Πωρικολόγος

Ο Πωρικολόγος είναι σύντομο σατιρικό και διδακτικό λαϊκό βυζαντινό έργο του 12ου ή 13ου αιώνα, στο οποίο περιγράφεται δίκη οπωρικών (φρούτων), στην οποία καταδικάζεται το σταφύλι. Στο έργο αυτό, περίπου μιας σελίδας, γίνεται δίκη όπου όλα τα φρούτα έχουν τίτλους βυζαντινών αξιωματούχων. Γραμμένο σε δημώδη μεσαιωνική ελληνική γλώσσα γνώρισε ευρύτατη διάδοση στα λαϊκά στρώματα, πολλές έντυπες εκδόσεις, μεταφράσεις σε ξένες γλώσσες (σερβικά, ρουμανικά, τουρκικά) και έχουν διασωθεί πολλές παραλλαγές του, κάποιες από τις οποίες ήταν ζωντανές ως προφορική παράδοση στην Ελλάδα, μέχρι την δεκαετία του 1960.

Γενικά

Ο Πωρικολόγος είναι ένα από τα λίγα λαϊκά αφηγήματα σε πεζό λόγο, που μας άφησε η βυζαντινή γραμματεία των τελευταίων βυζαντινών αιώνων.

Ανήκει στο είδος των αφηγήσεων γνωστών με τον γενικότερο τίτλο Ιστορίες των ζώων, όπως ο Πουλλολόγος, ο Οψαρολόγος και η Διήγησις παιδιόφραστος (πεζόφραστος) των τετραπόδων ζώων, που έχουν πρωταγωνιστές ζώα. Η πρωτοτυπία του είναι ότι ο Πωρικολόγος έχει πρωταγωνιστές φυτά (οπωρικά) και είναι γραμμένος σε πεζό λόγο. Η ιδιόμορφη και αμφίβολης αξίας διήγηση, περιγράφει την συνάθροιση των οπωρικών σε ένα είδος «δικαστηρίου», όπου καταδικάζεται αυστηρά η άστατη και πολυμήχανη Σταφυλή.

Η υπόθεση

Στο βασίλειο των φυτών βασιλιάς είναι ο κυρ Κυδώνιος, προς τον οποίο έρχεται η Σταφυλή και κατηγορεί κάποιους άρχοντες για συνωμοσία κατά της εξουσίας του. Συγκαλείται το ανώτατο δικαστήριο του γένους των φυτών, του οποίου τα μέλη έχουν τους βυζαντινούς τίτλους του λογοθέτη, του πρωτοβεστιάριου, του πρωτονοτάριου κλπ.

Στο δικαστήριο η Σταφυλή επαναλαμβάνει τις κατηγορίες, τα φυτά χωρίζονται σε δυο στρατόπεδα και μαρτυρούν υπέρ ή κατά της Σταφυλής, ανάλογα με τη φυσική τους συγγένεια. Μετά από μακριά διαδικασία και πολλές μαρτυρικές καταθέσεις αποκαλύπτεται ότι οι ισχυρισμοί της Σταφυλής δεν είναι παρά σκόπιμες συκοφαντίες. Τα φυτά εκφράζουν την περιφρόνησή τους και ο βασιλιάς την τιμωρεί με ποινή που μόνο εκκλησιαστική αρχή μπορεί να επιβάλει.

Η τιμωρία είναι η κατάρα προς την Σταφυλή να περιφρονείται από όλους ως αιτία κακών και χυδαίων πράξεων. Οι συνέπειες για όσους την συναναστρέφονται θα είναι τρομερές: Όσοι πίνουν το αίμα της (κρασί) θα εξευτελίζονται, θα λένε λόγια ασυνάρτητα, δεν θα μπορούν να κρατήσουν την ισορροπία τους, θα κυλιούνται στο χώμα σαν χοίροι και θα τους κοροϊδεύουν όλοι.

Τα φυτά θαυμάζουν την σοφία και δικαιοσύνη του βασιλιά και του εύχονται ευτυχία και μακροζωία και συγκεκριμένα κατά την βυζαντινή εθιμοτυπία: "Εις έτη πολλά, δέσποτα".

Ο σκοπός

Η διήγηση είναι εύθυμη στην εισαγωγή και την περιγραφή της δίκης, μέχρι να καταλήξει ο συγγραφέας στον σκοπό του που είναι καταδίκη του μεθυσιού. Έτσι ο χαρακτήρας του έργου είναι διδακτικός, ειδικότερα "αντιοινικός", δηλαδή η καταδίκη της οινοποσίας και η διακωμώδηση των εξευτελιστικών συνεπειών της. Όμως σε ένα δεύτερο επίπεδο είναι μιά συγκαλυμμένη σάτιρα του συγγραφέα, κατά των αξιωματούχων και της βυζαντινής τιτλομανίας, κατά της πολύπλοκης γραφειοκρατίας της εποχής του και κατά των ραδιουργιών και των αντιζηλιών του παλατιού. Όπως λέει ο Κωνσταντίνος Δημαράς το θέμα του είναι «θυμόσοφο και μνημοτεχνικό» Ανάλογοι μύθοι και παραδόσεις έχουν γραφτεί πολλοί, ήδη από την εποχή του Αισώπου, για να χαρακτηρίσουν ανθρώπινες αδυναμίες ή να υπογραμμίσουν ιδιότητες, αρετές ή ελαττώματα ζώων και φυτών. Η ιδέα της παρουσίασης με την μορφή της δίκης έδωσε στον συγγραφέα τη δυνατότητα να αποφύγει την ψυχρή και ηθικόλογη ανάπτυξη της αφήγησης και παράλληλα την ευκαιρία να φτιάξει και ένα "μνημοτεχνικό" έργο, για την απομνημόνευση των κυριότερων φυτών κατά οικογένεια, μαζί με τις χαρακτηριστικές τους ιδιότητες.

Είναι πιθανό, δηλαδή, ο συγγραφέας να ήθελε μεταξύ των άλλων, να δώσει στους νέους τη δυνατότητα να διδάσκονται χωρίς κόπο και να απομνημονεύουν μηχανικά τα ονόματα των φυτών και τα βασικά τους γνωρίσματα. Η συγγραφή και χρήση έργων για ευκολότερη απομνημόνευση ονομάτων και όρων ήταν πολύ διαδεδομένη στους τελευταίους βυζαντινούς αιώνες, αλλά και στη μεταβυζαντινή περίοδο και πολλά έργα είχαν γραφτεί αποκλειστικά για αυτόν τον σκοπό.

Αρχική μορφή και τίτλος

Ο Πωρικολόγος διασώθηκε σε πολλά χειρόγραφα και έντυπες εκδόσεις, με ποικιλία στους τίτλους τους. Ενδεικτικά αναφέρονται οι τίτλοι:

• "Εὐφήμιον τοῦ κὺρ Κυδωνίου· ποιητικὸς λόγος, ποιηθεὶς παρὰ τοῦ πτωχοῦ Προδρόμου. Στίχοι διαλεκτικοὶ" (Οξωνιακός κώδικας)
• "Στίχος εἰς τὰ πωρικά, εἰς τὸ Κυδώνιν καὶ εἰς τὰ Κίτρα καὶ τῶν ἑξῆς· καὶ περὶ τῶν μεθυόντων" (Αμβροσιανός κώδικας)
• "Οπωρικὸς λόγος" (κώδικας Εσκουριάλ)
• "Περὶ ὀσπρίων καὶ ὀπώρας καὶ πάντων τῶν ἐδωδίμων" (κώδικας Κουτλουμουσίου)
• "Φιλονικία περὶ ὀσπρίων καὶ ὀπώρας" (κώδικας Ιβήρων)
• "Ὀνομασία ὡραιοτάτη μὲ συντομίαν ὅλων τῶν ὀπωρικῶν καὶ καθένα μὲ τὸ ὀφφίκιόν του" (κώδικας μονής Μεγίστης Λαύρας)
• "Ἡ δίκη καὶ ἡ καταδίκη τῆς Σταφυλῆς· ὀνομασίαι τῶν ὀπωρῶν καὶ τῶν παλαιῶν ἀξιωμάτων" (παραλλαγή Καστελλόριζου)
• "Σειρὰ κατὰ βαθμὸν ὀπωρῶν" (παραλλαγή Νάξου)
• "Ὀνομασία μὲ συντομίαν ὡραίαν ὅλων τῶν ὀπώρων" (εκδόσεις Ενετίας 1775, 1783)

Επικράτησε τελικά ο τίτλος Πωρικολόγος (οπωρικά) κατ' αναλογία προς παρόμοια έργα της βυζαντινής εποχής, όπως ο Φυσιολόγος, ο Πουλλολόγος, ο Οψαρολόγος κλπ.

Ο Πωρικολόγος διασώθηκε ως σύντομο πεζό κείμενο σε όλες τις παραλλαγές που έφτασαν μέχρι τη σημερινή εποχή. Αυτό φάνηκε παράδοξο σε πολλούς μελετητές, αφού οι συγγενικές "Ιστορίες των ζώων" είναι όλες έμμετρες. Στον τίτλο σε δύο από τα χειρόγραφα (Οξωνιακός και Αμβροσιανός κώδικας παραπάνω) γίνεται λόγος για στίχους. Αυτό έδωσε αφορμή να διατυπωθεί η άποψη ότι το κείμενο ήταν αρχικά έμμετρο (ποίημα) σε ιαμβικούς στίχους και οι γραφείς μεταγενέστερα άλλαξαν την μορφή του σε πεζό κείμενο. Η υπόθεση αυτή δεν γίνεται δεκτή σήμερα μια και θεωρείται γενικά ευκολότερη η προφορική διάδοση ενός ποιήματος σε σχέση με ένα πεζό κείμενο, από γενιά σε γενιά. Επιπλέον είναι απίθανο, αν το αρχικό κείμενο ήταν ποίημα, να μην υπάρχει ούτε μία έμμετρη παραλλαγή, ανάμεσα στις τόσες παραλλαγές του Πωρικολόγου που έχουν φτάσει μέχρι σήμερα.

Ο συγγραφέας και η εποχή του

Δεν είναι γνωστός ο συγγραφέας του Πωρικολόγου. Σε καμία άλλη έντυπη ή χειρόγραφη έκδοση του έργου δεν αναφέρεται κάτι για αυτόν, παρά μόνο στον Οξωνιακό κώδικα (βλέπε παραπάνω), όπου αναφέρεται ο Πτωχοπρόδρομος ως δημιουργός του.

Με βάση αυτή την αναφορά κάποιοι μελετητές αποδέχτηκαν ως βέβαιη ή ως πιθανή την πατρότητα του Πτωχοπρόδρομου, οι περισσότεροι όμως την απέκρουσαν κατηγορηματικά. Υπάρχουν επιχειρήματα και για τις δύο πλευρές, όμως σήμερα θεωρείται επικρατέστερη η άποψη ότι αποδόθηκαν στον Πτωχοπρόδρομο από τους μεταγενέστερους, πολλά έργα ανώνυμων συγγραφέων με περιπαικτικό ή σατιρικό χαρακτήρα, απλά και μόνο επειδή ήταν ο πιο γνωστός ποιητής των βυζαντινών χρόνων που είχε γράψει με αυτό το ύφος.

Άγνωστος είναι και ο χρόνος που γράφτηκε το έργο. Η γλώσσα και το ύφος του πάντως μαρτυρούν ότι είναι από τα παλιότερα κείμενα της λαϊκής λογοτεχνικής παραγωγής (δημοτικής λογοτεχνίας) και γράφτηκε πιθανότατα τον 12ο ή 13ο αιώνα. Σε αυτή την εκτίμηση συγκλίνουν και εσωτερικά στοιχεία του έργου (π.χ. η αναφορά στους Βαράγγους). Το έργο δηλαδή γράφτηκε σε μια εποχή απολυταρχίας, όπου αρχίζουν να φαίνονται σημάδια γραφειοκρατίας, διαφθοράς και παρακμής στην βυζαντινή αυλή.

Η σημασία του έργου

Ο Πωρικολόγος δεν έχει (ή έχει ελάχιστη) καμιά λογοτεχνική ή άλλη σχετική αξία, αφού δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια σάτιρα, με μέτρια έως μετριότατη έμπνευση.

Πρέπει όμως να σημειωθεί ότι είναι το πιο πλατιά διαδεδομένο και αγαπητό στους πολλούς λαϊκό ανάγνωσμα των τελευταίων βυζαντινών αιώνων. Η διάδοσή του δεν περιορίστηκε στα χρόνια και στην περιοχή της συγγραφής του, αλλά αγαπήθηκε διαχρονικά και ξεπερνώντας τα όρια της Ελλάδας μεταφράστηκε και σε πολλές Βαλκανικές γλώσσες, όπως σερβικά, ρουμανικά και τουρκικά. Κανένα άλλο βυζαντινό κείμενο δεν γνώρισε τέτοια διάδοση ώστε να φτάσει μέχρις εμάς σε τόσα πολλά χειρόγραφα, έντυπες εκδόσεις, μεταφράσεις και παραλλαγές, αλλά ακόμα περισσότερο και ως προφορική παράδοση μέχρι και τη δεκαετία του 1960.

Η μεγάλη του επιτυχία σχετίζεται με τις περιορισμένες πνευματικές ανάγκες και απαιτήσεις και τη γενικότερη κατάσταση της λογοτεχνίας της υπ' όψη εποχής. Το σύντομο κείμενο του Πωρικολόγου, σε συνδυασμό με την εύληπτη υπόθεση, την καταδίκη της οινοποσίας και την συγκαλυμμένη σάτιρα εθίμων και θεσμών της εποχής πρέπει να συνέβαλαν, επίσης, στην εντυπωσιακή του διάδοση.

Ένα ακόμα στοιχείο του έργου που είναι σημαντικό σήμερα είναι η γλώσσα του. Δεν είναι εύκολο να διατυπωθεί ολοκληρωμένη άποψη για το γλωσσικό ιδίωμα του Πωρικολόγου, μια και δεν έχει διασωθεί το πρωτότυπο κείμενο και οι πολλές παραλλαγές έχουν οπωσδήποτε αλλοιώσει το αρχικό κείμενο. Οι γνωστές παραλλαγές παρουσιάζουν σημαντικές γλωσσικές διαφορές, ανάλογα με τον χρόνο και τον τόπο που έγινε η καταγραφή, ώστε να είναι πολύ δύσκολη αν όχι και αδύνατη η γλωσσική αποκατάσταση του έργου.

Από την μελέτη των παραλλαγών προκύπτει ότι το έργο δεν είχε αρχικά γλωσσική ομοιομορφία. Αυτό ίσως οφείλεται στο ότι ο συγγραφέας ήταν υποχρεωμένος να αναφέρει πολλά ονόματα και τίτλους αξιωματούχων, όπως διατηρούνταν στην επίσημη βυζαντινή εθιμοτυπία. Έτσι, η αρχική γλώσσα μοιάζει να ήταν ακαλλιέργητη και ανάμικτη με στοιχεία της λόγιας και της λαϊκής παράδοσης, πράγμα συνηθισμένο για πολλά έργα της εποχής αυτής. Ακριβώς για αυτό τον λόγο, ο Πωρικολόγος, είναι ένα αξιόλογο μνημείο στη μελέτη της γλωσσικής εξέλιξης κατά τους τελευταίους βυζαντινούς αιώνες.

Κατάταξη παραλλαγών

Οι παραλλαγές του Πωρικολόγου που έχουν διασωθεί, μπορούν να καταταγούν ως εξής:

• Βυζαντινή παραλλαγή, που είναι και η πιό μακροσκελής, έχει διασωθεί στα χειρόγραφα

• codex Vindobonensis theol. gr. 244 (16ου αιώνα)
• codex Parisinus 3216 ή 2316 (15ου αιώνα)
• codex Celdenianus sup. 15
• codex Ambrosianus Ο 117 sup. (ή 1175 supra του 15ου -16 αιώνα)
• codex Escorialensis Ψ - VI - 22

• Δεύτερη παραλλαγή, από την οποία δεν έχει διασωθεί κανένα χειρόγραφο στην ελληνική γλώσσα, υπάρχει όμως σερβική μετάφραση που έχει γίνει από κάποιο ελληνικό προτότυπο που έχει χαθεί
• Τρίτη παραλλαγή, που είναι μικρότερη σε έκταση (αυτής της παραλλαγής υπάρχει και τουρκική μετάφραση) και έχει διασωθεί στα χειρόγραφα

• codex Petropolitanus 488 (ρωσική αυτοκρατορική βιβλιοθήκη Αγίας Πετρούπολης, 17ος αιώνας)
• χειρόγραφο αριθ. 195 Μονής Βαρλαάμ Μετεώρων (17ου αιώνα)
• χειρόγραφο αριθ. 145 Μονής Κουτλουμουσίου Αγίου Όρους
• χειρόγραφο αριθ. 717,22 Μονής Ιβήρων Αγίου Όρους

• Τέταρτη παραλλαγή, που περιλαμβάνει το νεοελληνικό κείμενο των ενετικών εκδόσεων με παλιότερη γνωστή έκδοση το 1775 (αυτής της παραλλαγής υπάρχει και ρουμανική μετάφραση) και σώζεται και στα χειρόγραφα

• χειρόγραφο Μονής Μεγίστης Λαύρας Αγίου Όρους
• χειρόγραφο αριθ. Κ 13 Μονής Μεγίστης Λαύρας Αγίου Όρους
• χειρόγραφο Καστελλόριζου
• codex Petropolitanus CCII (ή 202), λίγοι στίχοι (16ου αιώνα)
• codex Sinaiticus 524 (1824)

• Πέμπτη παραλλαγή, είναι η λεγόμενη παραλλαγή Νάξου, που είναι καταγραφή από προφορική παράδοση και δημοσιεύτηκε από τον Μαρκάκη (βλέπε βιβλιογραφία). Η παραλλαγή αυτή έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιατί το "αντιοινικό" τέλος της αφήγησης εδώ μετατρέπεται σε "φιλοοινικό"! Είναι φανερό ότι η μετατροπή αυτή έγινε στα νεώτερα χρόνια από (κρασο)πότες, που δεν άντεχαν να ακούνε για την καταδίκη της οινοποσίας.
  Εκτός από την παραλλαγή Νάξου, προφορικές παραλλαγές έχουν αναφερθεί και από άλλες περιοχές όπως π.χ. Τρίπολη, Σμύρνη

Υπάρχουν και άλλοι κώδικες όπως:

• Bodleianus Seld. supra 15 (16.αι.)

Μικρό απόσπασμα

Στο παρακάτω μικρό απόσπασμα από χειρόγραφο, πιθανότατα του δεύτερου μισού του 18ου αιώνα (περίπου 1770), μιλάει ο κυρ Κρεμμύδιος προς τον βασιλιά κυρ Κυδώνιο (μετὰ χολῆς δριμυτάτης):

"Μὰ τὸν ἀδελφόν μου τὸν Σκόρδον καὶ μὰ τὸν θεῖόν μου τὸν Πιπέρην καὶ τὸν ἀνεψιόν μου τὸν Ρεπάνη καὶ τὸν συμπέθερόν μου τὸν Πράσον καὶ Κάρδαμον, τὸν δριμύτατόν μου υἱόν, καὶ μὰ τὰ Ἀνθομαλαθρόκουκκα, ὅτι ψευδῆ ἐλάλησεν ἡ Στάφυλος, δέσποτα βασιλεῦ. Διότι αὐτὴ ἔχει πολλοὺς συγγενεῖς καὶ ὅλοι συμμαρτυροῦν τὸν λόγον της, καὶ ἐγὼ οὐκ ἔχω τινὰ πρὸς βοήθειαν, ὅτι ὁ θεῖός μου ὁ γέρων Πέπονος ἐχλεμπονίασεν ἀπὸ τὸ γῆρας καὶ ἐσχίσθη ἡ γαστέρα του καὶ τρέχει".

Σχετικά έργα

Υπήρχε επίσης δίσκος 78 στροφών (Columbia 18120), όπου ο Στυλιανόπουλος έψαλλε την ιστορία του Πωρικολόγου. Ο τίτλος του ήταν "Η καταδίκη της σταφυλής".

Πηγές

• Κωνσταντίνος Δημαράς, «Επιβιώσεις» στο: Κ.Θ.Δημαράς, Σύμμικτα. Α'. Από την παιδεία στην λογοτεχνία, επιμ. Αλέξης Πολίτης, Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού, Αθήνα 2000, σελ. 44-46
• Γεωργίου Θ. Ζώρα, Ο Πωρικολόγος (κατ' αγνώστους παραλλαγάς), Σπουδαστήριον Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα 1958

Βιβλιογραφία

• Ηλία Βουτιερίδη, Σύντομη ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Αθήνα 1933
• Κ. Δημαρά, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Β' έκδοση, Αθήνα 1956
• Κ. Κρουμπάχερ, Ιστορία της Βυζαντινής Λογοτεχνίας, μετάφραση Γ. Σωτηριάδου, Αθήνα 1900
• Π. Μαρκάκη, Πωρικολόγος, μία δημοτική παραλλαγή ενός πεζογραφήματος του 12ου αιώνος, έκδ. περιοδικού "Νέοι Δρόμοι", Αθήνα 1946