | Πιερ Κιουρί |  |
| 1995 | Μαρία Κιουρί |  Πολωνή
|
| 1996 | Αντρέ Μαλρώ | Η τέφρα του αποτέθηκε από το Κοιμητήριο Verrières-le-Buisson (Essonne) στις 23 Νοεμβρίου 1996, κατά την εικοστή επέτειο του θανάτου του. |
| 1998 | Τουσαίν Λουβερτύρ | Αϊτινός. Μόνο αναμνηστική πλάκα. |
| 1998 | Λουί Ντελγκρέ | Μόνο αναμνηστική πλάκα |
| 2002 | Αλέξανδρος Δουμάς (πατέρας) | Το λείψανο μεταφέρθηκε εδώ 132 χρόνια μετά τον θάνατό του. |
| 2011 | Αιμέ Σεζαίρ | Μόνο αναμνηστική πλάκα (6 Απριλίου 2011) — ο Σεζαίρ είναι θαμμένος στη Μαρτινίκα[6]. |
- Επιπλέον, τον Ιανουάριο του 2007 ο Γάλλος Πρόεδρος Ζακ Σιράκ απεκάλυψε μία πλάκα στο Πάνθεον στη μνήμη άνω των 2.600 ανθρώπων που αναγνωρίσθηκε ότι έσωσαν τις ζωές Εβραίων κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής. Αυτή η πλάκα αναγράφει σε μετάφραση:
Κάτω από το πέπλο μίσους και σκότους που απλώθηκε πάνω από τη Γαλλία κατά τα έτη της Κατοχής, χιλιάδες φώτα αρνήθηκαν να σβήσουν. Αναγνωρισθέντες ως «Δίκαιοι των Εθνών» ή παραμένοντες ανώνυμοι, άνδρες και γυναίκες όλων των υποβάθρων και κοινωνικών τάξεων, έσωσαν Εβραίους από τις αντισημιτικές διώξεις και τα στρατόπεδα εξοντώσεως. Αψηφώντας τους κινδύνους, ενεσάρκωσαν την τιμή της Γαλλίας.
Κριτική
Επεξεργασία- Μία πρώτη κριτική πηγάζει ήδη από τη φράση του αετώματος «Στους μεγάλους άνδρες...». Η Μαρία Κιουρί είναι η μοναδική γυναίκα που βρίσκεται στο Πάνθεον από τη δική της αξία, και δεν είναι καν γαλλικής, αλλά πολωνικής καταγωγής. Πρόσφατα λοιπόν έγινε μία σχετική εκστρατεία[7] με καταιγισμό προτάσεων για σημαντικές γυναικείες μορφές από την οργάνωση «Τολμήστε τον φεμινισμό». Πρώτη σε προτιμήσεις αναδείχθηκε η γυναίκα-έμβλημα της Κομούνας του 1871, η αναρχική Λουίζ Μισέλ, ενώ δεύτερη η Αδελφή Εμανυέλ, μοναχή που έζησε κοντά σε φτωχούς πληθυσμούς της Αιγύπτου και της Τουρκίας.
- Κανόνες εντάξεως στο Πάνθεον ουδέποτε κωδικοποιήθηκαν, με περισσότερους από τους μισούς να είναι ονόματα άγνωστα ακόμα και στους σύγχρονους Γάλλους[7], ευρισκόμενοι εκεί χάρη στον Μέγα Ναπολέοντα.
Μερικοί διάσημοι Γάλλοι που ΔΕΝ αναπαύονται στο Πάνθεον
Επεξεργασία(παρότι απεβίωσαν μετά το 1791)
- Πιέρ Σιμόν Λαπλάς
- Λουί Παστέρ
- Ιούλιος Βερν
- Σαρλ ντε Γκωλ — είχε ζητήσει επίμονα η σορός του να μην απομακρυνθεί ποτέ από το χωριό του, Κολομπέ λε ντεζ Εγκλίζ
- Αλμπέρ Καμύ — παρά τις προσπάθειες του Προέδρου Νικολά Σαρκοζί, οι ενστάσεις της οικογένειας του Καμύ αποδείχθηκαν ανυπέρβλητες
- Ζαν-Πωλ Σαρτρ
- Σιμόν ντε Μποβουάρ
Δείτε επίσης
ΕπεξεργασίαΠαραπομπές
Επεξεργασία- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 «base Mérimée» (Γαλλικά) Υπουργείο Πολιτισμού της Γαλλίας.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 (Γερμανικά, Αγγλικά, Γαλλικά, Ισπανικά, Ιταλικά) archINFORM. 4512. Ανακτήθηκε στις 31 Ιουλίου 2018.
- ↑ Ανακτήθηκε στις 6 Ιανουαρίου 2021.
- ↑ 4,0 4,1 www
.techno-science .net /glossaire-definition /Pantheon-Paris-page-3 .html. - ↑ «Αρχειοθετημένο αντίγραφο». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 12 Μαρτίου 2012. Ανακτήθηκε στις 5 Φεβρουαρίου 2014.
- ↑ France Guide (2011). «Aimé Césaire joins Voltaire and Rousseau at the Panthéon in Paris». French Government Tourist Office. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 29 Απριλίου 2013. Ανακτήθηκε στις 9 Απριλίου 2011.
- ↑ 7,0 7,1 Alissa J. Rubin, “At Resting Place for France’s ‘Great Men,’ Calls to Include More Women”, The New York Times, 22 Ιανουαρίου 2014, http://www.nytimes.com/2014/01/23/world/europe/at-resting-place-for-frances-great-men-calls-to-include-more-women.html?hp&_r=0
Εξωτερικοί σύνδεσμοι
Επεξεργασία- Το Panthéon στο «Κέντρο Εθνικών Μνημείων»
- Panthéon — σύγχρονες και παλαιές φωτογραφίες
- Panthéon ou église Sainte-Geneviève? Les ambiguïtés d'un monument, Denis Bocquet, διατριβή master, Πανεπιστήμιο της Σορβόνης 1992
- Το Πάνθεον ως κτίσμα στον ιστοτόπο Structurae