Τέσσερα στοιχεία

Σύμφωνα με την οντολογική θεωρία των τεσσάρων στοιχείων όλος ο κόσμος δομείται θεμελιακά από τέσσερα βασικά στοιχεία. Από αυτά, τις αλληλεπιδράσεις και τις αναμείξεις τους οικοδομούνται όλα τα υλικά και άυλα, ορατά και αόρατα αντικείμενα του Σύμπαντος. Τα τέσσερα στοιχεία έχουν τα εξής ονόματα:

• ο Αέρας
• η Φωτιά
• το Νερό
• η Γη

Τα τέσσερα στοιχεία της φύσης

Οι όροι παραπέμπουν στις αντίστοιχες φυσικές έννοιες της φωτιάς, των αερίων, του νερού και του εδάφους, λόγω παρεμφερών ιδιοτήτων, αλλά στην πραγματικότητα πρόκειται για υποτιθέμενα οντολογικά θεμέλια συστατικά της φύσης και όχι για τις γνωστές έννοιες της καθημερινότητας.

Αρχαία ελληνική φιλοσοφία

Η μεταφυσική θεωρία των τεσσάρων στοιχείων βρίσκεται στον πυρήνα της ελληνικής φιλοσοφίας και οι περισσότεροι φιλόσοφοι ασχολούνταν με αυτά. Ωστόσο δεν συμφωνούσαν μεταξύ τους για το αν και ποιο στοιχείο είναι το βασικότερο και πλέον πρωταρχικό στη δημιουργία του κόσμου. Ο Θαλής ο Μιλήσιος (624-546 π.Χ.) υποστήριζε την άποψη, ότι τα υλικά σώματα αποτελούνται από το βασικό υλικό που είναι το νερό. Ο Αναξιμένης (585-525 π.Χ.) αντίθετα υποστήριζε ότι το βασικό υλικό είναι ο αέρας, και ότι τα άλλα δύο στοιχεία, το νερό και η γη αποτελούνται από συμπυκνωμένο αέρα. Ο Ηράκλειτος από την πλευρά του υποστήριζε ότι η φωτιά είναι το βασικό στοιχείο. Ο Πυθαγόρας δίδασκε ότι τα τέσσερα στοιχεία αποτελούν μία Τετρακτύ αντιστοιχίζοντας την φωτιά προς τη μονάδα, τον αέρα προς τη δυάδα, το νερό προς την τριάδα και τη γη προς την τετράδα, όπως μας αναφέρει ο Ιάμβλιχος. Ο Εμπεδοκλής θεωρούσε ότι και τα τέσσερα στοιχεία είναι βασικά, και ότι το κάθε στοιχείο έχει βασικές ιδιότητες, έτσι ώστε από την σύνθεση των τεσσάρων αυτών στοιχείων να σχηματίζονται όλα τα υπόλοιπα υλικά.

Αργότερα, ο Πλάτωνας (περ. 428-347 π.Χ.) πρόσθεσε τον Αιθέρα και όρισε για κάθε στοιχείο ένα γεωμετρικό στερεό θέσεις που στην ουσία διδάσκονταν από τους Πυθαγόρειους :

• το τετράεδρο για την φωτιά,
• το εξάεδρο για την γη,
• το οκτάεδρο για τον αέρα,
• το δωδεκάεδρο για τον αιθέρα,
• και το εικοσάεδρο για το νερό.

Ο Θέων ο Σμυρναίος μάλιστα αναφέρει τα τέσσερα στοιχεία να αποτελούν την τέταρτη κατά σειρά τετρακτύν στο σύνολο των ένδεκα τετρακτύων που όπως υποστήριζε υπάρχουν στον κόσμο. Ο Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.) καθόρισε τις ιδιότητες των τεσσάρων στοιχείων (κρύο/ζέστη, ξηρό/υγρό) και έδωσε στον αιθέρα την υπόσταση του «πνεύματος» των υπόλοιπων τεσσάρων στοιχείων:

	Ζεστό	Κρύο
Ξηρό	φωτιά	γη
Υγρό	αέρας	νερό

Οι στωικοί εξέλιξαν τη θεωρία αυτή περισσότερο και υποστήριξαν ότι το «πνεύμα» είναι μείγμα της φωτιάς και του αέρα. Γι' αυτό και τα δύο αυτά στοιχεία θεωρήθηκαν «πνευματικά» ή «ενεργά», ενώ τα υπόλοιπα δύο στοιχεία, η γη και το νερό θεωρήθηκαν «αδρανή». Από κει και ύστερα η θεωρία διαδόθηκε και έγινε αποδεκτή, παραμένοντας όπως ήταν και επικράτησε για πολλούς αιώνες, μέχρι τον μεσαίωνα. Και σήμερα όμως συνεχίζει να είναι έδαφος μελέτης της φιλοσοφίας τουλάχιστον για εκείνους που ασχολούνται με την Ελληνική φιλοσοφία, του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη, των Πυθαγορείων, αλλά και τον εσωτερισμό, τον αποκρυφισμό κ.α.

Από την Αρχαιότητα ως τον Μεσαίωνα

Με τις εκστρατείες του Μεγαλέξανδρου τα ελληνικά γράμματα εξαπλώθηκαν. Ο Πτολεμαίος, διάδοχος του Αλέξανδρου στην Αλεξάνδρεια, έκτισε έναν ναό γραμμάτων για τις μούσες, το «Μουσείο», ένα ίδρυμα που σήμερα θα το λέγανε Πανεπιστήμιο. Το Μουσείο αυτό, στο οποίο υπήρχε η περίφημη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, έγινε φημισμένο κέντρο μόρφωσης και γραμμάτων. Στον τόπο αυτό συνδυάστηκε η ελληνική φιλοσοφία με τις αιγυπτιακές γνώσεις περί της εφαρμογής της χημείας. Στην αρχαία Αίγυπτο η εφαρμογή της χημείας είχε καθαρά θρησκευτικό υπόβαθρο (π.χ. ταρίχευση των φαραώ), πράγμα που επηρέασε την ροή της θεωρίας των τεσσάρων στοιχείων. Αφενός η θεωρία αυτή πήρε ένα είδος θεολογικού χαρακτήρα, αφετέρου η θεωρία έγινε «εσωτερική», δηλαδή «μυστική» και άρχισε να γίνεται επίτηδες ακατανόητη για τους μη μυημένους.

Όταν οι Άραβες το 641 μ.Χ. κατέλαβαν την Αίγυπτο, θέσπισαν την θεωρία των τεσσάρων στοιχείων και άρχισαν να την μελετούν. Τον τομέα αυτόν τον ονόμασαν «Αλ-Κιμία», δηλαδή «χημεία». Όταν οι Ευρωπαίοι με τις σταυροφορίες του 12ου και 13ου αιώνα ήρθαν σε επαφή με τους Άραβες, η αλχημεία και οι προτεινόμενες μέθοδοί της εισήχθησαν και στην Ευρώπη. Οι λεγόμενοι αλχημιστές την μελέτησαν και την επεξεργάστηκαν. Ο Παράκελσος τον 16ο αι. εξέφρασε την πεποίθηση, ότι τα τέσσερα στοιχεία έχουν σχέση με τα στοιχειακά, που τα διαχώρισε σε στοιχειακά της γης, του νερού, του αέρα και της φωτιάς.

Επίσης, η θεωρία των τεσσάρων στοιχείων θεσπίστηκε και από τους αστρολόγους, οι οποίοι κατέταξαν τα ζώδια σύμφωνα με τα τέσσερα στοιχεία.

Ημέρες φύλλου / άνθους / καρπού / ρίζας στη γεωργία

Ακόμη, στη βιοδυναμική γεωργία, τα τέσσερα στοιχεία αντιστοιχούν στα τέσσερα στοιχεία των φυτών, δηλαδή τα φύλλα, τα άνθη, τους καρπούς και τις ρίζες αυτών. Με βάση την προαναφερόμενη αστρολογική κατάταξη των αστερισμών και τη θέση (και τη φάση) της Σελήνης, η βιοδυναμική γεωργία ξεχωρίζει ημέρες περισσότερο ή λιγότερο ευνοϊκές για διάφορες καλλιεργητικές εργασίες, όπως η σπορά, το κλάδεμα, η μεταφύτευση, ο εμβολιασμός κ.τ.λ. Έτσι, οι ευνοϊκές μέρες συμπίπτουν, όταν η Σελήνη διέρχεται μπροστά από αστερισμό κάποιου εκ των τεσσάρων στοιχειών. Έτσι, για τις διάφορες εργασίες φυτών, που καλλιεργούνται για τις ρίζες τους (π.χ. παντζάρια), επιλέγονται "ημέρες ρίζας" ή "ημέρες γης" (διέλευση της Σελήνης από αστερισμό της γης)· για φυτά, που καλλιεργούνται για τα φύλλα τους (π.χ. μαρούλι), επιλέγονται "ημέρες φύλλου" ή "ημέρες νερού" (διέλευση της Σελήνης από αστερισμό του νερού)· για φυτά, που καλλιεργούνται για τον ανθό τους (π.χ. μπρόκολο), επιλέγονται "ημέρες άνθους" ή "ημέρες αέρα" (διέλευση της Σελήνης από αστερισμό του αέρα) και για φυτά, που καλλιεργούνται για τον καρπό τους (π.χ. μηλιές), επιλέγονται "ημέρες καρπού" ή "ημέρες φωτιάς" (διέλευση της Σελήνης από αστερισμό της φωτιάς). Επιπλέον, όσον αφορά τις φάσεις τις Σελήνης, για σπόρους, που γενικά φυτρώνουν δύσκολα, προτιμούνται ημέρες σποράς σε ανοδική ή ανερχόμενη Σελήνη (γέμιση / πριν την πανσέληνο), ενώ τα κλαδέματα και οι μεταφυτεύσεις των κηπευτικών γίνονται σε ημέρες καθοδικής/κατερχόμενης Σελήνης (χάση / μετά την πανσέληνο). Σύμφωνα με βιοδυναμικούς καλλιεργητές, ακολουθώντας τους παραπάνω κανόνες για τη σπορά, λαμβάνουν προϊόντα πιο εύγευστα και ανθεκτικότερα σε σοδειές κατά 20 έως 30% μεγαλύτερες από τις συμβατικές καλλιέργειες.

Συνολικά έχουμε, λοιπόν, τις εξής σχέσεις μεταξύ των τεσσάρων στοιχείων και των διαφόρων επιστημών:

Στοιχείο	Γεωμετρικό σώμα (Πλάτων)	Ιδιότητα (Αριστοτέλης)	Ζώδιο (Αστρολογία)	Καλλιεργούμενα φυτά (Βιοδυναμική γεωργία)	Στοιχειακά (Παράκελσος)	Κατεύθυνση	Αρχάγγελος	Ιδιοσυγκρασία	Αλχημιστικό σύμβολο
φωτιά	τετράεδρο	ζεστό + ξηρό	Κριός, Λέων, Τοξότης	για τους καρπούς τους	Σαλαμάνδρες	Νότος	Μιχαήλ	χολερικός
αέρας	οκτάεδρο	ζεστό + υγρό	Δίδυμοι, Ζυγός, Υδροχόος	για τα άνθη τους	Συλφίδες	Ανατολή	Ραφαήλ	αιματώδης
νερό	εικοσάεδρο	κρύο + υγρό	Καρκίνος, Σκορπιός, Ιχθύες	για τα φύλλα τους	Νεράιδες	Δύση	Γαβριήλ	φλεγματικός
γη	εξάεδρο	κρύο + ξηρό	Ταύρος, Παρθένος, Αιγόκερως	για τις ρίζες τους	Γνώμοι	Βορράς	Ουριήλ	μελαγχολικός

Βιβλιογραφία

• Isaac Asimov (1969): Kleine Geschichte der Chemie. Vom Feuerstein bis zur Kernspaltung; München: Wilhelm Goldmann Verlag
• Gernot Böhme & Hartmut Böhme (1996): Feuer, Wasser, Erde, Luft. Eine Kulturgeschichte der Elemente. München 1996
• Wilhelm Strube (1976): Der historische Weg der Chemie; Leipzig: VEB Deutscher Verlag für Grundstoffindustrie
• Franz Bardon (1995): Der Weg zum wahren Adepten; Freiburg im Breisgau: Bauer
• Max Heindel (1992): Die Rosenkreuzer-Weltanschauung oder Mystisches Christentum; Oceanside, CA, 92049, USA: The Rosicrucian Fellowship; Internetausgabe. http://www.rosicrucian.com/foreign/frameger00.html
• The Illustrated Bartsch / founding ed.: Walter L. Strauss. General ed.: John T. Spike New York, NY : Abaris Books, 1978 -.