Βικιπαίδεια

Γκριγκόρι Ποτέμκιν

Ρώσος στρατιωτικός και πολιτικός

Ο Πρίγκιπας Γκριγκόρι Αλεξάντροβιτς Ποτέμκιν-Ταβρίτσεσκι (ορθότερα Ποτιόμκιν, ρωσ. Григорий Александрович Потёмкин-Таврический, 30 Σεπτεμβρίου / 11 Οκτωβρίου 1739 - 5/16 Οκτωβρίου 1791) ήταν Ρώσος στρατιωτικός ηγέτης, πολιτικός, ευγενής και αγαπημένος της Αικατερίνης της Μεγάλης. Πέθανε κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων της Συνθήκης του Ιασίου, που έβαλε τέλος στον πόλεμο με την Οθωμανική Αυτοκρατορία τον οποίο είχε επιβλέψει.

Γκριγκόρι Ποτέμκιν
Προσωπικά στοιχεία
Γέννηση13ιουλ. / 24  Σεπτεμβρίου 1739γρηγ., Chizhevo
Θάνατος5ιουλ. / 16  Οκτωβρίου 1791γρηγ.
Rădenii Vechi
ΥπηκοότηταΡωσική Αυτοκρατορία
ΣύντροφοςΑικατερίνη Β΄ της Ρωσίας
ΣπουδέςΑυτοκρατορικό Πανεπιστήμιο της Μόσχας
Επάγγελμαγλωσσολόγος
στρατιωτικός
πολιτικός
ΒραβεύσειςΙππότης του Τάγματος του Αγίου Αλεξάνδρου Νιέφσκι (1774)
Τάγμα του Λευκού Αετού (Πολωνία)
Τάγμα του Μαύρου Αετού
Τάγμα της Αγίας Άννης (1770)
Τάγμα του Αγίου Γεωργίου, Γ΄ Τάξη (27  Ιουλίου 1770)
τάγμα του Αγίου Ανδρέα (25  Δεκεμβρίου 1774)
Τάγμα του Αγίου Γεωργίου, Β΄ Τάξη (26  Νοεμβρίου 1775)
Τάγμα του Αγίου Γεωργίου, Α΄ Τάξη (16  Δεκεμβρίου 1788)
Τάγμα του Αγίου Στανίσλαου
Ιππότης του Τάγματος του Ελέφαντα (1776)
Βασιλικό Τάγμα των Σεραφείμ (29  Απριλίου 1776)
Τάγμα του Αγίου Βλαδίμηρου, 1η τάξη (1782)
Χρυσό Ξίφος για γενναιότητα (1774)
Τάγμα του Αγίου Βλαδίμηρου
τάγμα του Ελέφαντα
Commons page Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα
Πριγκιπικό οικόσημο του Γκριγκόρι Ποτέμκιν

Ο Ποτέμκιν γεννήθηκε σε μία μεσαίου εισοδήματος οικογένεια ευγενών γαιοκτημόνων. Αρχικά προσέλκυσε την εύνοια της Αικατερίνης με τη βοήθεια του στο πραξικόπημά της το 1762 και στη συνέχεια διακρίθηκε ως στρατιωτικός διοικητής στον Ρωσοτουρκικό πόλεμο (1768-1774). Έγινε ο εραστής της Αικατερίνης, αγαπημένος και πιθανώς ο σύζυγός της. Αφού μειώθηκε το πάθος τους, παρέμεινε ο δια βίου φίλος της και αγαπημένος της πολιτικός. Η Αικατερίνη απέκτησε για αυτόν τον τίτλο του Πρίγκιπα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και του έδωσε τον τίτλο του Πρίγκιπα της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, μεταξύ πολλών άλλων: ήταν και ο Μεγάλος Ναύαρχος και ο επικεφαλής όλων των χερσαίων και ατάκτων δυνάμεων της Ρωσίας. Τα επιτεύγματα του Ποτέμκιν περιλαμβάνουν την ειρηνική προσάρτηση της Κριμαίας (1783) και τον επιτυχημένο δεύτερο Ρωσοτουρκικό πόλεμο (1787-1792).

Το 1775, ο Ποτέμκιν έγινε ο γενικός κυβερνήτης των νέων νότιων επαρχιών της Ρωσίας. Ένας απόλυτος κυβερνήτης, εργάστηκε για να αποικίσει τις άγριες στέπες και αντιμετώπισε αυστηρά και με αμφιλεγόμενο τρόπο με τους Κοζάκους που ζούσαν εκεί. Ίδρυσε τις πόλεις Χερσώνα, Μικολάιβ, Σεβαστούπολη και Ντνίπρο. Τα λιμάνια στην περιοχή έγιναν βάσεις για το νέο στόλο της Μαύρης Θάλασσας.

Η κυριαρχία του στο νότο συνδέεται με το "χωριό Ποτέμκιν", ένα τέχνασμα που περιλαμβάνει την κατασκευή βαμμένων προσόψεων για να μιμείται πραγματικά χωριά, γεμάτα από χαρούμενους, καλοθρεμμένους ανθρώπους, για να τους επισκέπτονται αξιωματούχοι. Ο Ποτέμκιν ήταν γνωστός για την αγάπη του για τις γυναίκες, τα τυχερά παιχνίδια και τον υλικό πλούτο. Επέβλεψε την κατασκευή πολλών ιστορικά σημαντικών κτιρίων, συμπεριλαμβανομένου του Παλατιού της Ταυρίδας στην Αγία Πετρούπολη .

Βιογραφία

Επεξεργασία

Νεαρή ηλικία

Επεξεργασία

Μακρινός συγγενής του μοσχοβίτη διπλωμάτη Πιοτρ Ποτέμκιν (1617–1700), ο Γκριγκόρι γεννήθηκε στο χωριό Τσίζοβο κοντά στο Σμόλενσκ σε μία οικογένεια ευγενών γαιοκτημόνων μεσαίου εισοδήματος. Ο πατέρας του, ο Αλέξανδρος Ποτέμκιν, ήταν παρασημοφορημένος βετεράνος του πολέμου. Η μητέρα του η Ντάρια ήταν "όμορφη, ικανή και έξυπνη", αν και ο γάμος τους αποδείχθηκε τελικά δυστυχισμένος.[1][2] Ο Ποτέμκιν έλαβε το πρώτο του όνομα προς τιμήν του ξαδέλφου του πατέρα του Γκριγκόρι Ματβέεβιτς Κιζλόφσκι, δημόσιου υπαλλήλου που έγινε νονός του. Εχει προταθεί  ότι ο Κιζλόφσκι ήταν ο πατέρας του Ποτέμκιν,[1] που έγινε το κέντρο της προσοχής, κληρονόμος του χωριού και ο μοναδικός γιος μεταξύ των έξι παιδιών της οικογένειας. Ως γιος μίας (αν και μικρής) ευγενούς οικογένειας, μεγάλωσε με την προσδοκία ότι θα εξυπηρετούσε τη Ρωσική Αυτοκρατορία.[1]

Αφού ο Αλέξανδρος πέθανε το 1746, η Ντάρια έγινε επικεφαλής της οικογένειας. Προκειμένου να επιτύχει καριέρα για τον γιο της και με τη βοήθεια του Κιζλοφσκι, η οικογένεια μετακόμισε στη Μόσχα, όπου ο Ποτέμκιν εγγράφηκε σε σχολείο γυμνασίου συνδεδεμένο με το Πανεπιστήμιο της Μόσχας. Ο νεαρός Ποτέμκιν έγινε ικανός στις γλώσσες και ενδιαφερόταν για τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία.[1] Στρατεύτηκε το 1750 σε ηλικία έντεκα, σύμφωνα με το έθιμο των παιδιών ευγενικής καταγωγής. Το 1755 μία δεύτερη επιθεώρηση τον έβαλε στο Σύνταγμα Φρουρών του Ιππικού. Αφού αποφοίτησε από το πανεπιστημιακό σχολείο, ο Ποτέμκιν έγινε ένας από τους πρώτους μαθητές που εγγράφηκαν στο ίδιο το Πανεπιστήμιο. Ταλαντούχος τόσο στην ελληνική όσο και στη θεολογία, κέρδισε το χρυσό μετάλλιο του Πανεπιστημίου το 1757 και έγινε μέλος μιας αντιπροσωπείας δώδεκα φοιτητών που στάλθηκε στην Αγία Πετρούπολη αργότερα εκείνο το έτος. Το ταξίδι φαίνεται να έχει επηρεάσει τον Ποτέμκιν: στη συνέχεια διάβαζε ελάχιστα και σύντομα αποβλήθηκε.[2] Αντιμέτωπος με την απομόνωση από την οικογένειά του, επανήλθε στους Φρουρούς, όπου διακρίθηκε.[1] Αυτή τη στιγμή η καθαρή του αξία ανερχόταν σε 430 ψυχές (δουλοπάροικοι), ισοδύναμη με εκείνη των φτωχότερων ευγενών. Ο χρόνος του αφιερώθηκε στο «ποτό, τα τυχερά παιχνίδια και την αδιάκριτη αγάπη» και βυθίστηκε στα χρέη.[2]

Ο Γκριγκόρι Ορλόφ, ένας από τους εραστές της Αικατερίνης, ηγήθηκε ενός πραξικοπήματος τον Ιούνιο του 1762 που έδιωξε τον αυτοκράτορα Πέτρο Γ' και ενθρόνησε την Αικατερίνη Β'. Ο λοχίας Ποτέμκιν εκπροσώπησε το σύνταγμά του στην εξέγερση. Υποτίθεται ότι, καθώς η Αικατερίνη εξέταζε τα στρατεύματά της μπροστά από το Χειμερινό Παλάτι πριν από την πορεία τους προς το Ανάκτορο Πίτερχοφ, δεν είχε λαβή ξίφους (ή πιθανώς φτερό καπέλου), τον οποίο ο Ποτέμκιν της έδωσε αμέσως. Το άλογο του Ποτέμκιν τότε (φαινομενικά) αρνήθηκε να φύγει από το πλευρό της για αρκετά λεπτά πριν ο Ποτέμκιν και το άλογο επιστρέψουν στις τάξεις του συντάγματος του.[1][2] Μετά το πραξικόπημα, η Αικατερίνη ξεχώρισε τον Ποτέμκιν για να τον ανταμείψει και εξασφάλισε την προαγωγή του σε δεύτερο υπολοχαγό. Αν και ο Ποτέμκιν ήταν μεταξύ εκείνων που φρουρούσαν τον τέως Τσάρο, φαίνεται ότι δεν είχε καμία άμεση συμμετοχή στη δολοφονία του Πέτρου τον Ιούλιο.[1] Η Αικατερίνη τον προήγαγε ξανά σε Κάμμεργιουνκερ (νεαρός της κρεβατοκάμαρας), αν και διατήρησε τη θέση του στους φρουρούς. Ο Ποτέμκιν σύντομα παρουσιάστηκε επίσημα στην Αυτοκράτειρα, ως ταλαντούχος μιμητής και η μίμηση του για εκείνη έγινε ευμενώς δεκτή.[1]

Αυλικός και στρατηγός

Επεξεργασία

Παρόλο που η Αικατερίνγ δεν είχε πάρει ακόμα τον Ποτέμκιν ως εραστή, φαίνεται πιθανό ότι παθητικά - αν όχι ενεργά - ενθάρρυνε τη ερωτοτροπούσα συμπεριφορά του, συμπεριλαμβανομένης της τακτικής πρακτικής του να φιλάει το χέρι της και να δηλώνει την αγάπη του γι' αυτήν: χωρίς ενθάρρυνση, ο Ποτέμκιν θα μπορούσε να αναμένει πρόβλημα από τους Ορλόφ (ο εραστής της Αικατερίνης Γκριγκόρι και τα τέσσερα αδέλφια του) που κυριαρχούσαν στην αυτοκρατορική αυλή.[1] Ο Ποτέμκιν μπήκε στον κύκλο συμβούλων της Αικατερίνης και το 1762 πήρε τη μόνη ξένη αποστολή του στη Σουηδία, φέρνοντας νέα για το πραξικόπημα. Κατά την επιστροφή του, διορίστηκε Επικεφαλής της Εκκλησίας και κέρδισε τη φήμη ως εραστής. Υπό ασαφείς συνθήκες, ο Ποτέμκιν έχασε τότε το αριστερό του μάτι και έπεσε σε κατάθλιψη. Η αυτοπεποίθηση του γκρεμίστηκε, αποσύρθηκε από την αυλή και έγινε θρησκευτικός ερημίτης.[1] Δεκαοκτώ μήνες αργότερα, ο Ποτέμκιν επανεμφανίστηκε, πιθανώς αφού κλήθηκε από την Αικατερίνη. Έγινε ταμίας του στρατού και επέβλεπε την παραγωγή των στολών. Λίγο αργότερα, έγινε Φύλακας των Εξωτικών Λαών στη νέα Ρωσική Νομοθετική Επιτροπή, μία σημαντική πολιτική θέση. Τον Σεπτέμβριο του 1768, ο Ποτέμκιν έγινε Κάμερχερ (αρχιθαλαμηπόλος). Δύο μήνες αργότερα η Αικατερίνη είχε ανακαλέσει τον στρατιωτική του θέση, ενσωματώνοντας τον πλήρως στην αυλή.[1] Στο μεσοδιάστημα, η Οθωμανική Αυτοκρατορία είχε ξεκινήσει τον Ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1768-1774 και ο Ποτέμκιν ήταν πρόθυμος να αποδείξει τον εαυτό του, γράφοντας στην Αικατερίνη:

Ο μόνος τρόπος που μπορώ να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου στην Αυτού Μεγαλειότητα Σας είναι να χύσω το αίμα μου για τη δόξα Σα. Αυτός ο πόλεμος παρέχει μία εξαιρετική ευκαιρία για αυτό και δεν μπορώ να ζήσω σε αδράνεια. Επιτρέψτε μου τώρα, εύσπλαχνη Κυρίαρχε, να κάνω έκκληση στα πόδια της Μεγαλειότητάς Σας και να ζητήσω από την Αυτού Μεγαλειότητα να με στείλει ... στο μέτωπο σε όποια θέση επιθυμεί η Μεγαλειότητά Σας ... [να υπηρετήσω] μόνο για τη διάρκεια του πολέμου.

- Ποτέμκιν, αλληλογραφία, με ημερομηνία Μαΐου 1769.

Ο Ποτέμκιν υπηρέτησε ως στρατηγός του ιππικού. Διακρίθηκε στην πρώτη του συμπλοκή, βοηθώντας να αποκρούσει μία ομάδα από άτακτους Τατάρους και Τούρκους ιππείς. Ήταν κατά τη διάρκεια αυτής της μάχης που ο Ποτέμκιν χρησιμοποίησε για πρώτη φορά έναν ελιγμό του δικού του σχεδιασμού, γνωστός ως «Μεγκουφίστου Φλανκ», τραβώντας τους Τατάρους από τη θέση τους και σπάζοντας τις γραμμές τους με μία καλά χρονομετρημένη επίθεση ιππικού. Πολέμησε, επίσης, στη νίκη της Ρωσίας στη Μάχη των Καμενέτς και στην κατάληψη της πόλης. Ο Ποτέμκιν έβλεπε δράση σχεδόν κάθε μέρα, δείχνοντας ιδιαίτερη υπεροχή στη Μάχη του Πρασκκόφσκι, μετά την οποία ο διοικητής του Αλεξάντερ Μιχαήλοβιτς Γκολίτσυν τον συνέστησε στην Αικατερίνη.[1] Ο στρατός του Ποτέμκιν, υπό τον Πιοτε Ρουμυάντσεφ, συνέχισε την πρόοδό του. Ο Ποτέμκιν πολέμησε κατά τη κατάληψη της Τζούργια, μία επίδειξη θάρρους και δεξιοτήτων, για την οποία έλαβε το Τάγμα της Αγίας Άννας. Στη Μάχη της Λάργας, κέρδισε το Τάγμα του Αγίου Γεωργίου, τρίτης τάξης, και πολέμησε καλά κατά τη διάρκεια της πορείας της κύριας τουρκικής δύναμης, που ακολούθησε. Με άδεια στην Αγία Πετρούπολη, η Αυτοκράτειρα τον κάλεσε να δειπνήσει μαζί της περισσότερες από δέκα φορές.[1]

Πίσω στο μέτωπο, ο Ποτέμκιν κέρδισε περισσότερη στρατιωτική αναγνώριση, αλλά μετά αρρώστησε. Απορρίπτοντας τα φάρμακα, ανέκαμψε αργά. Μετά από μία χαλάρωση στις εχθροπραξίες το 1772 οι κινήσεις του είναι ασαφείς, αλλά φαίνεται ότι επέστρεψε στην Αγία Πετρούπολη όπου καταγράφεται, ίσως αποκρυφικά, να ήταν ένας από τους στενότερους συμβούλους της Αικατερίνης.[1] Αν και ο Ορλόφ αντικαταστάθηκε ως αγαπημένος της, δεν επωφελήθηκε ο Ποτέμκιν. Ο Αλέξανδρος Βασίλτσικοφ, ένας άλλος Φρουρός του Ιππικού, αντικατέστησε τον Ορλόφ ως εραστής της βασίλισσας. Ο Ποτέμκιν επέστρεψε στον πόλεμο το 1773 ως υπολοχαγός για να πολεμήσει στη Σιλίστρα. Φαίνεται ότι έλειψε στην Αικατερίνη και ότι ο Ποτέμκιν πήρε μία επιστολή τον Δεκέμβριο από αυτήν ως κλήση. Σε κάθε περίπτωση ο Ποτέμκιν επέστρεψε στην Αγία Πετρούπολη ως ήρωας πολέμου.[1]

Αγαπημένος της Αικατερίνης Β

Επεξεργασία
 
Ένα πιθανώς μετέπειτα πορτρέτο ενός 35χρονου Ποτέμκιν στο αποκορύφωμα της ερωτικής του σχέσης με την Αικατερίνη
 
Η αυτοκράτειρα Αικατερίνη περίπου την ίδια ώρα

Ο Ποτέμκιν επέστρεψε στο δικαστήριο τον Ιανουάριο του 1774 αναμένοντας θερμή υποδοχή από την Αικατερίνη. Η πολιτική κατάσταση, ωστόσο, είχε γίνει περίπλοκη. Ο Εμελιάν Πουγκατσιόφ μόλις είχε εμφανιστεί ως σφετεριστής του θρόνου και διέταζε έναν αντάρτικο στρατό με τριάντα χιλιάδες ακολούθους. Επιπλέον, ο γιος της Αικατερίνης, ο Παύλος είχε γίνει δεκαοχτώ και άρχισε να κερδίζει τη δική του υποστήριξη.[1] Μέχρι τα τέλη Ιανουαρίου ο Ποτέμκιν είχε κουραστεί από το αδιέξοδο και είχε κάνει (ίσως με ενθάρρυνση από την Αικατερίνη) μία «μελοδραματική οπισθοχώρηση» στη Μονή του Αλεξάνδρου Νέβσκι. Η Κάθριν υποχώρησε και ο Ποτέμκιν επέστρεψε στις αρχές Φεβρουαρίου 1774, όταν η σχέση τους έγινε πιο προσωπική.[1][3] Αρκετές εβδομάδες αργότερα, σφετερίστηκε τη θέση του Βασίλτσικοφ ως αγαπημένος [3] και του δόθηκε ο τίτλος του Επικεφαλή Στρατηγού.[3] Όταν ο φίλος της Αικατερίνης Φρίντριχ Μέλχιορ, Βαρώνος φον Γκριμ αντιτάχθηκε στην παύση του Βασίλτσικοφ, η Αικατερίνη του έγραψε: «Γιατί με κατηγορείτε γιατί απορρίπτω έναν καλοπροαίρετο αλλά εξαιρετικά βαρετό αστό υπέρ ενός από τους μεγαλύτερους, πιο κωμικούς και διασκεδαστικούς, χαρακτήρες αυτού του σιδερένιου αιώνα;»[1][4] Η ανάρμοστη συμπεριφορά του συγκλόνισε την αυτοκρατορική αυλή, αλλά ο Ποτέμκιν έδειξε ότι ήταν ικανός για την κατάλληλη επισημότητα όταν ήταν απαραίτητο.[1]

Οι συχνές επιστολές που έστελνε το ζευγάρι μεταξύ τους επιβιώνουν, αποκαλύπτοντας ότι η σχέση τους ήταν «γέλιο, σεξ, αμοιβαία θαυμάσια νοημοσύνη και ισχύ».[1] Πολλές από τις κρυφές συναντήσεις τους φαίνεται να επικεντρώθηκαν στη σάουνα μπάνια στο υπόγειο του Χειμερινού Παλατιού.[1][3] Ο Ποτέμκιν σύντομα έγινε τόσο ζηλιάρης που η Αικατερίνη έπρεπε να του αναφέρει λεπτομερώς την προηγούμενη ερωτική της ζωή.[1][3] Ο Ποτέμκιν αύξησε, επίσης, το πολιτικό του ανάστημα, ιδίως λόγω της δύναμης των στρατιωτικών του συμβουλών. Τον Μάρτιο του 1774 έγινε αντισυνταγματάρχης στους φρουρούς Πρεομπραζένσκι, μία θέση που είχε προηγουμένως ο Αλέξιος Ορλόφ. Έγινε επίσης αρχηγός των Φρουρών του Ιππικού από το 1784.[1] Σε σύντομο χρονικό διάστημα κέρδισε τον διορισμό του ως Γενικός Κυβερνήτης της Νοβορόσια, ως μέλος του Κρατικού Συμβουλίου, ως Γενικός Αρχηγός, ως Αντιπρόεδρος του Κολλεγίου Πολέμου [3] και ως Διοικητής των Κοζάκων. Αυτές οι θέσεις τον έκαναν πλούσιο και έζησε πλουσιοπάροχα. Για να βελτιώσει την κοινωνική του θέση, του απονεμήθηκε το διάσημο Τάγμα του Αγίου Αλεξάνδρου Νέβσκι και το Τάγμα του Αγίου Ανδρέα, μαζί με το Πολωνικό Τάγμα του Λευκού Αετού, το Πρωσικό Τάγμα του Μαύρου Αετού, το Δανικό Τάγμα του Ελέφαντα και το Σουηδικό Βασιλική Τάξη των Σεραφείμ .[1]

Ότι η Αικατερίνη και ο Ποτέμκιν παντρεύτηκαν είναι "σχεδόν σίγουρο", σύμφωνα με τον Σιμόν Σεμπάγκ Μοντεφιόρε.[1] αν και η βιογράφος Βιρτζίνια Ράουντινγκ εκφράζει αμφιβολίες.[3] Τον Δεκέμβριο του 1784, η Αικατερίνη αναφέρθηκε ρητά στον Ποτέμκιν ως σύζυγό της στην αλληλογραφία, αν και το 1775, το 1784 και το 1791 έχουν προταθεί ως πιθανές γαμήλιες ημερομηνίες. Συνολικά, η φράση της Αικατερίνης με 22 γράμματα έδειχνε ότι είχε γίνει σύζυγός της, τουλάχιστον κρυφά. Οι ενέργειες του Ποτέμκιν και η μεταχείριση της προς αυτόν αργότερα στη ζωή ταιριάζουν με αυτό: τουλάχιστον οι δύο ενήργησαν ως σύζυγοι.[1] Στα τέλη του 1775, ωστόσο, η σχέση τους άλλαξε, αν και είναι αβέβαιο ακριβώς πότε η Αικατερίνη πήρε έναν γραμματέα, τον Πιοτς Ζαβαντόφσκι, ως εραστή.[1] Στις 2 Ιανουαρίου 1776, ο Ζαβαντόφσκι έγινε Γενικός Στρατηγός στην Αυτοκράτειρα (έγινε ο επίσημος αγαπημένος της τον Μάιο) και ο Ποτέμκιν μετακόμισε στη διοίκηση του τμήματος στρατευμάτων της Αγίας Πετρούπολης.[3] Τα σημάδια ενός πιθανού «χρυσού αποχαιρετισμού» για τον Ποτέμκιν περιλαμβάνουν το διορισμό του 1776, κατόπιν αιτήματος της Αικατερίνης, στον τίτλο του Πρίγκιπα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.[1][3] Αν και είχε «βαρεθεί» με την Αικατερίνη, ο χωρισμός τους ήταν σχετικά ειρηνικός. Ο Πρίγκιπας στάλθηκε σε περιοδεία στο Νόβγκοροντ, αλλά, σε αντίθεση με τις προσδοκίες ορισμένων θεατών (αν και όχι της Αικατερίνης[3]), επέστρεψε μερικές εβδομάδες αργότερα. Στη συνέχεια, περιφρόνησε το δώρο της, το Ανάκτορο Ανίτσκοφ και πήρε νέα διαμερίσματα στο Χειμερινό Παλάτι, διατηρώντας τις θέσεις του. Αν και δεν είναι πλέον ο αγαπημένος της Αικατερίνης, παρέμεινε ο αγαπημένος υπουργός της.[1]

Αν και η ερωτική σχέση έληξε, η Αικατερίνη και ο Ποτέμκιν διατηρούσαν μία ιδιαίτερα στενή φιλία, η οποία συνέχισε να κυριαρχεί στη ζωή τους. Τις περισσότερες φορές αυτό σήμαινε ένα τρίγωνο αγάπης στην αυλή μεταξύ του ζευγαριού και του τελευταίου θαυμαστή της Αικατερίνης.[1][3] Ο Αγαπημένος είχε θέση υψηλής πίεσης: μετά τον Ζαβαντόφσκυ ήρθε ο Σέμυον Ζόριτς (Μάιος 1777 έως Μάιος 1778), ο Ιβάν Ρίμσκι-Κορσάκοφ (Μάιος 1778 έως τα τέλη του 1778), ο Αλέξανδρος Λάνσκοϋ (1780 έως το 1784), ο Αλεξάντερ Γιέρμολοφ (1785-1786), Αλεξάντερ Ντμίτριεφ- Μαμόνοφ (1786-1789) και Πλάτων Ζούμποφ (1789-1796). Ο Potemkin έλεγχε τους υποψηφίους για την καταλληλότητά τους. Φαίνεται επίσης ότι φρόντιζε τις σχέσεις και «γέμιζε» τον κενό χρόνο μεταξύ των αγαπημένων.[1] Ο Ποτέμκιν κανόνισε επίσης να βρει η Αικατερίνη τον Ρίμσκυ-Κορσάκοφ σε συμβιβαστική θέση με μία άλλη γυναίκα.[3] Κατά τη μακροχρόνια σχέση της Αικατερίνης με τον Λάνσκοϋ, ο Ποτέμκιν κατάφερε να στρέψει τις προσοχές του σε άλλα θέματα.[1] Ξεκίνησε μία μακρά σειρά άλλων ρομαντικών σχέσεων, συμπεριλαμβανομένων των ανιψιών του, μία από τις οποίες μπορεί να είχε γεννήσει το παιδί του.[1]

Διπλωμάτης

Επεξεργασία

Το πρώτο καθήκον του Ποτέμκιν κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου ήταν η εξωτερική πολιτική. Ώντας αγγλόφιλος, βοήθησε τη διαπραγμάτευση με τον Άγγλο πρεσβευτή, Σερ Τζέιμς Χάρις, κατά τη διάρκεια της πρωτοβουλίας της Αικατερίνης για την Ένοπλη Ουδετερότητα, αν και ο Νότος παρέμεινε το πάθος του.[1] Το σχέδιό του, γνωστό ως Ελληνικό Σχέδιο, φιλοδοξούσε να οικοδομήσει μία νέα Βυζαντινή Αυτοκρατορία γύρω από την τουρκική πρωτεύουσα στην Κωνσταντινούπολη.[3] Η απομάκρυνση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας θα απαιτούσε χαλάρωση της έντασης με την Αυστρία (τεχνικά ακόμα τη Μοναρχία των Αψβούργων) και τον κυβερνήτη της Ιωσήφ Β'. Συναντήθηκαν τον Μάιο του 1780 στη ρωσική πόλη Μογκιλιόφ.[1] Η συμμαχία που ακολούθησε αντιπροσώπευε το θρίαμβο της προσέγγισης του Ποτέμκιν έναντι των αυλικών, όπως ο γιος της Αικατερίνης, Παύλος, ο οποίος ευνοούσε τη συμμαχία με την Πρωσία.[1] Η αμυντική συνθήκη του Μαΐου 1781 παρέμεινε μυστική για σχεδόν δύο χρόνια. Λέγεται ότι οι Οθωμανοί δεν το γνώριζαν ακόμη και όταν κήρυξαν πόλεμο στη Ρωσία το 1787.[1][3]

 
Το παλάτι Ταυρίδα του Potemkin στην Αγία Πετρούπολη

Αλλού, το σχέδιο του Ποτέμκιν να αναπτύξει μία ρωσική παρουσία στην ταχέως αποσυντιθέμενη κατάσταση της Περσίας απέτυχε. Τα σχέδια για μία μεγάλης κλίμακας εισβολή είχαν προηγουμένως περικοπεί και μία μικρή μονάδα, που στάλθηκε για να δημιουργήσει μία εμπορική θέση εκεί, γρήγορα απομακρύνθηκε. Ο Ποτέμκιν επικεντρώθηκε στις νότιες επαρχίες της Ρωσίας, όπου ήταν απασχολημένος με την ίδρυση πόλεων (συμπεριλαμβανομένης της Σεβαστούπολης) και τη δημιουργία του προσωπικού του βασιλείου, συμπεριλαμβανομένου του ολοκαίνουργιου στόλου της Μαύρης Θάλασσας.[1] Αυτό το βασίλειο επρόκειτο να επεκταθεί: σύμφωνα με τη Συνθήκη του Κουτσούκ Καϊναρίτζι, η οποία είχε τελειώσει τον προηγούμενο Ρωσοτουρκικό πόλεμο, το Χανάτο της Κριμαίας είχε γίνει ανεξάρτητο, αν και ουσιαστικά υπό ρωσικό έλεγχο. Τον Ιούνιο του 1782 έπεσε ξανά σε αναρχία. Μέχρι τον Ιούλιο του 1783, ο Ποτέμκιν είχε σχεδιάσει την ειρηνική προσάρτηση της Κριμαίας και του Κουμπάν, αξιοποιώντας το γεγονός ότι η Βρετανία και η Γαλλία πολεμούσαν αλλού.[3] Το Βασίλειο της Γεωργίας δέχτηκε τη ρωσική προστασία λίγες μέρες αργότερα, με τη Συνθήκη του Γκεοργκιέφσκ, αναζητώντας προστασία έναντι του σχεδίου της Περσίας να αποκαταστήσει την κυριαρχία της έναντι της Γεωργίας. Το Χανάτο Καραμπάχ της Περσίας αρχικά έμοιαζε να θέλει επίσης τη ρωσική βοήθεια, αλλά τελικά αρνήθηκε. Εξαντλημένος, ο Ποτέμκιν κατέρρευσε με πυρετό από τον οποίο μόλις επέζησε. Η Αικατερίνη τον αντάμειψε με εκατό χιλιάδες ρούβλια, τα οποία χρησιμοποιούσε για να κατασκευάσει το Παλάτι Ταυρίδη στην Αγία Πετρούπολη.[1]

Γενικός κυβερνήτης και οικοδόμος πόλεων

Επεξεργασία
 
Ένας κατά προσέγγιση χάρτης της έκτασης της Νοβοροσίας κατά τον θάνατο του Ποτέμκιν το 1791

Ο Ποτέμκιν επέστρεψε στην Αγία Πετρούπολη τον Νοέμβριο του 1783 και προήχθη σε Αρχιστράτηγο όταν η Κριμαία προσαρτήθηκε επισήμως τον επόμενο Φεβρουάριο. Έγινε, επίσης, Πρόεδρος του Κολλεγίου Πολέμου.[1][3] Η επαρχία Ταυρίδα (Κριμαία) προστέθηκε στην πολιτεία Νοβορόσιγια (Νέα Ρωσία). Ο Ποτέμκιν μετακινήθηκε νότια στα μέσα Μαρτίου, ως «πρίγκιπας της Ταυρίδας». Από το 1774 ήταν ο αντιβασιλέας των νότιων επαρχιών της Ρωσίας (συμπεριλαμβανομένων των Νοβοροσίγια, Αζόφ, Σαράτοφ, Αστραχάν και Καυκάσου),  επεκτείνοντας επανειλημμένα από το 1774 τον τομέα μέσω στρατιωτικής δράσης. Διατήρούσε τη δική του αυλή, η οποία ανταγωνιζόταν αυτή της Αικατερίνης: μέχρι το 1780 χειριζόταν καγκελαρία με πενήντα ή περισσότερους υπαλλήλους και είχε τον δικό του υπουργό, Βασιλί Ποπόφ, να επιβλέπει τις καθημερινές υποθέσεις. Ένας άλλος αγαπημένος συνεργάτης ήταν ο Μιχαήλ Φαλέεβ.[1]

Η "εγκληματική" διάσπαση του κοζακικού στρατού, ιδίως των Κοζάκων Ζαποροζιανών το 1775, βοήθησε στον καθορισμό της διακυβέρνησης του. Ωστόσο, ο Μοντεφιόρε υποστηρίζει ότι δεδομένης της θέσης τους και κυρίως μετά την εξέγερση του Πούγκατσεφ, οι Κοζάκοι ήταν πιθανότατα καταδικασμένοι σε κάθε περίπτωση.[1] Μέχρι τη στιγμή του θανάτου του Ποτέμκιν, οι Κοζάκοι και η απειλή τους για αναρχική εξέγερση είχαν ελεγχθεί καλά.[5] Μεταξύ των Ζαπορίζιων Κοζάκων ήταν γνωστός ως Χρύτσκο Νετσέσα.[6][7][8]

Οικοδόμος

Επεξεργασία

Ο Ποτέμκιν ξεκίνησε τότε μία περίοδο ίδρυσης νέων πόλεων. Η κατασκευή ξεκίνησε με την πρώτη του προσπάθεια, τη Χερσώνα, το 1778, ως βάση για τον νέο στόλο Μαύρης Θάλασσας, που σκόπευε να κατασκευάσει.[1] Ο Ποτέμκιν ενέκρινε ο ίδιος κάθε σχέδιο, αλλά η κατασκευή ήταν αργή και η πόλη αποδείχθηκε δαπανηρή και ευάλωτη σε πανούκλα. Στη συνέχεια ήταν το λιμάνι του Αχτιάρ, προσαρτημένο με την Κριμαία, η οποία έγινε Σεβαστούπολη. Στη συνέχεια έχτισε τη Συμφερόπολη, ως πρωτεύουσα της Κριμαίας. Η μεγαλύτερη αποτυχία του, ωστόσο, ήταν η προσπάθειά του να χτίσει την πόλη της Εκατερίνοσλαβ (Η δόξα της Αικατερίνης), τώρα Ντνιπρο.[nb 1] Η δεύτερη πιο επιτυχημένη πόλη της κυριαρχίας του Ποτέμκιν ήταν το Νικολάιεφ (πλέον γνωστός ως Μικολάιβ ), το οποίο ίδρυσε το 1789. Ο Ποτέμκιν ξεκίνησε επίσης τον επανασχεδιασμό της Οδησσού μετά τη επανακατάληψη της από τους Τούρκους. Επρόκειτο να αποδειχθεί ο μεγαλύτερος θρίαμβος πολεοδομίας του.[1]

Ο στόλος της Μαύρης Θάλασσας του Ποτέμκιν ήταν μία τεράστια επιχείρηση για την εποχή του. Μέχρι το 1787, ο Βρετανός πρέσβης ανέφερε είκοσι επτά πολεμικά πλοία της γραμμής. Έθεσε τη Ρωσία σε παρόμοια ναυτική θέση με την Ισπανία, αν και πολύ πίσω από το Βασιλικό Ναυτικό. Η περίοδος αντιπροσώπευε το αποκορύφωμα της ναυτικής δύναμης της Ρωσίας σε σχέση με τα άλλα ευρωπαϊκά κράτη.[5] Ο Ποτέμκιν αντάμειψε, επίσης, εκατοντάδες χιλιάδες εποίκους που μετακόμισαν στις περιοχές του. Υπολογίζεται ότι μέχρι το 1782 οι πληθυσμοί της Νοβορόσιγια και του Αζόφ είχαν διπλασιαστεί [1] σε μία περίοδο «εξαιρετικά ταχείας» ανάπτυξης.[5] Οι μετανάστες περιελάμβαναν Ρώσους, αλλοδαπούς, Βρετανούς καταδίκους που εκτρέπονταν από την Αυστραλία, Κοζάκους και αμφιλεγόμενα Εβραίους. Αν και οι μετανάστες δεν ήταν πάντα χαρούμενοι στο νέο τους περιβάλλον, σε τουλάχιστον μία περίπτωση ο Ποτέμκιν παρενέβη άμεσα για να διασφαλίσει ότι οι οικογένειες έλαβαν τα βοοειδή στα οποία είχαν δικαίωμα.[1] Έξω από τη Νοβοροσία συνέταξε τη αμυντική γραμμή Αζόφ-Μοζντόκ, κατασκευάζοντας οχυρά στο Γκεοργκίεφσκ, στη Σταυρούπολη και αλλού και εξασφάλισε ότι το σύνολο της γραμμής είχε διευθετηθεί.[1]

Το 1784 πέθανε ο Αλέξανδρος Λανσκόι και ο Ποτέμκιν ήταν αναγκαίος στην αυτοκρατορική αυλή για να παρηγορήσει την θρηνούσα Αικατερίνη.[3] Αφού ο Αλεξάντερ Γέρμολοφ έγινε το Γέρμολοφ προσπάθησε να απομακρύνει τον Ποτέμκιν (και προσέλκυσε υποστήριξη από τους επικριτές του), αντικαταστάθηκε από τον Κόμη Αλεξάντερ Ντμίτριεφ-Μαμόνοφ το καλοκαίρι του 1786.[3] Ο Ποτέμκιν επέστρεψε στα νότια, έχοντας κανονίσει την επίσκεψη της Αικατερίνης το καλοκαίρι του 1787.[1] Έφτασε στο Κίεβο στα τέλη Ιανουαρίου, για να ταξιδέψει στο Δνείπερο αφού είχε λιώσει ο πάγος (βλ. Ταξίδι της Κριμαίας της Μεγάλης Αικατερίνης). Ο Ποτέμκιν είχε άλλες ερωμένες αυτή την περίοδο, συμπεριλαμβανομένης μίας "Κόμισσας" Σεβρές και μίας Ναρύσκινα. Φεύγοντας τον Απρίλιο, η βασιλική συνοδεία έφτασε ση Χερσώνα ένα μήνα αργότερα.[1][3] Κατά την επίσκεψή του στη Σεβαστούπολη, ο Ιωσήφ Β' της Αυστρίας, ο οποίος ταξίδευε μαζί τους, συγκινήθηκε και σημείωσε ότι «Η αυτοκράτειρα είναι εντελώς εκστατική. . . Ο πρίγκιπας Ποτέμκιν είναι αυτή τη στιγμή πανίσχυρος".[1]

"Χωριό Ποτέμκιν"

Επεξεργασία

Η έννοια του χωριού Ποτέμκιν (επινοήθηκε στα γερμανικά από τον κριτικό βιογράφο Γκέοργκ φον Χέλμπιγκ) προέκυψε από την επίσκεψη της Αικατερίνης στο νότο. Οι επικριτές κατηγόρησαν τον Ποτέμκιν ότι χρησιμοποίησε ζωγραφισμένες προσόψεις για να ξεγελάσει την Αικατερίνη να πιστεύει ότι η περιοχή ήταν πολύ πιο πλούσια από ό, τι ήταν. Χιλιάδες αγρότες φέρεται να έχουν τεθεί υπό σκηνοθετική διαχείριση για το σκοπό αυτό. Σίγουρα, ο Ποτέμκιν είχε κανονίσει για την Κάθριν να δει το καλύτερο που είχε να προσφέρει (διοργανώνοντας πολλές εξωτικές εκδρομές) και τουλάχιστον δύο αξιωματούχοι πόλεων έκρυβαν τη φτώχεια χτίζοντας ψεύτικα σπίτια. Φαίνεται απίθανο ότι η απάτη να πλησίασε την υποτιθέμενη κλίμακα. Ο πρίγκιπας της Λίνιε, μέλος της αυστριακής αντιπροσωπείας, ο οποίος είχε κάνει εξερευνήσεις μόνος του κατά τη διάρκεια του ταξιδιού, αργότερα κήρυξε τους ισχυρισμούς ως εσφαλμένους.[1]

Αρχιστράτηγος

Επεξεργασία
 
Ο Ποτέμκιν με στρατιωτική ενδυμασία, περίπου το 1790, από τον Γιόχαν Μπάπτιστ φον Λάμπι τον Γηραιότερο

Ο Ποτέμκιν παρέμεινε στο νότο και βαθμιαία βυθίστηκε σε κατάθλιψη. Η αδράνεια του ήταν προβληματική, δεδομένου ότι ήταν τώρα αρχιστράτηγος της Ρωσίας και τον Αύγουστο του 1787, ξέσπασε άλλος ένας Ρωσοτουρκικός πόλεμος (ο δεύτερος στη ζωή του Ποτέμκιν). Οι αντίπαλοί του ανυπομονούσαν να ανακτήσουν τα εδάφη που είχαν χάσει στον προηγούμενο πόλεμο και δέχονταν πιέσεις από την Πρωσία, τη Βρετανία και τη Σουηδία να λάβουν εχθρική στάση απέναντι στη Ρωσία. O κομπασμός του Ποτέμκιν πιθανώς συνέβαλε στην εχθρότητα, είτε σκόπιμα είτε κατά λάθος. Ούτως ή άλλως, η δημιουργία του νέου στόλου και το ταξίδι της Αικατερίνης στο νότο σίγουρα δεν βοήθησαν τα πράγματα. Στο κέντρο, ο Ποτέμκιν είχε τον δικό του στρατό του Γεκατερίνοσλαβ, ενώ στα δυτικά βρισκόταν ο μικρότερος στρατός της Ουκρανίας υπό την διοίκηση του Στρατηγού Ρούμιαντσεφ-Ζαντούναϊσκυ. Στο νερό είχε τον στόλο της Μαύρης Θάλασσας και ο Ποτέμκιν ήταν, επίσης, υπεύθυνος για το συντονισμό των στρατιωτικών ενεργειών με τους Αυστριακούς συμμάχους της Ρωσίας.[1] Ο Ποτέμκιν και η Αικατερίνη συμφώνησαν σε μία αρχικά αμυντική στρατηγική μέχρι την άνοιξη. Αν και οι Τούρκοι απωθήθηκαν στις πρώτες αψιμαχίες (εναντίον του ρωσικού φρουρίου στο Κινμπούρν), τα νέα για την απώλεια του αγαπημένου στόλου του Ποτέμκιν κατά τη διάρκεια μίας καταιγίδας τον έριξαν σε βαθιά κατάθλιψη. Μία εβδομάδα αργότερα και μετά από ευγενικά λόγια από την Αικατερίνη, αποδέχθηκε την είδηση ότι ο στόλος στην πραγματικότητα δεν είχε καταστραφεί, αλλά υπέστη μόνο ζημιά. Στις αρχές Οκτωβρίου ο στρατηγός Αλεξάντερ Σουβόροφ κέρδισε μία σημαντική νίκη στο Κινμπούρν. Με τον χειμώνα να πλησιάζει, ο Ποτέμκιν ήταν σίγουρος ότι το λιμάνι θα ήταν ασφαλές μέχρι την άνοιξη.[1]

Στρέφοντας την προσοχή του αλλού, ο Ποτέμκιν ίδρυσε την έδρα του στο Κροπιβνίτσκι και σχεδίασε μελλοντικές επιχειρήσεις. Συγκέντρωσε ένα στρατό σαράντα ή πενήντα χιλιάδων στρατιωτών, συμπεριλαμβανομένων των νεοσυσταθέντων Κοζάκων του Κουμπάν. Μοίρασε τον χρόνο του μεταξύ της στρατιωτικής προετοιμασίας (δημιουργώντας στόλο εκατό καραβιών για να πολεμήσει μέσα στο ρηχό Λιμάν) και κυνηγώντας τις συζύγους των στρατιωτών υπό την ηγεσία του.[1] Εν τω μεταξύ, οι Αυστριακοί παρέμειναν σε αμυντική θέση σε όλη την κεντρική Ευρώπη, αν και κατάφεραν να κρατήσουν τις γραμμές τους. Παρά τις συμβουλές για το αντίθετο, ο Ποτέμκιν ακολουθούσε μία εξίσου αμυντική στρατηγική, αν και στον Καύκασο οι στρατηγοί Τεκεέλι και Πάβελ Ποτέμκιν έκαναν κάποιες επιδρομές.[1] Στις αρχές του καλοκαιριού του 1788, οι μάχες εντάθηκαν καθώς οι δυνάμεις του Ποτέμκιν κέρδισαν τη ναυτική τους αντιπαράθεση με τους Τούρκους με λίγες απώλειες και ξεκίνησαν την πολιορκία του Οτσάκοφ, τουρκικού προπύργου και του κύριου ρωσικού πολεμικού στόχου. Λιγότερο ελπιδοφόρο ήταν ότι η Αγία Πετρούπολη, που ήταν εκτεθημένη μετά την αναχώρηση των καλύτερων δυνάμεων της Ρωσίας για την Κριμαία, απειλούνταν τώρα από τη Σουηδία στον Ρωσο-σουηδικό πόλεμο του 1788–90.[1] Ο Ποτέμκιν αρνιόταν να γράφει τακτικά με ειδήσεις για τον πόλεμο στο νότο, επιδεινώνοντας το άγχος της Αικατερίνης.[3]

 
Μνημείο για τους ιδρυτές της Οδησσού, Οδησσός, Ουκρανία

Ο Ποτέμκιν διαφώνησε με τον Σουβόροφ και την ίδια την Αικατερίνη, οι οποίοι και οι δύο ανυπομονούσαν να επιτεθούν στο Οτσάκωφ, το οποίο οι Τούρκοι κατάφεραν να προμηθεύσουν δια θαλάσσης. Τελικά, στις 6 Δεκεμβρίου, η επίθεση ξεκίνησε και τέσσερις ώρες αργότερα κατακτήθηκε η πόλη, μία μεγάλη επιτυχία για τον Ποτέμκιν. Σχεδόν δέκα χιλιάδες Τούρκοι είχαν σκοτωθεί με κόστος (μόνο) δυόμισι χιλιάδων Ρώσων. Η Αικατερίνη έγραψε ότι «εσύ [ο Ποτέμκιν] έκλεισες τα στόματα όλων ... [και τώρα] μπορείς να δείξεις μεγαλοπρέπεια στους τυφλούς και κουφιοκέφαλους κριτές σου».[3] Ο Ποτέμκιν επισκέφθηκε στη συνέχεια το ναύσταθμο στη Βιτόβκα, ίδρυσε το Νικολάγιεφ και ταξίδεψε στην Αγία Πετρούπολη, φτάνοντας τον Φεβρουάριο του 1789.[1] Τον Μάιο έφυγε για άλλη μία φορά για το μέτωπο, αφού συμφώνησε για τα σχέδια έκτακτης ανάγκης με την Αικατερίνη, εάν η Ρωσία εξαναγκαζόταν σε πόλεμο είτε με την Πρωσία είτε με τη νεοσύστατη Πολωνία, η οποία πρόσφατα είχε απαιτήσει με επιτυχία την απόσυρση των ρωσικών στρατευμάτων από το έδαφός της. (Η ίδια η Αικατερίνη επρόκειτο να αλλάξει αγαπημένους για τελευταία φορά, αντικαθιστώντας τον Ντμιτρίεφ-Μαμόνοφ με τον Πλάτωνα Ζούμποφ. Πίσω στο τουρκικό μέτωπο, ο Ποτέμκιν προχώρησε προς το φρούριο του Μπέντερ στον ποταμό Δνείστερο.[1]

Το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 1789 σημειώθηκαν πολλές νίκες εναντίον των Τούρκων,[3] συμπεριλαμβανομένης της Μάχης της Φωξάνης τον Ιούλιο. Στις αρχές Σεπτεμβρίου, η Μάχη του Ρίμνικ και η σύλληψη τόσο του Κάους όσο και του Χατζήμπεη (σύγχρονη Οδησσός) και τελικά η παράδοση του τουρκικού φρουρίου στο Άκκερμαν στα τέλη Σεπτεμβρίου. Το τεράστιο φρούριο στο Μπέντερ παραδόθηκε το Νοέμβριο χωρίς μάχη. [nb 2][1] Ο Ποτέμκιν άνοιξε μία πλούσια αυλή στο Ιάσιο, την πρωτεύουσα της Μολδαβίας, για να «περάσει τον χειμώνα σαν σουλτάνος, να απολαύσει τις ερωμένες του, να χτίσει τις πόλεις του, να δημιουργήσει τα συντάγματά του και να διαπραγματευτεί την ειρήνη με τους [Τούρκους] ... ήταν αυτοκράτορας όλων όσων επέβλεπε".[1] Ο Ποτέμκιν ίδρυσε ακόμη και μία εφημερίδα, το Λε Κουριέρ ντε Μολνταβί. Η αγαπημένη του ερωμένη εκείνη την εποχή - αν και είχε και άλλες - ήταν η Πρασκόβια Ποτέμκινα, μία σχέση που συνέχισε και το 1790. Ο Ποτέμκιν μετονόμασε δύο πλοία προς τιμή της.[1] Στο πλαίσιο των διπλωματικών μηχανορραφιών, στον Ποτέμκιν απονεμήθηκε ο νέος τίτλος του «Μεγάλου Χετμάνου της Μαύρης Θάλασσας και των Κοζάκων Γιεκατερίνοσλαβ» [1] και τον Μάρτιο ανέλαβε τον προσωπικό έλεγχο του στόλου της Μαύρης Θάλασσας ως Μεγάλος Νάυαρχος.[1]

 
Οι δυνάμεις του Ποτέμκιν κατάφεραν να προχωρήσουν βαθιά στην οθωμανική επικράτεια, καταλαμβάνοντας το φρούριο στο Ιζμαήλ (κάτω αριστερά). Το τελικό αποτέλεσμα του πολέμου θα ήταν η παραχώρηση της γης μεταξύ του Μπουγκ και του Δνείστερου (ριγέ) στη Ρωσία.

Τον Ιούλιο του 1790, ο ρωσικός στόλος της Βαλτικής ηττήθηκε από τους Σουηδούς στη Μάχη του Σβένσκουντ. Παρά τις ζημιές, η θετική πλευρά για τους Ρώσους ήταν ότι οι Σουηδοί αισθανόταν πλέον ότι μπορούσαν να διαπραγματευτούν ισότιμα και σύντομα υπογράφηκε μία ειρήνη (Συνθήκη του Βαραλά στις 14 Αυγούστου 1790) με βάση το status quo ante bellum (την επικρατούσα κατάσταση πριν τον πόλεμο), τερματίζοντας έτσι την απειλή της εισβολής.[1] Η ειρήνη απελευθέρωσε, επίσης, στρατιωτικούς πόρους για τον πόλεμο εναντίον των Τούρκων. Ο Ποτέμκιν είχε μετακινήσει την ολοένα και πιο πλούσια αυλή του στο Μπέντερ και σύντομα σημειώθηκαν περισσότερες επιτυχίες εναντίον της Τουρκίας, συμπεριλαμβανομένης της κατάληψης του Μπατάλ-Πασά και στη δεύτερη απόπειρα, της Κίλια στον Δούναβη. Μέχρι τα τέλη Νοεμβρίου, παρέμεινε μόνο ένας σημαντικός στόχος: το τουρκικό φρούριο Ιζμαήλ.[1] Κατόπιν αιτήματος του Ποτέμκιν, ο στρατηγός Σουβόροφ διέταξε την επίθεση, η οποία αποδείχθηκε δαπανηρή, αλλά αποτελεσματική. Η νίκη εορτάστηκε με τον πρώτο, αν και ανεπίσημο, εθνικό ύμνο της Ρωσίας, «Αφήστε τον βροντή της νίκης να ακούγεται!», γραμμένο από τους Γαβριήλ Ντερζάβιν και Όσιπ Κοζλόβσκι.[1]

Μετά από δύο χρόνια επέστρεψε στην Αγία Πετρούπολη για να αντιμετωπίσει την απειλή πολέμου εναντίον ενός αγγλο-πρωσικού συνασπισμού, επιπλέον του πολέμου με την Τουρκία. Η επιστροφή του γιορτάστηκε ευρέως με το "Καρναβάλι του Πρίγκιπα Ποτέμκιν". Ο πρίγκιπας εμφανίστηκε ως ευγενικός και γοητευτικός, αν και η τελευταία ερωμένη του, η πριγκίπισσα Εκατερίνα Ντολγκορούκαγια, εμφανίστηκε παραμελημένη [nb 3][1] και ο Ποτέμκιν βρέθηκε εμπλεγμένος σε αυλικές ίντριγκες, ενώ προσπαθούσε να εξαναγκάσει τον Ζούμποφ να φύγει. Η Αικατερίνη και ο Ποτέμκιν διαφώνησαν για τη στρατιωτική στρατηγική. Η αυτοκράτειρα δεν ήθελε κανένα συμβιβασμό, ενώ ο Ποτέμκιν ήθελε να κερδίσει χρόνο ικανοποιώντας τους Πρώσους.[3] Ευτυχώς για τους Ρώσους, η Αγγλο-Πρωσική συμμαχία κατέρρευσε και ένα βρετανικό τελεσίγραφο ότι η Ρωσία έπρεπε να αποδεχθεί το status quo ante bellum, αποσύρθηκε. Με αυτόν τον τρόπο, η απειλή ενός ευρύτερου πολέμου υποχώρησε.[1] Αν και η Ρωσία ήταν ακόμη σε πόλεμο με τους Οθωμανούς, ο Ποτέμκιν επικεντρώθηκε τώρα στην Πολωνία. Ο Ποτέμκιν είχε συντηρητικούς συμμάχους, συμπεριλαμβανομένου του Φέλιξ Ποτόκι, των οποίων οι πλεκτάνες ήταν τόσο διαφορετικές που δεν είχαν ακόμη ξεμπερδευτεί πλήρως. Για παράδειγμα, μία ιδέα ήταν για τον Ποτέμκιν να αυτοκηρυχθεί βασιλιάς.[1]

Η επιτυχία στο τουρκικό μέτωπο συνεχίστηκε και οφείλεται κυρίως στον Ποτέμκιν. Είχε τώρα την ευκαιρία να αντιμετωπίσει τους Τούρκους και να υπαγορεύσει μια ειρήνη, αλλά αυτό σήμαινε ότι θα έφευγε από την Αικατερίνη. Η αναβλητικότητα του έπληξε τη στάση της Αικατερίνης απέναντί του, μία κατάσταση που επιδεινώθηκε από την επιλογή του Ποτέμκιν για την παντρεμένη πριγκίπισσα Πασκόβια Αντρέεβνα Γκολίτσυνα (το γένος Σουβάλοβα) ως την τελευταία ερωμένη του.[1] Στο τέλος, στον Ποτέμκιν δόθηκε η απαιτούμενη εξουσία να διαπραγματευτεί με τους Τούρκους (και στη συνέχεια, να επιδιώξει τις πολωνικές του φιλοδοξίες) και εστάλη από την Αικατερίνη πίσω στο νότο. Του έστειλε ένα σημείωμα αφού έφυγε, που έλεγε "Αντίο φίλε μου, σε φιλώ".[1]

Θάνατος

Επεξεργασία
 
Ο τάφος του Ποτέμκιν στον καθεδρικό ναό της Χερσώνας

Ο Ποτέμκιν αρρώστησε στο Ιάσιο, μία πόλη που μαστιζόταν από τον πυρετό, παρόλο που συνέχιζε να παρακολουθεί τις ειρηνευτικές συνομιλίες, [nb 4] σχεδιάζε την επίθεσή του στην Πολωνία και προετοίμαζε τον στρατό για έναν ανανεωμένο πόλεμο στο νότο. Νήστεψε για λίγο και ανάρρωσε λίγη δύναμη, αλλά αρνήθηκε τη φαρμακευτική αγωγή και άρχισε να γιορτάζει για άλλη μία φορά, καταναλώνοντας ένα "ζαμπόν, μία τεμαχισμένη χήνα και τρία ή τέσσερα κοτόπουλα".[1] Στις 13 Οκτωβρίου, αισθάνθηκε καλύτερα και υπαγόρευσε μία επιστολή προς την Αικατερίνη πριν καταρρεύσει για άλλη μία φορά. Αργότερα, ξύπνησε και έστειλε την ακολουθία του στον Νικολάιεφ.[1] Στις 5/16 Οκτωβρίου 1791 ο Ποτέμκιν πέθανε στην ανοιχτή στέπα, 60 χλμ. από το Ιάσιο.[3] Με βάση τις σύγχρονες φήμες, ιστορικοί όπως ο Πολωνός Τζέρζυ Λότζεκ πρότειναν ότι δηλητηριάστηκε επειδή η τρέλα του τον μετέτρεψε σε μειονέκτημα,[9] αλλά αυτό απορρίπτεται από τον Μοντεφιόρε, ο οποίος υποδηλώνει ότι υπέκυψε στη βρογχική πνευμονία.[1]

Ο Ποτέμκιν βαλσαμώθηκε και η κηδεία του έγινε στο Ιάσιο. Οκτώ ημέρες μετά το θάνατό του, θάφτηκε. Η Κάθριν ήταν αλλόφρων και διέταξε την αναστολή της κοινωνικής ζωής στην Αγία Πετρούπολη. Η ωδή Ο καταρράκτης του Ντερζάβιν θρήνούσε τον θάνατο του Ποτέμκιν. Παρομοίως, πολλοί στο στρατιωτικό κατεστημένο θεωρούσαν τον Ποτέμκιν ως πατρική φιγούρα και ήταν ιδιαίτερα λυπημένοι από τον θάνατό του.[10] Ο Πολωνός σύγχρονος του Στάνισλαβ Μαλακόφσκι ισχυρίστηκε ότι η Αλεξάνδρα φον Ένγκελχαρντ, ανιψιά του Ποτέμκιν και σύζυγος του Φραντίζεκ Μπρανίκι, μεγαλοπρεπούς και εξέχοντα ηγέτη της Συνομοσπονδίας Ταργκόβικα, ανησυχούσε επίσης για τη μοίρα της Πολωνίας μετά το θάνατο του ανθρώπου που είχε προγραμματίσει να αναζωογονήσει το πολωνικό κράτος με αυτόν ως νέο ηγέτη.[11]

Ο Ποτέμκιν είχε χρησιμοποιήσει το δημόσιο ταμείο ως προσωπική του τράπεζα, δυσχεραίνοντας την επίλυση των οικονομικών του υποθέσεων μέχρι σήμερα. Η Αικατερίνη αγόρασε το Παλάτι της Ταυρίδας και τη συλλογή έργων τέχνης από το κτήμα του και εξόφλησε τα χρέη του. Κατά συνέπεια, ο Ποτέμκιν άφησε μία σχετική περιουσία.[1]

Ο γιος της Αικατερίνης, Παύλος, που ανέβηκε στο θρόνο το 1796, προσπάθησε να αναιρέσει όσο το δυνατόν περισσότερες μεταρρυθμίσεις του Ποτέμκιν. Το παλάτης της Ταυρίδας μετατράπηκε σε στρατώνες και η πόλη Γκρεγκορίπολ, η οποία είχε ονομαστεί προς τιμήν του Ποτέμκιν, άλλαξε όνομα.[1]

Ο τάφος του Ποτέμκιν επέζησε μίας εντολής καταστροφής που έδωσε ο Παύλος και τελικά επιδείχθηκε από τους Μπολσεβίκους. Τα λείψανα του τώρα φαίνεται να βρίσκονται στον τάφο του στον καθεδρικό ναό της Αγίας Αικατερίνης στη Χερσώνα. Η ακριβής τοποθεσία ορισμένων από τα εσωτερικά του όργανα, συμπεριλαμβανομένης της καρδιάς και του εγκεφάλου του, που φυλάχτηκαν για πρώτη φορά στο Μοναστήρι Γκόλια στο Ιάσιο, παραμένει άγνωστη.[1]

Προσωπικότητα και φήμη

Επεξεργασία

Ο Ποτέμκιν "απέπνεε τόσο την απειλή όσο και την υποδοχή". Ήταν αλαζονικός, απαιτητικός με τους αυλικούς του και πολύ ευμετάβλητος στη διάθεσή του, αλλά επίσης συναρπαστικός, ζεστός και ευγενικός. Οι γυναίκες σύντροφοι του γενικά συμφωνούσαν ότι «ήταν αρκετά προικισμένος με«σεξουαλική γοητεία».[1]

Ο Λούι Φιλίπ, κόμης του Σεγούρ τον περιέγραψε ως «κολοσσιαίο σαν τη Ρωσία», «ένα αδιανόητο μείγμα μεγαλείου και μικρότητας, τεμπελιάς και δραστηριότητας, γενναιότητας και δειλίας, φιλοδοξίας και αμεριμνησίας». Η εσωτερική αντίθεση ήταν εμφανής καθ 'όλη τη διάρκεια της ζωής του: σύχναζε, για παράδειγμα,τόσο στην εκκλησία όσο και σε πολλά όργια. Κατά την άποψη του Σεγούρ, οι θεατές είχαν την τάση να αποδίδουν άδικα στην Αικατερίνη μόνο τις επιτυχίες της περιόδου και στον Ποτέμκιν τις αποτυχίες. Ένας εκκεντρικός εργασιομανής, ο Ποτέμκιν ήταν ματαιόδοξος και λάτρης των κοσμημάτων (μια αγάπη για την οποία δεν θυμόταν πάντα να πληρώνει),  αλλά δεν του άρεσε η συκοφαντεία και ήταν ευαίσθητος σχετικά με την εμφάνισή του, ιδιαίτερα με το χαμένο του μάτι. Συμφώνησε μόνο δύο φορές να του κάνουν το πορτρέτο, το 1784 και πάλι το 1791 και οι δύο φορές από τον Γιόχαν Μπαπτίστ φον Λάμπι και από μία γωνία που κρύβει τον τραυματισμό του. Ο Ποτέμκιν συχνά ήταν γνωστός για την ανάρμοστη συμπεριφορά του, ιδίως για τις αδίστακτες σεξουαλικές του σχέσεις και το δάγκωμα των νυχιών του.[12] Το δάγκωμα των νυχιών του Ποτέμκιν ήταν τόσο επίμονο που το παρατηρούσαν συχνά οι αυλικοί και οι καλεσμένοι.[1]

Ο Ποτέμκιν είχε πιθανότατα διπολική διαταραχή. Η ευμετάβλητη διάθεση του, οι υλικές και οι σεξουαλικές του υπερβολές, οι παρορμητικές ιδιοτροπίες του, η ενέργεια και ο λήθαργός του και οι καταθλιπτικές περίοδοι του υποδεικνύουν κάποιο είδος διπολικής διαταραχής. Σε μία εποχή που δεν γνώριζε την ψυχική ασθένεια, ο Ποτέμκιν (και, πρέπει να ειπωθεί, ότι οι άνθρωποι στη ζωή του, όπως η Αικατερίνη) υπέφεραν από αυτήν την έλλειψη κατανόησης.[13]

Ο Ποτέμκιν ήταν, επίσης, διανοούμενος. Ο πρίγκιπας του Λινγκ σημείωσε ότι ο Ποτέμκιν είχε «φυσικές ικανότητες [και] μία εξαιρετική μνήμη». Ενδιαφερόταν για την ιστορία, ήταν γενικά γνώστης και αγαπούσε την κλασική μουσική της εποχής, καθώς και την όπερα. Του άρεσε όλο το φαγητό, τόσο το χωριάτικο όσο και το εκλεκτό (συγκεκριμένα, ανάμεσα στα αγαπημένα του ήταν το ψητό βόειο κρέας και οι πατάτες) και η αγγλοφιλία του σήμαινε ότι αγγλικοί κήποι προετοιμάζονταν όπου κι αν πήγαινε.[1] Ένας πρακτικός πολιτικός, οι πολιτικές του ιδέες ήταν «χαρακτηριστικά ρωσικές» και πίστευε στην ανωτερότητα της τσαρικής απολυταρχίας (κάποτε περιέγραψε τους Γάλλους επαναστάτες ως «μία ομάδα τρελών»[1]). Ένα βράδυ, στο απόγειο της δύναμής του, ο Ποτέμκιν δήλωσε στους καλεσμένους του στο δείπνο:[1]

Όλα όσα θέλησα ποτέ, τα έχω... Ήθελα υψηλή θέση, την έχω. Ήθελα μετάλλια, τα έχω. Αγαπούσα τη χαρτοπαιξία και έχω χάσει τεράστια ποσά. Μου άρεσε να διοργανώνω γιορτές και έχω διοργανώσει μεγαλειώδεις. Μου αρέσει να χτίζω σπίτια και έχω φτιάξει παλάτια. Μου αρέσει να αγοράζω κτήματα και έχω πολλά. Λατρεύω τα διαμάντια και τα ωραία πράγματα - κανένας στην Ευρώπη δεν έχει πιο σπάνιες ή πιο εξαίσιες πέτρες. Με μία φράση, όλα τα πάθη μου έχουν ικανοποιηθεί. Είμαι ολοκληρωτικά ευτυχισμένος.

Τελικά, ο Ποτέμκιν αποδείχθηκε αμφιλεγόμενο πρόσωπο. Οι κριτικές του περιλαμβάνουν «τεμπελιά, διαφθορά, ακολασία, αναποφασιστικότητα, υπερβολή, παραποίηση, στρατιωτική ανικανότητα και παραπληροφόρηση σε μεγάλη κλίμακα», αλλά οι υποστηρικτές υποστηρίζουν ότι «η αφοσίωση στην πολυτέλεια και η υπερβολή... είναι πραγματικά δικαιολογημένα», τονίζοντας "τη νοημοσύνη, τη δύναμη προσωπικότητας, το θεαματικό όραμα, το θάρρος, τη γενναιοδωρία και τα μεγάλα επιτεύγματα" του Ποτέμκιν. Αν και δεν ήταν στρατιωτική ιδιοφυΐα, ήταν «σοβαρά ικανός» σε στρατιωτικά θέματα.[1] Ο σύγχρονος του Ποτέμκιν Σεγούρ έκρινε γρήγορα, γράφοντας ότι "κανείς δεν σκεφτόταν ένα σχέδιο πιο γρήγορα [από τον Ποτέμκιν], δεν το εκτελούσε πιο αργά και δεν το εγκατέλειπε πιο εύκολα".[1] Ένας άλλος σύγχρονος του, ο Σκωτσέζος Σερ Τζον Σινκλαίρ, πρόσθεσε ότι ο Ποτέμκιν είχε «μεγάλες ικανότητες», αλλά τελικά ήταν «άχρηστος και επικίνδυνος χαρακτήρας». Οι Ρώσοι αντίπαλοι του, όπως ο Σέμυον Βορόντσοφ συμφωνούσαν: ο Πρίγκιπας είχε «πολλή νοημοσύνη, ίντριγκα και πίστη», αλλά δεν είχε «γνώση, εφαρμογή και αρετή».[1]

Οικογένεια

Επεξεργασία
 
Η Βαρβάρα Γκολίτσυνα (το γένος Ένγκελχαρτ), μία από τις αγαπημένες ανιψιές του Ποτέμκιν και συγχρόνως και ερωμένη του

Ο Ποτέμκιν δεν είχε νόμιμους απογόνους, αν και είναι πιθανό ότι είχε αποκτήσει εξώγαμα παιδια. Τέσσερις από τις πέντε αδερφές του έζησαν αρκετά για να γεννήσουν παιδιά,[14] αλλά μόνο οι κόρες της αδελφής του Μάρφα Έλενα (μερικές φορές αποκαλούμενες ως «Ελένη») έλαβαν την ιδιαίτερη προσοχή του Ποτέμκιν. Οι πέντε άγαμες αδερφές Ένγκελχαρντ έφτασαν στην αυλή το 1775 υπό την καθοδήγηση του πρόσφατα χήρου πατέρα τους Βασίλη.[1] Ο θρύλος αναφέρει ότι ο Ποτέμκιν σύντομα αποπλάνησε πολλά από τα κορίτσια, ένα από τα οποία ήταν τότε δώδεκα ή δεκατριών. Μία σχέση με την τρίτη μεγαλύτερη, τη Βαρβάρα, μπορεί να επαληθευτεί. Αφότου αυτή η σχέση είχε εξασθενήσει, ο Ποτέμκιν σχημάτισε στενές –και πιθανώς ερωτικές– σχέσεις διαδοχικά με την Αλεξάνδρα, τη δεύτερη μεγαλύτερη και την Αικατερίνα, την πέμπτη μεγαλύτερη.[1]

Ο Ποτέμκιν είχε επίσης σημαντικούς συγγενείς. Η αδελφή του Ποτέμκιν, Μαρία, για παράδειγμα, παντρεύτηκε τον Ρώσο γερουσιαστή Νικολάι Σαμόυλοφ: ο γιος τους ο Αλέξανδρος είχε παρασημοφορηθεί για την υπηρεσία του στο στρατό υπό τον Ποτέμκιν. Η κόρη τους Εκατερίνα παντρεύτηκε πρώτα στην οικογένεια Ραγέβφσκι και μετά τον πλούσιο γαιοκτήμονα Λεβ Νταβίντοφ Είχε παιδιά και με τους δύο συζύγους, συμπεριλαμβανομένου του στρατηγού Νικολάι Ραγέφκσι, ανιψιού του Ποτέμκιν.[14] Η ευρύτερη οικογένειά του περιελάμβανε αρκετά μακρινά ξαδέλφια, μεταξύ των οποίων ο κόμης Πάβελ Ποτέμκιν, άλλος ένας παρασημοφορημένος στρατιωτικός, του οποίου ο αδελφός Μιχαήλ παντρεύτηκε την ανιψιά του Ποτέμκιν Τατιάνα Ένγκελχαρντ.[15] Ένας μακρινός ανιψιός, ο Φέλιξ Γιουσούποφ, βοήθησε στη δολοφονία του Ρασπούτιν το 1916.

Κληρονομιά

Επεξεργασία

Παρά τις προσπάθειες του Παύλου Α' να υποβαθμίσει τον ρόλο του Ποτέμκιν στη ρωσική ιστορία, το όνομά του βρήκε το δρόμο του στην καθημερινή ομιλία:

Υποσημειώσεις

Επεξεργασία

 

  1. ↑ A previous town with the same founded in 1775 but in a badly chosen location was duly renamed Novomskovsk.
  2. ↑ Under the terms of the surrender, the garrison was allowed to leave unharmed, but three hundred guns were captured by the Russians in the process.
  3. ↑ Dolgorukaya was soon replaced by a new mistress, Sophie (de) Witte (nicknamed "The Beautiful Greek"), who was renowned in the courts of Europe at that time and had an accommodating husband.
  4. ↑ The talks, which were continued by Catherine's secretary and foreign minister Alexander Bezborodko, led to the Treaty of Jassy, in which Russia annexed a significant amount of land from the Ottomans.

Παραπομπές

Επεξεργασία
  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 1,16 1,17 1,18 1,19 1,20 1,21 1,22 1,23 1,24 1,25 1,26 1,27 1,28 1,29 1,30 1,31 1,32 1,33 1,34 1,35 1,36 1,37 1,38 1,39 1,40 1,41 1,42 1,43 1,44 1,45 1,46 1,47 1,48 1,49 1,50 1,51 1,52 1,53 1,54 1,55 1,56 1,57 1,58 1,59 1,60 1,61 1,62 1,63 1,64 1,65 1,66 1,67 1,68 1,69 1,70 1,71 1,72 1,73 1,74 1,75 1,76 1,77 1,78 1,79 1,80 1,81 1,82 1,83 1,84 1,85 1,86 1,87 Montefiore 2001
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Soloveytchik 1938
  3. ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 3,12 3,13 3,14 3,15 3,16 3,17 3,18 3,19 3,20 3,21 3,22 3,23 Rounding 2006
  4. ↑ Kaus 1935
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Lieven 2003
  6. ↑ Drevni͡ai͡a i novai͡a Rossii͡a. Historical Illustrated Monthly. Vol.3, part 2. Saint Petersburg: Chromolithography and Typography of V.I.Gratsiansky, 1877. 177.
  7. ↑ Report on the 29th award of the Count Uvarov Prizes. Notes of the Imperial Academy of Sciences. Vol.59. Saint Petersburg: Imperial Academy of Sciences, 1888. 63.
  8. ↑ Report on the 29th award of the Count Uvarov Prizes. Notes of the Imperial Academy of Sciences. Vol.59. Saint Petersburg: Imperial Academy of Sciences, 1888. 63.
  9. ↑ Łojek 1986
  10. ↑ name="montefiore487"
  11. ↑ Pascu 1940
  12. ↑ Montefiore, Simon Sebag (2005). Potemkin: Catherine the Great's Imperial Partner. ISBN 9781400077175. 
  13. ↑ Montefiore, Simon Sebag (2005). Potemkin: Catherine the Great's Imperial Partner. ISBN 9781400077175. 
  14. ↑ 14,0 14,1 Montefiore 2001 Appendix: The Inner Family of Prince Potemkin including Favourite Nieces and Nephews
  15. ↑ Montefiore 2001 Appendix: The Wider Family of Prince Potemkin
  16. ↑ What's the Big Deal?: Battleship Potemkin (1925), http://www.film.com/features/story/whats-big-deal-battleship-potemkin/42684110, ανακτήθηκε στις 28 November 2010 
  17. ↑ «Top Films of All-Time». Ανακτήθηκε στις 28 Νοεμβρίου 2010. 
  18. ↑ «Αρχειοθετημένο αντίγραφο». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 6 Μαΐου 2021. Ανακτήθηκε στις 6 Μαΐου 2021. 

Βιβλιογραφικές αναφορές

Επεξεργασία

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Επεξεργασία
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Γκριγκόρι_Ποτέμκιν&oldid=10748690"