Φαν Νόλι

Ο Θεοφάν Στιλιάν Νόλι (αλβανικά: Theofan Stilian Noli‎‎), γνωστός ως Φαν Νόλι (αλβανικά: Fan Noli‎‎, γεν. Θεοφάνης Στυλιανού Μαυρομάτης 6 Ιανουαρίου 1882 – 13 Μαρτίου 1965), ήταν Αλβανός συγγραφέας, λόγιος, διπλωμάτης, πολιτικός, ιστορικός και ιδρυτής της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Αλβανίας, ο οποίος διετέλεσε Πρωθυπουργός και αντιβασιλέας της Αλβανίας το 1924 κατά τη διάρκεια της επανάστασης του Ιουνίου.

Φαν Νόλι
Ο Φαν Νόλι
Γενικές πληροφορίες
Όνομα στη μητρική γλώσσα	Fan Stilian Noli (Αλβανικά)
Γέννηση	6  Ιανουαρίου 1882 Ιμπρίκτεπε
Θάνατος	13  Μαρτίου 1965 Φορτ Λόντερντεϊλ
Αιτία θανάτου	χειρουργικές επιπλοκές
Χώρα πολιτογράφησης	Αλβανία Οθωμανική Αυτοκρατορία Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής (από Δεκαετία του 1930)
Θρησκεία	Ορθόδοξη Εκκλησία της Αλβανίας
Εκπαίδευση και γλώσσες
Ομιλούμενες γλώσσες	Αλβανικά Αγγλικά Ελληνικά
Σπουδές	Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ Πανεπιστήμιο της Βοστώνης
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότητα	γλωσσολόγος πολιτικός ιερέας διπλωμάτης ιστορικός μεταφραστής δημοσιογράφος συγγραφέας μεταφραστής της Βίβλου ποιητής συνθέτης
Αξιώματα και βραβεύσεις
Αξίωμα	Πρωθυπουργός της Αλβανίας (Ιουνίου 1924 – Δεκέμβριος 1924)
Υπογραφή
Σχετικά πολυμέσα

Ο Φαν Νόλι τιμάται στην Αλβανία ως υποστηρικτής της λογοτεχνίας, της ιστορίας, της θεολογίας, της διπλωματίας, της δημοσιογραφίας, της μουσικής και της εθνικής ενότητας. Διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην εδραίωση της αλβανικής γλώσσας ως εθνικής γλώσσας της Αλβανίας με πολυάριθμες μεταφράσεις αριστουργημάτων της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Έγραψε επίσης εκτενώς στα αγγλικά: ως λόγιος και συγγραφέας μιας σειράς δημοσιεύσεων για τον Σκεντέρμπεη, τον Σαίξπηρ, τον Μπετόβεν, θρησκευτικά κείμενα και μεταφράσεις. Έγραψε μετάφραση της Καινής Διαθήκης στα αγγλικά, την Καινή Διαθήκη του Κυρίου και Σωτήρα μας Ιησού Χριστού από το εγκεκριμένο ελληνικό κείμενο της Εκκλησίας της Κωνσταντινούπολης και της Εκκλησίας της Ελλάδος (The New Testament of our Lord and Savior Jesus Christ from the approved Greek text of the Church of Constantinople and the Church of Greece), η οποία δημοσιεύθηκε το 1961.

Ο Νόλι έλαβε πτυχία από το Χάρβαρντ (1912), το Ωδείο της Νέας Αγγλίας (1938) και τέλος το διδακτορικό του δίπλωμα από το Πανεπιστήμιο της Βοστώνης (1945). Χειροτονήθηκε ιερέας το 1908, ιδρύοντας έτσι την Αλβανική Εκκλησία και εξύψωσε την αλβανική γλώσσα σε εκκλησιαστική χρήση. Κατοίκησε στην Αλβανία για σύντομο διάστημα μετά τη διακήρυξη της ανεξαρτησίας του 1912. Μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Νόλι ηγήθηκε των διπλωματικών προσπαθειών για την επανένωση της Αλβανίας και έλαβε την υποστήριξη του αμερικανικού προέδρου Γούντροου Ουίλσον. Αργότερα ακολούθησε διπλωματική-πολιτική σταδιοδρομία στην Αλβανία, οδηγώντας με επιτυχία την προσπάθεια ένταξης της Αλβανίας στην Κοινωνία των Εθνών.

Μία σεβαστή προσωπικότητα που παρέμεινε επικριτική στη διαφθορά και τις αδικίες στην αλβανική κυβέρνηση, ο Φαν Νόλι κλήθηκε να ηγηθεί της Επανάστασης του Ιουνίου του 1924. Στη συνέχεια υπηρέτησε ως πρωθυπουργός μέχρι την ανατροπή της επαναστατικής κυβέρνησης του από τον Αχμέτ Ζόγου. Εξορίστηκε στην Ιταλία και εγκαταστάθηκε μόνιμα στις Ηνωμένες Πολιτείες τη δεκαετία του 1930, αποκτώντας αμερικανική υπηκοότητα και συμφώνησε να ολοκληρώσει την εμπλοκή του στην πολιτική. Έζησε το υπόλοιπο της ζωής του ως ακαδημαϊκός, θρησκευτικός ηγέτης και συγγραφέας.

Βιογραφία

Ο νεαρός Φαν Νόλι ως ιερέας (1908).

Ο Νόλι γεννήθηκε το 1882 στο αλβανόφωνο χωριό Ιμπρίκ Τεπέ (Κύτεζα στην τοπική διάλεκτο) της Ανατολικής Θράκης, που τότε αποτελούσε τμήμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας) και το αρχικό του ονοματεπώνυμο ήταν Θεοφάνης Στυλιανού Μαυρομάτης.

Προερχόταν από αλβανόφωνη ορθόδοξη κοινότητα, η οποία είχε διαφύγει λόγω κοινωνικοπολιτικών αναταραχών (18ος αιώνας) από τη σημερινή νότια Αλβανία και εγκαταστάθηκε στη Θράκη, σε περιοχές που είχαν ερημώσει λόγω προηγούμενων συγκρούσεων. Η απώτερη καταγωγή του Νόλι εντοπίζεται στην περιοχή της Κολόνιας. Γονείς του ήταν οι Στυλιανός και Μαρία, οι οποίοι πλην του ιδίου απέκτησαν άλλα δώδεκα παιδιά, επτά από τα οποία απεβίωσαν σε μικρή ηλικία. Ο πατέρας του ήταν ψάλτης στην τοπική εκκλησία, ενώ όσον αφορά τη μητέρα του, αναφέρεται πως εκείνη δεν γνώριζε αλβανικά. Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, οι συγγενείς του εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα.

Κατά τη διάρκεια της νεανικής του ηλικίας, ο Νόλι σπούδασε σε ελληνικά σχολεία. Ως νέος άντρας, ο Νόλι γύρισε όλη τη λεκάνη της Μεσογείου, μένοντας στην Αθήνα, στην Αλεξάνδρεια και στην Οδησσό και βγάζοντας τα προς το ζην ως ηθοποιός και μεταφραστής. Εκτός από αλβανικά και ελληνικά, μιλούσε και άλλες γλώσσες όπως η αγγλική, η γαλλική, η τουρκική και η αραβική.

Όντας δάσκαλος στην Αθήνα, ο Νόλι πήγε στο εξωτερικό, στην Αίγυπτο το 1903 και εργάστηκε ως δάσκαλος στο ελληνικό σχολείο της Αλεξάνδρειας, σε μια περίοδο κατά την οποία αναφέρεται πως δεν είχε ακόμη αλβανική εθνική συνείδηση. Αργότερα στο έργο του ως δασκάλου και στο αιγυπτιακό θέατρο, ο Νόλι αγκάλιασε τα αλβανικά εθνικά αισθήματα. Μέσα από τις επαφές του με το κίνημα των Αλβανών αποδήμων, έγινε ένθερμος υποστηρικτής του εθνικιστικού κινήματος της χώρας του και μετακόμισε στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1906. Αρχικά εργάστηκε στο Μπάφαλο της Νέας Υόρκης, σε πριονιστήριο και στη συνέχεια μετακόμισε στη Βοστόνη της Μασαχουσέτης και εργάστηκε ως χειριστής μηχανήματος σφράγισης ετικετών σε δοχεία. Οι Νεότουρκοι (CUP) είχαν μια εχθρική αντιμετώπιση προς Αλβανούς ηγέτες όπως ο Φαν Νόλι, οι οποίοι ασκούσαν πολιτικές δραστηριότητες με τη βοήθεια εξωτερικών δυνάμεων.

Περιστατικό του Χάντσον

Στη Βοστώνη, ορισμένοι Αλβανοί Χριστιανοί ήταν μέλη της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, η οποία ήταν σθεναρά αντίθετη με τον αλβανικό εθνικιστικό σκοπό. Σύμφωνα με αλβανικές πηγές, όταν ένας Ελληνορθόδοξος ιερέας αρνήθηκε να κηδεύσει τον Κριστάκ Ντισνίτσα, μέλος της Ορθόδοξης Αλβανικής κοινότητας από το Χάντσον της Μασαχουσέτης λόγω των εθνικιστικών του δραστηριοτήτων, ο Νόλι και μια ομάδα Αλβανών εθνικιστών στη Νέα Αγγλία δημιούργησαν την ανεξάρτητη Αλβανική Ορθόδοξη Εκκλησία. Ο Νόλι, ο πρώτος κληρικός του νέου ναού, χειροτονήθηκε ιερέας το 1908 από τον Αρχιεπίσκοπο Πλάτωνα (Ροζντεστβένσκι) της Ρωσικής Εκκλησίας στις Ηνωμένες Πολιτείες με αμφιλεγόμενη διαδικασία. Με τη δημιουργία μιας ανεξάρτητης εκκλησίας και τον Νόλι να μεταφράζει τη λειτουργία στα αλβανικά, ήλπιζε να μειώσει την ελληνική επιρροή στην εκκλησία και να αντιμετωπίσει τον ελληνικό αλυτρωτισμό. Ο Νόλι ήταν υποστηρικτής της αλβανικής ενότητας που θα υπερείχε τις μουσουλμανικές και χριστιανικές θρησκείες και θεωρούσε σημαντικό να ασκούνται αυτές οι θρησκείες στα αλβανικά και να στελεχώνονται από γηγενείς Αλβανούς κληρικούς και όχι αλλοδαπούς.

Πολιτικές και θρησκευτικές δραστηριότητες

Το 1908, ο Νόλι άρχισε τις σπουδές του στο Χάρβαρντ, λαμβάνοντας το πτυχίο του το 1912. Τον Απρίλιο του 1912 ιδρύθηκε η Βάτρα (Εστία) μια αλβανοαμερικανική οργάνωση διασποράς με τους Νόλι και Φαΐκ Κονίτσα να υπηρετούν ως επικεφαλής της και να υποστηρίζουν τον αλβανικό κοινωνικοπολιτικό αυτοπροσδιορισμό μέσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Επέστρεψε στην Ευρώπη για να προωθήσει την ανεξαρτησία της Αλβανίας, πατώντας στην Αλβανία για πρώτη φορά το 1913. Ο Νόλι επέστρεψε στις Ηνωμένες Πολιτείες κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, υπηρετώντας ως επικεφαλής της οργάνωσης Βάτρα της αλβανικής διασποράς. Οι διπλωματικές του προσπάθειες στις Ηνωμένες Πολιτείες και στη Γενεύη κέρδισαν την υποστήριξη του Προέδρου Γούντροου Ουίλσον για μια ανεξάρτητη Αλβανία και, το 1920, απέφεραν τη νέα έδρα μέλους στη νεοσύστατη Κοινωνία των Εθνών. Μολονότι η Αλβανία είχε ήδη δηλώσει την ανεξαρτησία της το 1912, η προσχώρηση στην Κοινωνία των Εθνών παρείχε στη χώρα τη διεθνή αναγνώριση που απέτυχε να λάβει μέχρι τότε.

Το 1921, ο Νόλι εισήλθε στο αλβανικό κοινοβούλιο ως εκπρόσωπος του φιλελεύθερου φιλοβρετανικού «Λαϊκού Κόμματος» (αλβανικά: Partia e Popullit‎‎), τον κυριότερο εκπρόσωπο του φιλελεύθερου κινήματος στη χώρα. Τα υπόλοιπα κόμματα ήταν το συντηρητικό φιλοϊταλικό «Προοδευτικό Κόμμα» (αλβανικά: Partia Përparimtare‎‎) το οποίο ιδρύθηκε από τον Μέχντι Φράσερι και βρισκόταν υπό την ηγεσία του Αχμέτ Ζόγου, και το «Λαϊκό Κόμμα» (αλβανικά: Partia Popullore‎‎) του Τζαφέρ Ούπι. Οι συντηρητικοί του Ζόγου κυριαρχούσαν στην πολιτική σκηνή. Το Συνέδριο του Μπεράτ το 1922 συγκλήθηκε για να θέσει επισήμως τις βάσεις της Αλβανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Σε αυτό ο Φαν Νόλι χειροτονήθηκε Επίσκοπος Κορυτσάς και αρχιεπίσκοπος πάσης Αλβανίας ενώ ο σχηματισμός της εκκλησίας θεωρούνταν σημαντικός για τη διατήρηση της εθνικής ενότητας της Αλβανίας.

Ο Νόλι υπηρέτησε για λίγο στη θέση του Υπουργού Εξωτερικών στην κυβέρνηση του Τζαφέρ Ούπι. Επρόκειτο για μια περίοδο έντονων αναταραχών στη χώρα μεταξύ των φιλελευθέρων και των συντηρητικών. Μετά από μια αποτυχημένη απόπειρα δολοφονίας εναντίον του Ζόγου, οι συντηρητικοί εκδικήθηκαν δολοφονώντας έναν άλλο δημοφιλή φιλελεύθερο πολιτικό, τον Αβνί Ρουστέμι. Η ομιλία του Νόλι στην κηδεία του Ρουστέμι ήταν τόσο δυναμική ώστε οι φιλελεύθεροι υποστηρικτές εξεγέρθηκαν εναντίον του Ζόγου και τον ανάγκασαν να διαφύγει στη Γιουγκοσλαβία (Μάρτιος 1924). Τον Ζόγου διαδέχθηκε για σύντομο διάστημα ο πεθερός του, Σεφτσέτ Βερλάτσι, και ο φιλελεύθερος πολιτικός Ιλίαζ Βριόνι. Ο Νόλι ονομάστηκε πρωθυπουργός και αντιβασιλέας στις 17 Ιουλίου 1924.

Πτώση και εξορία

Επίσκοπος Φαν Νόλι, ιδρυτής της Ορθόδοξης Αυτοκέφαλης Εκκλησίας της Αλβανίας (1939).

Παρά τις προσπάθειές του να μεταρρυθμίσει τη χώρα, το «Πρόγραμμα Είκοσι Σημείων» του Νόλι ήταν μη δημοφιλές και η κυβέρνησή του ανατράπηκε από ομάδες πιστές στον Ζόγου την παραμονή των Χριστουγέννων εκείνης της χρονιάς. Δύο εβδομάδες αργότερα, ο Ζόγου επέστρεψε στην Αλβανία και ο Νόλι έχοντας καταδικαστεί σε θάνατο διέφυγε στην Ιταλία.

Έχοντας επίγνωση της εύθραυστης θέσης του, ο Ζόγου έλαβε δραστικά μέτρα για να εδραιώσει την επαναφορά του στην εξουσία. Μέχρι το τέλος του χειμώνα, δολοφονήθηκαν δύο από τους βασικούς ηγέτες της αντιπολίτευσης, ο Μπαϊράμ Τσούρι και ο Λουίτζ Γκουρακούτσι, ενώ άλλοι φυλακίστηκαν. Ο Νόλι ίδρυσε την «Εθνική Επαναστατική Επιτροπή» (αλβανικά: Komiteti Nacional Revolucionar‎‎) γνωστή και ως KONARE στη Βιέννη. Η επιτροπή εξέδιδε το περιοδικό με τίτλο «Εθνική Ελευθερία» (αλβανικά: Liria Kombëtare‎‎). Μερικοί από τους πρώτους Αλβανούς κομμουνιστές, όπως ο Χαλίμ Τζέλο ή ο Ριζά Τσέροβα ξεκίνησαν τις εκδοτικές τους δραστηριότητες σε αυτό το περιοδικό. Η επιτροπή στόχευε στην ανατροπή του Ζόγου και των συνεργατών του και στην αποκατάσταση της δημοκρατίας. Παρά τις προσπάθειες, η πρόσβαση και η επιρροή της επιτροπής στην Αλβανία ήταν περιορισμένη. Με την παρέμβαση του Κονσταντίν Μποσνιάκου, ενός παλαιού κομμουνιστή και μέλους της KONARE, η οργάνωση έλαβε άνευ όρων χρηματοδοτική στήριξη από την Κομμουνιστική Διεθνή. Επίσης, ο Νόλι και ο Μποσνιάκου επέτρεψαν στα εξόριστα μέλη της Επιτροπής Εθνικής Άμυνας του Κοσσυφοπεδίου (που τέθηκαν εκτός νόμου από τον Ζόγου) να λάβουν την ίδια οικονομική υποστήριξη.

Το 1928, η KONARE άλλαξε το όνομά της σε «Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης» (αλβανικά: Komiteti i Çlirimit Kombëtar‎‎). Εν τω μεταξύ, στην Αλβανία, μετά από τρία χρόνια δημοκρατικού καθεστώτος, το «Εθνικό Συμβούλιο» κήρυξε την Αλβανία Συνταγματική Μοναρχία και ο Αχμέτ Ζόγου έγινε βασιλιάς. Ο Νόλι επέστρεψε στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1932 και σχημάτισε δημοκρατική αντιπολίτευση στον Ζόγου, ο οποίος από τότε είχε ανακηρυχθεί «βασιλιάς Ζογ Α΄». Στα επόμενα χρόνια, συνέχισε την εκπαίδευσή του, σπουδάζοντας και στη συνέχεια διδάσκοντας βυζαντινή μουσική και συνέχισε να αναπτύσσει και να προωθεί την αυτοκέφαλη Αλβανική Ορθόδοξη Εκκλησία την οποία είχε βοηθήσει στην ίδρυση της. Ενώ βρισκόταν στην εξορία, για σύντομο διάστημα συμμάχησε με τον βασιλιά Ζογ, ο οποίος έφυγε από την Αλβανία πριν από τους εισβάλλοντες Ιταλούς το 1939, αλλά δεν μπόρεσε να δημιουργήσει σταθερό μέτωπο κατα των δυνάμεων του Άξονα και του κομμουνισμού.

Μετά τον πόλεμο, ο Νόλι δημιούργησε ορισμένους δεσμούς με την κομμουνιστική κυβέρνηση του Ενβέρ Χότζα, η οποία κατέλαβε την εξουσία το 1944. Προσπάθησε ανεπιτυχώς να πείσει την αμερικανική κυβέρνηση να αναγνωρίσει το καθεστώς, αλλά οι αυξανόμενοι διωγμοί όλων των θρησκειών από τον Χότζα εμπόδισαν την εκκλησία του Νόλι να διατηρήσει δεσμούς με την ορθόδοξη ιεραρχία στην Αλβανία. Παρά την αντικληρική καμπή του καθεστώτος του Χότζα, ο διακαής αλβανικός εθνικισμός του Νόλι κίνησε την προσοχή του Ομοσπονδιακού Γραφείου Ερευνών των ΗΠΑ. Το γραφείο του FBI στη Βοστώνη έθεσε τον επίσκοπο υπό έρευνα για περισσότερο από μια δεκαετία χωρίς, όμως, κάποιο αποτέλεσμα.

Το 1945, ο Φαν Σ. Νόλι έλαβε διδακτορικό δίπλωμα (Ph.D) στην ιστορία από το Πανεπιστήμιο της Βοστώνης γράφοντας διατριβή για τον Σκεντέρμπεη. Εν τω μεταξύ διεξήγαγε έρευνα στο Τμήμα Μουσικής του Πανεπιστημίου της Βοστώνης, δημοσιεύοντας βιογραφία του Λούντβιχ βαν Μπετόβεν. Συνέθεσε επίσης συμφωνία με ένα μέρος με τίτλο Scanderbeg το 1947. Προς το τέλος της ζωής του, ο Νόλι αποσύρθηκε στο Φορτ Λόντερντεϊλ της Φλόριντα, όπου πέθανε το 1965. Ο κλάδος της Αλβανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που ηγούνταν έγινε τελικά η Αλβανική Αρχιεπισκοπή της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην Αμερική.

Χαρτονόμισμα των 100 λεκ.

Γράφοντας στο ημερολόγιό του, δύο ημέρες μετά το θάνατο του Νόλι, ο ηγέτης της Αλβανίας Ενβέρ Χότζα παρουσίασε την ανάλυση του έργου του Νόλι:

Όπως έχουμε πληροφορηθεί, ο Φαν Σ. Νόλι πέθανε από εγχείρηση που έγινε την περασμένη εβδομάδα, κατά την οποία, λόγω της ηλικίας του, δεν κατάφερε να επιβιώσει. Μια εγκεφαλική αιμορραγία προκάλεσε τον γρήγορο θάνατο. Ο Νόλι ήταν μια από τις εξέχουσες πολιτικές και λογοτεχνικές προσωπικότητες των αρχών του αιώνα. Ο ισολογισμός της ζωής του ήταν θετικός … Ο Φαν Νόλι πλέον απολαμβάνει μεγάλη δημοτικότητα στη χώρα μας, την οποία αξίζει ως λογοτέχνης μεταφραστής και κριτικός μουσικός. Ήταν εξέχων υποστηρικτής της αλβανικής γλώσσας. Τα πρωτότυπα έργα και μεταφράσεις του, ειδικά του Σαίξπηρ, του Ομάρ Καγιάμ και του Βιθέντε Μπλάσκο Ιμπάνιεθ, θα παραμείνουν αθάνατα. Αλλά ιδιαίτερα οι αντι-Ζογ, αντιφεουδαρχικές ελεγείες και ποιήματα είναι όμορφα κοσμήματα που έχουν εμπνεύσει και θα εμπνεύσουν τη νεολαία μας, ειδικά σε δημιουργικότητα. Ήταν επίσης σεβαστός ως ρεαλιστής πολιτικός, ως επαναστάτης δημοκράτης στην ιδεολογία και την πολιτική. Το Κόμμα εκτίμησε τη μορφή του Νόλι. Όπως αξίζει, είχαμε ένα πατριωτικό καθήκον να επισημάνουμε τα πραγματικά μεγάλα πλεονεκτήματα της στη λογοτεχνία, την ιστορία των τεχνών και τις αρετές και τις αδυναμίες του στην πολιτική. Νομίζω ότι θα καταβάλλουμε κάθε δυνατή προσπάθεια για να φέρουμε το σώμα του στην Αλβανία, καθώς αυτός ο διακεκριμένος γιος του λαού, ο επαναστάτης πατριώτης, αξίζει να ταφεί στην πατρίδα του, την οποία αγαπούσε και για την οποία αγωνίστηκε για όλη του τη ζωή.

— Enver Hoxha

Ο Φαν Σ. Νόλι απεικονίζεται στην εμπρόσθια όψη του αλβανικού τραπεζογραμματίου των 100 λεκ που εκδόθηκε το 1996. Ωστόσο, αυτό το τραπεζογραμμάτιο έχει πάψει να χρησιμοποιείται από τις 31 Δεκεμβρίου 2008.

Ποιήματα

Τα παρακάτω ποιήματα γράφηκαν από τον Φαν Νόλι:

• Hymni i Flamurit
• Thomsoni dhe Kuçedra
• Jepni për Nënën
• Moisiu në mal
• Marshi i Krishtit
• Krishti me kamçikun
• Shën Pjetrin në Mangall
• Marshi i Barabbajt
• Marshi i Kryqësmit
• Kirenari
• Kryqësmi
• Kënga e Salep-Sulltanit
• Syrgjyn-vdekur
• Shpell' e Dragobisë
• Rent, or Marathonomak!
• Anës lumejve
• Plak, topall dhe ashik
• Sofokliu
• Tallja përpara Kryqit
• Sulltani dhe kabineti
• Saga e Sermajesë
• Lidhje e paçkëputur
• Çepelitja
• Vdekja e Sulltanit

Παραπομπές

Πηγές

• Athene (1944). Athene. Chicago, IL: Athene Enterprises, Incorporated. 
• Austin, Robert Clegg (2012). Founding a Balkan State: Albania's Experiment With Democracy, 1920–1925. Toronto: University of Toronto Press. ISBN 978-1-4426-4435-9. 
• Baerlein, Henry (1968). Southern Albania: Under the Acroceraunian Mountains. Chicago: Argonaut. 
• Biernat, Agata (2014). «Albania and Albanian émigrés in the United States before World War II». Στο: Mazurkiewicz, Anna. East Central Europe in Exile Volume 1: Transatlantic Migrations. Cambridge: Cambridge Scholars Publishing. σελίδες 9–22. ISBN 9781443868914. 
• Bogdani, Mirela· Loughlin, John (2009) [2007]. Albania and the European Union: The Tumultuous Journey Towards Integration and Accession. Library of European Studies. London: I. B. Tauris. ISBN 978-1-84511-308-7. 
• Binder, David (2004). «Vlachs: A Peaceful Balkan People». Mediterranean Quarterly (Duke University Press) 15 (4): 115–124. doi:10.1215/10474552-15-4-115. http://muse.jhu.edu/article/176889/pdf. 
• Brisku, Adrian (2013). Bittersweet Europe: Albanian and Georgian Discourses on Europe, 1878–2008. New York: Berghahn Books. ISBN 978-0-85745-985-5. 
• Curtis, Ference Gregory (1994). Chronology of 20th-century Eastern European History. Detroit, MI: Gale Research, Inc. ISBN 978-0-8103-8879-6. 
• Ekdotiki, Athenon (2000). The Splendour of Orthodoxy: 2000 years history, monuments, art. Discourses of Collective Identity in Central and Southeast Europe. 3. Budapest and New York: Ekdotiki Athenon. ISBN 978-960-213-398-9. 
• Ersoy, Ahmet· Górny, Maciej· Kechriotis, Vangelis (2010). Modernism: Representations of National Culture. Discourses of Collective Identity in Central and Southeast Europe. 3. Budapest and New York: Central European University Press. ISBN 978-963-7326-64-6. 
• Free Europe (1941). Free Europe: Fortnightly Review of International Affairs (Volumes 4–5). London: Free Europe. 
• Giakoumēs, Geōrgios K.· Vlassas, Grēgorēs· Hardy, David A. (1996). Monuments of Orthodoxy in Albania. Doukas School. ISBN 978-960-7203-09-0. 
• Irénikon (1963). Irénikon (Volume 36) (στα French). Amay, Belgium: Monastère Bénédictin. 
• Jorgaqi, Nasho (2005). Jeta e Fan S. Nolit: Vëllimi 1. 1882–1924 [The life of Fan S. Noli: Volume 1. 1882–1924]. Tiranë: Ombra GVG. ISBN 9789994384303. 
• Naval Society (1928). The Naval Review (Volume 16). London: Naval Society. 
• Skendi, Stavro (1967). The Albanian national awakening. Princeton: Princeton University Press. ISBN 9781400847761. 
• Skoulidas, Elias (2013). «The Albanian Greek-Orthodox Intellectuals: Aspects of their Discourse between Albanian and Greek National Narratives (late 19th - early 20th centuries)». Hronos 7. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2019-09-23. https://web.archive.org/web/20190923031619/http://www.chronosmag.eu/index.php/eskoulidas-the-albanian-greek-orthodox-intellectuals.html. Ανακτήθηκε στις 2019-08-01. 
• Spahiu, Avni· Mjeku, Getoar (2009). Fan Noli's American Years: Notes on a Great Albanian American. Houston, TX: Jalifat Group. ISBN 978-0-9767140-2-6. 
• Stavrou, Nikolaos A. (1996). «Albanian Communism and the 'Red Bishop'». Mediterranean Quarterly 7 (2): 32–59. https://books.google.com/books?id=zDdDAQAAIAAJ. 
• The Central European Observer (1943). The Central European Observer (Volume 20). Prague: "Orbis" Publishing Company. 
• Thernstrom, Stephan (1980). Harvard Encyclopedia of American Ethnic Groups. Cambridge, MA: Belknap Press of Harvard University. ISBN 978-0-674-37512-3. 
• Vickers, Miranda (2011). The Albanians: a modern history. London: IB Tauris. ISBN 9780857736550. 
• Vllamasi, Sejfi· Verli, Marenglen (2000). Ballafaqime Politike në Shqipëri (1897–1942): Kujtime dhe Vlerësime Historike. Tirana: Shtëpia Botuese "Neraida". ISBN 99927-713-1-3. 

Περαιτέρω ανάγνωση

• Γκέργκι (π. Δανιήλ), Σιμάκου (2011). Ο Θεοφάνης Μαυρομάτης (Φαν Νόλι). Επιπτώσεις των Εθνικιστικών τάσεων στη μετάλλαξη της εθνικής συνειδήσεως και πίστεως (PDF). Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. 
• Pearson, Owen (2004). Albania and King Zog: Independence, Republic and Monarchy 1908–1939. London: Center for Albanian Studies. ISBN 978-1-84511-013-0. 

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Elsie, Robert. «Albanian Literature in Translation». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 1 Φεβρουαρίου 2010.