Ρίτσαρντ Τσωρτς

Βρετανός φιλέλληνας, στρατιωτικός και πολιτικός της Ελλάδας

Ο Σερ Ρίτσαρντ Τσωρτς (Sir Richard Church) ή Ρίτσαρντ Τσερτς ή Ριχάρδος Τσουρτς, ή Τζουρτζ, ή Τσωρτζ, ή Τζωρτζ, όπως τον ανέφεραν στην Ελλάδα, (Κορκ Ιρλανδίας, 1784 - Αθήνα, Μάρτιος 1873), ήταν φιλέλληνας, Βρετανός στρατιωτικός από την Ιρλανδία[9][σημ. 1] που υπηρέτησε στην υπηρεσία της Βρετανίας, του Βασιλείου των Δύο Σικελιών και της Ελλάδας και πολιτικός της Ελλάδας. Ήταν στον στρατό από πολύ νέος, από το 1801. Πολέμησε από το 1805 στους Ναπολεόντειους Πολέμους, στην Ισπανία, στην Αίγυπτο, στη Σικελία, στην Κορσική και στα Ιόνια νησιά, όπου συνέστησε για λογαριασμό των Βρετανών μια στρατιωτική μονάδα από Έλληνες μέχρι το 1813. Το 1817 μπήκε στην υπηρεσία του βασιλιά Φερδινάρδου Α΄ των Δύο Σικελιών. Το 1827 τον κάλεσαν οι Έλληνες για να αναλάβει την αρχιστρατηγία του στρατού ξηράς. Στη συνέχεια έλαβε τις θέσεις του αρχηγού της Δυτικής Ελλάδος, Σύμβουλου της Επικρατείας, πληρεξούσιου στην Α΄ Εθνοσυνέλευση των Αθηνών το 1843[11] και γερουσιαστή το 1844.[12] Πέθανε στην Αθήνα το 1873 και τάφηκε δημοσία δαπάνη στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών.[9]

Ρίτσαρντ Τσωρτς
Γενικές πληροφορίες
Όνομα στη
μητρική γλώσσα
Sir Richard Church (Αγγλικά)
Γέννηση1784[1][2][3]
Κορκ
Θάνατος8ιουλ. / 20  Μαρτίου 1873γρηγ.[4][5][6]
Αθήνα
Τόπος ταφήςΠρώτο Νεκροταφείο Αθηνών[7]
Χώρα πολιτογράφησηςΕλλάδα
Βασίλειο της Μεγάλης Βρετανίας
Ηνωμένο Βασίλειο της Μεγάλης Βρετανίας και Ιρλανδίας
Εκπαίδευση και γλώσσες
Ομιλούμενες γλώσσεςΕλληνικά
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότηταπολιτικός
στρατιωτικός
Οικογένεια
ΣύζυγοςElizabeth Augusta Wilmot[8]
ΓονείςMatthew Church[8] και Anne Dearman[8]
ΑδέλφιαJohn Dearman Church[8]
Στρατιωτική σταδιοδρομία
Βαθμός/στρατόςστρατηγός/Βρετανικός Στρατός και Ελληνικός Στρατός
Πόλεμοι/μάχεςΝαπολεόντειοι Πόλεμοι
Αξιώματα και βραβεύσεις
Αξίωμαμέλος της Γερουσίας της Ελλάδας
πληρεξούσιος
Civil Commissioner of the Ionian Islands (Φεβρουάριος 1811 – Δεκέμβριος 1811)
ΒραβεύσειςΕταίρος του Τάγματος του Λουτρού
Μεγαλόσταυρος του Σωτήρος
Ιππότης Διοικητής του Βασιλικού Τάγματος του Γουέλφων του Ανοβέρου
Μεγαλόσταυρος του Βασιλικού και Στρατιωτικού Τάγματος του Αγίου Γεωργίου και της Επανενώσεως
Υπογραφή
Commons page Σχετικά πολυμέσα

Το όνομά του

Επεξεργασία

Για την περίοδο που ο Τσωρτς ήταν στην Ιταλία, αναφερόταν ως Ρικάρντο Τσουρτς (Riccardo Church) (στα ιταλικά το «u» αποδίδεται ως «ου»), ενώ στην Ελλάδα αναφερόταν ως Ριχάρδος Τζουρτζ ή Τζουρτς,[12] Τζορτσ,[11] Ρικάρδος Τζόρτζ,[13] Τσούρτς,[14] Τσωρτζ,[15] Τσώρτσης (E.M. Church σελ. 324), Ριχάρδος Τζώρτζης,[16] Ρικάρδος Τζιούρτς[17] ή και Τζούρτζης.[18] Παρά το γεγονός ότι η προφορά του ονόματός του στα αγγλικά δεν είναι Τσ«ω»ρτς αλλά πιο κοντά στο Τσ«ε»ρτς (ο ήχος του «ε» είναι όπως στο σύμβολο «ɜ» στο Διεθνές Φωνητικό Αλφάβητο) στο παρόν κείμενο αναφέρεται συνήθως ως Τσωρτς, όπως αναγράφεται το όνομά του και σε άλλες μεταγενέστερες εγκυκλοπαίδειες.[19][20][21] Στην Ελλάδα σε πολλές πηγές της εποχής αποκαλείται Τσ«ου»ρτς, όπως ήταν η προφορά του ονόματός του στην Ιταλία όπου έζησε πολλά χρόνια πριν βρεθεί στην Ελλάδα.

Η αρχή της καριέρας του

Επεξεργασία

Ο Τσωρτς έφυγε από το σπίτι του σε ηλικία 16 ετών, παρόλο που η μετέπειτα αλληλογραφία του δείχνει ότι δεν υπήρξε ρήξη των σχέσεών του με την οικογένειά του. Στις 3 Ιουλίου 1800 κατατάχθηκε και έγινε σημαιοφόρος στο 13ο Σύνταγμα Πεζικού του Σόμερσετ (13th Regiment of Foot, 1st Somersetshire).[22] Βρέθηκε στη μάχη του Φερρόλ στη Βόρειο Ισπανία το 1800 και στην εκστρατεία στην Αίγυπτο υπό τον Σερ Ραλφ Αμπερκρόμπυ (Sir Ralph Abercromby) όπου πήρε μέρος στη μάχη του Αμπουκίρ (ενάντια στον Ναπολέοντα Βοναπάρτη) και στην κατάληψη της Αλεξάνδρειας από τους Γάλλους το 1801 (Γαλλική εκστρατεία στην Αίγυπτο και τη Συρία 1798-1801). Μετά την αποχώρηση των Γάλλων γύρισε στην Αγγλία. To 1802 έγινε υπολοχαγός (Lieutenant) στο 37 Σύνταγμα Πεζικού (37th Foot).[22] Έφυγε ξανά από την Αγγλία με τον στρατό το 1805.[9]

Στους Ναπολεόντειους Πολέμους

Επεξεργασία
 
Ο Richard Church ως αξιωματικός του Ελληνικού Ελαφρού Πεζικού του Δούκα της Υόρκης στα Επτάνησα σε πίνακα του 1813

Με την έναρξη των Ναπολεόντειων Πολέμων, το 1805 η μονάδα του στάλθηκε για να υπερασπίσει τη Σικελία, ενώ στις 7 Ιανουαρίου του 1806 έγινε λοχαγός (Captain) στους Βασιλικούς Κυνηγούς της Κορσικής (Royal Corsican Rangers). Εκεί για πρώτη φορά ήταν υπεύθυνος για ξένα στρατεύματα στρατολογημένα από τον τοπικό πληθυσμό. Τον Οκτώβριο του 1808 έγινε Βοηθός Γενικός Φροντιστής (Assistant Quartermaster General) στη Σικελία. Το 1809 ο Τσωρτς έγινε Γενικός Φροντιστής (Quartermaster General) στην αποστολή που κατέλαβε τα Ιόνια νησιά υπό τον Σερ Τζων Όσβαλντ (Sir John Oswald).[23] Στις 9 Σεπτεμβρίου 1809 ανέλαβε τη θέση του ταγματάρχη (Major) στο Ελληνικό Ελαφρύ Πεζικό (Greek Light Infantry 1808-1811)[24] και στις 19 Νοεμβρίου 1812 έγινε αντισυνταγματάρχης (Lieutenant-Colonel) στο Πρώτο Ελληνικό Σύνταγμα Ελαφρού Πεζικού του Δούκα της Υόρκης (The Duke of York's Greek Light Infantry Regiment 1811-24 Φεβρουαρίου 1816).[22][25][26] Έχοντας ήδη την εμπειρία διοίκησης ξένων στρατευμάτων, διοίκησε τα στρατεύματα που είχαν στρατολογηθεί από Έλληνες, έφτιαξε μάλιστα και ένα δεύτερο σύνταγμα με 454 Έλληνες (Δεύτερο Ελληνικό Σύνταγμα Ελαφρού Πεζικού του Δούκα της Υόρκης (2nd Regiment Greek Light Infranty 1813-1814) που στρατολόγησε ο ίδιος το 1813 για την κατάληψη των Παξών.[27] Ανάμεσα στους στρατιώτες και τους αξιωματικούς των μονάδων αυτών που διοικούσε ήταν φυγάδες αρματολοί από την ηπειρωτική Ελλάδα, όπως ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης,[19] με τον οποίο κράτησε στη συνέχεια φιλική σχέση και αλληλογραφία. Αφού τελείωσαν οι Ναπολεόντειοι Πόλεμοι, και μετά από παράπονα της οθωμανικής διοίκησης, διαλύθηκαν τα ελληνικά στρατεύματα που είχε φτιάξει, έχοντας όμως αποκτήσει εμπειρία τακτικού στρατού, εμπειρία που αξιοποίησε και ο Κολοκοτρώνης αλλά και άλλοι που έλαβαν μέρος στην Ελληνική επανάσταση.

Στα χρόνια αυτά υπηρέτησε στη Μάλτα, στη Νάπολη, τη Σικελία, στην Καλαβρία. Ήταν παρών στην μάχη της Μάιντα, στην άμυνα του Κάπρι όπου τραυματίστηκε στο κεφάλι, στην κατάληψη της Ίσκιας (Ischia), στην αποστολή στα Επτάνησα, στην κατάληψη της Ζακύνθου και της Κεφαλονιάς. Στη μάχη της Αγίας Μαύρας τραυματίστηκε σοβαρά στο αριστερό του χέρι το οποίο χτυπήθηκε από σφαίρα.[22]

Μετά τα Επτάνησα: Ιταλία, στο Βασίλειο των Δύο Σικελιών

Επεξεργασία
 
Το Βασίλειο των Δύο Σικελιών το 1816 με γκρί χρώμα

Μετά τη θητεία του στα Επτάνησα, ο Τσωρτς πήγε σε αποστολή της βρετανικής κυβέρνησης στους συμμαχικούς στρατούς Αυστρίας και Πρωσσίας και στη συνέχεια υπηρέτησε ως Βρετανικός Στρατιωτικός Σύνδεσμος (British Military Resident) στον Αυστριακό Στρατό με βάση την Ιταλία το 1814 και 1815[9][28]. Πήρε μέρος στο Συνέδριο της Βιέννης, όπου υποστήριξε την παραμονή των Επτανήσων υπό βρετανική κυριαρχία, αλλά και της Πάργας και άλλων πρώην βενετικών πόλεων, που ήταν τότε υπό την κατοχή του Αλή Πασά.[29]

Μετά από προσφορά της κυβέρνησης του Βασιλείου των Δύο Σικελιών, επέστρεψε στην Ιταλία το 1817, όπου με την άδεια της βρετανικής διοίκησης ανέλαβε τη θέση υποστράτηγου (Major General) στον στρατό, καθώς και τη θέση του επιθεωρητή των στρατευμάτων των ξένων, στην υπηρεσία του του βασιλιά Φερδινάρδου Α΄ των Δύο Σικελιών. Υπηρέτησε στην Απουλία με έδρα το Λέτσε όπου κατάφερε να σταματήσει τη δράση των τοπικών ληστάρχων οι οποίοι δρούσαν μέχρι τότε ανεξέλεγκτοι. Η επιτυχημένη θητεία του του έφερε αναγνώριση και τους τίτλους του ιππότη (Commander) του τάγματος του Αγίου Φερδινάρδου της Νάπολης και τον Μεγαλόσταυρο του Ευγενεστάτου Στρατιωτικού Τάγματος του Αγίου Γεωργίου των Δύο Σικελιών.[9]

Το τέλος της καριέρας του στην Ιταλία υπαγορεύθηκε από τις πολιτικές αναταραχές: Μετά από την επιτυχημένη θητεία του στην Απουλία, του δόθηκε η διοίκηση του 9ου Τάγματος στη Σικελία με έδρα το Παλέρμο. Ο Τσωρτς πήγε στο Παλέρμο στις αρχές Ιουλίου του 1820, χωρίς να του επιτραπεί να πάρει μαζί του το στράτευμα των ξένων, παρά την επιθυμία του (δεδομένου ότι τους εμπιστευόταν ότι θα είναι πιστοί σε αυτόν), αλλά όταν άρχισε η επανάσταση, οι καρμπονάροι επαναστάτες θέλησαν να τον συλλάβουν. Κατάφερε να αποφύγει τη σύλληψη και γύρισε στη Νάπολη στις 23 Ιουλίου, όπου συνελήφθη από τους επαναστάτες, οι οποίοι είχαν πάρει και εκεί την εξουσία. Φυλακίστηκε εκεί για ένα χρονικό διάστημα και όταν απελευθερώθηκε, μετά από δίκη στην οποία βρέθηκε αθώος, επέστρεψε στην Αγγλία το 1821[30]. Εκεί έμεινε μέχρι το 1826, παντρεύτηκε τον Αύγουστο και μετά από λίγους μήνες, στις αρχές του 1827, ξεκίνησε για την Ελλάδα.

Στην Ελλάδα

Επεξεργασία
 
Ο Τσωρτς με ελληνική φορεσιά

Μετά από πρόσκληση των Ελλήνων, τον Φεβρουάριο του 1827 αποβιβάστηκε στην Ερμιόνη, όπου βρισκόταν ο πλοίαρχος Χάμιλτον[σημ. 2] μαζί με τον οποίο συντέλεσε σημαντικά στη συνεννόηση των κομμάτων και την αποκατάσταση της σχέσης μεταξύ των οπλαρχηγών.[33] Έτσι, τον Μάρτιο, δύο μήνες αργότερα, η Γ΄ Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας, τον έχρισε Αρχιστράτηγο των κατά Ξηράν Δυνάμεων (generalissimo, όπως ο ίδιος αναφέρει στο φυλλάδιο που εξέδωσε[34]) μετά από πρόταση του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη (27-31 Μαρτίου 1827), ενώ έχρισε τον Λόρδο Κόχραν Πρώτον Στόλαρχον Όλων των Ναυτικών Δυνάμεων.[13] Πρώτη τους αποστολή ήταν η ενίσχυση του Καραϊσκάκη που μαχόταν στο Φάληρο και το Κερατσίνι για να λύσουν την πολιορκία της Ακρόπολης, κάτι που δεν κατάφεραν, με σημαντικές απώλειες για τους Έλληνες. Μετά το χαμό του Καραϊσκάκη και τη διάλυση του στρατού, ο Τσωρτς έδειξε ευτολμία και μέγιστη σύνεση, έσωσε τους άνδρες που ήταν σκορπισμένοι στα παράλια, φρόντισε για την επιβίβασή τους σε πλοία και στη συγκέντρωσή τους στο Φάληρο και στον Πειραιά και στη συνέχεια στη Σαλαμίνα όπου συγκεντρώθηκε μετά από λίγο το μεγαλύτερο μέρος των στρατευμάτων.[10]

Στη συνέχεια η Αντικυβερνητική Επιτροπή του ανέθεσε το φρούριο του Ναυπλίου. Μετά από μερικούς μήνες πήγε στο φρούριο της Κορίνθου και από εκεί στο Διακοπτό της Βοστίτσας και μετά στην Ανατολική Ελλάδα, όπου έμεινε μέχρι που ήλθε ο Κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας.[10]

Μετά την άφιξη του Καποδίστρια στάλθηκε στη Δυτική Στερεά Ελλάδα, όπου το 1829, επικεφαλής των στρατευμάτων της Δυτικής Ελλάδος και με τη βοήθεια στολίσκου στον οποίο συμμετείχε ο Άστιγξ (Hastings) με την «Καρτερία» και άλλα πέντε πολεμικά[35] με σκοπό τον αποκλεισμό του Αμβρακικού Κόλπου, κατάφερε να κυριεύσει τη Βόνιτσα, το Αιτωλικό και το Μεσολόγγι, μια από τις τελευταίες πράξεις του πολέμου της απελευθέρωσης που όρισαν τα σύνορα της Ελλάδας εκτός της Πελοποννήσου, στη Στερεά Ελλάδα.

Μετά την επανάσταση

Επεξεργασία

Μετά τον Ιούλιο του 1829, ο Τσωρτς παραιτήθηκε από τη θέση του, δείχνοντας τη δυσαρέσκειά του στην επιλογή του Καποδίστρια να διορίσει τον αδελφό του Αυγουστίνο πληρεξούσιο τοποτηρητή στη Δυτική Ελλάδα, αλλά και για την παραμέληση των στρατιωτών του από την Κυβέρνηση Καποδίστρια. Με την έλευση του Όθωνα, η Κυβέρνηση Σπυρίδωνα Τρικούπη πρόσφερε στον Τσωρτς του τη θέση του πρέσβη στη Ρωσία, κάτι που δεν αποδέχθηκε ο Ρώσος αυτοκράτορας (E.M. Church, σελ. 322). Στη συνέχεια διορίστηκε Σύμβουλος της Επικράτειας και το 1836, κατά τη διάρκεια της Κυβέρνησης Άρμανσπεργκ, διορίστηκε γενικός επιθεωρητής του Στρατού.

Στην Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου του 1843 ο Τσωρτς επιλέχθηκε ανάμεσα από τους Συμβούλους της Επικράτειας που ήταν επαναστάτες να έχει διαμεσολαβητικό ρόλο μεταξύ αυτών και του Όθωνα και συνυπέγραψε την επόμενη ημέρα την προκήρυξη του Συμβουλίου της Επικράτειας που ευχαριστούσε τον λαό και τη φρουρά των Αθηνών για τη συμπεριφορά τους και ανακήρυσσε την 3η Σεπτεμβρίου ως εθνική εορτή. Ήταν ο τέταρτος υπογράφων μετά τον Μαυρομιχάλη, τον Κουντουριώτη και τον Νοταρά (E.M. Church, σελ 322). Ένα μήνα μετά εκλέχθηκε πληρεξούσιος Ζυγού Αιτωλίας στην Γ’ Σεπτεμβρίου εν Αθήναις Εθνική των Ελλήνων Συνέλευση, αντιπροσωπεύοντας μια περιοχή από τα μέρη της Δυτικής Ελλάδας που απελευθέρωσε το 1828-1829 και επιλέχθηκε στη Γερουσία. Ως μέλος της Εθνοσυνέλευσης τάχθηκε με την πλευρά των ετεροχθόνων. Θρυλική έχει μείνει η αγόρευσή του για το ζήτημα αυτό, διότι περιείχε μόνο μια λέξη: «Γκαϊντούρια!», αγανακτισμένος από τη στάση των αυτοχθονιστών βουλευτών που τον θεωρούσαν ετερόχθονα παρά το ότι ο ίδιος είχε λάβει την ελληνική υπηκοότητα[36].

Τον ίδιο χρόνο, το 1844, ο Όθωνας αποφάσισε την απομάκρυνση του Τσωρτς από τη θέση του Γενικού Επιθεωρητή και διορίζει στη θέση του τον Θεόδωρο Γρίβα. Ο Τσωρτς παραιτήθηκε από τον στρατό και στην ουσία τελειώνει τη στρατιωτική του καριέρα σε ηλικία 60 ετών, παραμένοντας στη Γερουσία.

Όταν το 1854, δέκα χρόνια αργότερα, ο Όθωνας του πρόσφερε την τιμητική θέση του στρατηγού, ο Τσωρτς τη δέχθηκε με επιφύλαξη, χωρίς όμως να αναλάβει ενεργό στρατιωτικό ή πολιτικό ρόλο. Ήταν μέλος της Γερουσίας μέχρι την κατάργησή της το 1864.[17] Έμενε στην Αθήνα μέχρι τον θάνατό του το 1873. Χαρακτηριστικό της εκτίμησης που έχαιρε μέχρι το τέλος της ζωής του είναι οι επισκέψεις του Βασιλιά Γεωργίου Α΄ στον Τσωρτς, όταν ήταν άρρωστος, λίγες ημέρες πριν τον θάνατό του.[37]

Τίτλοι, παράσημα, αναγνώριση

Επεξεργασία
 
Διακριτικά στρατηγού, ορισθέντα ειδικά για τον Ρ. Τσωρτς με Β.Δ. της 10ης Φεβρουαρίου 1854

Σύμφωνα με έγγραφο του ίδιου του Τσωρτς, είχε τους εξής τίτλους (μεταφρασμένους στα ελληνικά): «Ιππότης του Μεγάλου Σταυρού του Ευγενεστάτου Στρατιωτικού Τάγματος του Αγίου Γεωργίου των Δύο Σικελιών, Ιππότης του Τιμιωτάτου Τάγματος του Λουτρού της Αγγλίας, Διοικητής του Εξοχωτάτου Στρατιωτικού Τάγματος του Γκουέλφ του Ανόβερου και των παρασήμων του Αγίου Φερδινάρδου και της αγιότητας κτλ. κτλ.».[38]

Το 1815 έλαβε από τη Βρετανία τον τίτλο του Εταίρου του Τάγματος του Λουτρού (Companion, Order of the Bath) για τη θητεία του ως διοικητή του Ελληνικού Τάγματος Ελαφρού Πεζικού στα Επτάνησα.[39]

 
Πινακίδα με ιστορικά στοιχεία για το στρατηγό Τσωρτς, τοποθετημένη στην «Οδό Τζωρτζ» (από το «Τσωρτς») της Αθήνας, που έλαβε την ονομασία της προς τιμήν του.
 
«Κανονική» πινακίδα της «Οδού Τζωρτζ».

Για τις υπηρεσίες του προς στο Βασίλειο των Δύο Σικελιών, έλαβε τον Μεγαλόσταυρο του Βασιλικού και Στρατιωτικού Τάγματος του Αγίου Γεωργίου της Επανενώσεως (Gran croce di Reale e militare ordine di San Giorgio della Riunione). Μεταξύ 1821 και 1825 έλαβε από τη Βρετανία τον τίτλο του Ιππότη Διοικητή του Βασιλικού Τάγματος του Γουέλφων του Ανοβέρου (KCH, Knight Commander, Royal Guelphic Order ή αλλιώς Hanoverian Guelphic Order). Είχε επίσης λάβει τον Μεγαλόσταυρο του ελληνικού Τάγματος του Σωτήρος, όταν αυτό δημιουργήθηκε το 1833.[40]

Τον Φεβρουάριο του 1854 με βασιλικό διάταγμα του απονεμήθηκε τιμητικά ο βαθμός του στρατηγού, που δημιουργήθηκε ειδικά για την περίσταση (ο μεγαλύτερος βαθμός ως τότε ήταν ο βαθμός του αντιστρατήγου).[41]

Η πόλη των Αθηνών τίμησε τον Τσωρτς, δίνοντας το όνομά του στην οδό «Τζωρτζ», κάθετη στην πλατεία Κάνιγγος. Σημειώνεται η λανθασμένη ορθογραφία του ονόματος της οδού.[42]

Οικογένεια

Επεξεργασία

Ήταν γιος του Μάθιου Τσωρτς (Matthew Church), εμπόρου από το Κορκ (Cork) της Ιρλανδίας και της Αν Ντίαρμαν (Anne Dearman) (2 Σεπτεμβρίου 1745-17 Νοεμβρίου 1812), δεύτερος γιος από τα έξι παιδιά της οικογένειας. Γεννήθηκε στις 23 Φεβρουαρίου 1784 .[9] Παντρεύτηκε την Μέρι-Αν (Marie-Anne), πρώτη κόρη του Σερ Ρόμπερτ Γουίλμοτ (Sir Robert Wilmot), δεύτερου βαρονέτου του Όσμαστον (Osmaston), Ντέρμπι (Derby), στις 17 Αυγούστου 1826, στο Γουόρθινγκ (Worthing) [43] [σημ. 3]. Ο Τσωρτς διατηρούσε τη σχέση με την οικογένειά του, έχοντας αλληλογραφία με τον μεγάλο του αδελφό Τζων Ντίαρμαν Τσωρτς (John Dearman Church), όπως προκύπτει από τις επιστολές που δημοσίευσαν οι ανιψιοί του Τσ. Μ. Τσωρτς (Rev. C. M. Church) και Ρίτσαρντ Γουίλιαμ Τσωρτς (Richard William Church), αλλά και επισκέψεις (ο ανιψιός του Ε. Μ. Τσωρτς περιγράφει ότι τον είδε πρώτη φορά το 1848, όταν τον επισκέφθηκε στην Ελλάδα) (E. M. Church, 1895, σελ 306).

Εμφάνιση, γνώσεις

Επεξεργασία

Ο Τσωρτς ήταν μικρόσωμος, καλοφτιαγμένος, με ευχάριστους τρόπους, βελτιωμένους από τις σημαντικές κοινωνικές του εμπειρίες.[49] Στη νεκρολογία του περιγράφεται: «Πράος, αφελής, φιλομαθής, ομιλητικός, ευγενής στους τρόπους και ευαίσθητος την καρδίαν».[50] Είχε μπλε μάτια, μεγάλο μέτωπο και μουστάκι. Στα 65 του έδινε την εντύπωση Άγγλου ευγενούς ή διπλωμάτη και όχι ενός ανθρώπου χωρίς ακαδημαϊκή μόρφωση που είχε περάσει όλη τη ζωή του στον στρατό, μέρος της μάλιστα με άτακτο στρατό (E. M. Church, σελ. 316). Μιλούσε εκτός από αγγλικά, που ήταν η μητρική του γλώσσα, γαλλικά, ιταλικά και κάποια ελληνικά στα οποία ποτέ δεν είχε μεγάλη άνεση (E. M. Church, σελ. 330). Το έσκασε από το σπίτι του για να καταταγεί στον στρατό το 1800, σε ηλικία 16 ετών και η όποια εκπαίδευσή του ήταν αυτή που είχε λάβει μέχρι τότε. Η οικογένειά του ήταν μέλη της Θρησκευτικής Κοινωνίας των Φίλων, δηλαδή Κουάκεροι, έζησε λοιπόν τα πρώτα χρόνια της ζωής του σε ένα ιδιαίτερο θρησκευτικό περιβάλλον.

Το 1820 φέρεται να έγραψε στη Νάπολη το βιβλίο: «Relazione dei fatti accaduti al tenente generale Riccardo Church» και υπότιτλο: «Cavaliere Gran Crocce Del'Ordine Militare di San Giorgio della Reunione, Cavaliere di piu ordini, Comandante Generale et Ispettore delle truppe estere nel regno di Napoli e gia Comandante delle trupe Napolitane in Sicilia», το οποίο όμως αναφέρει ρητά ότι ο «αξιότιμος Στρατηγός Τσωρτς δεν αναγνωρίζει ως δική του την παρούσα δημοσίευση».[51]

Το 1826 δημοσίευσε τις αναμνήσεις του από την επανάσταση στο Παλέρμο με τίτλο: Lieutenant General Sir Richard Church's personal narrative of the revolution at Palermo, in the year 1820.[52]

To 1828 δημοσιεύτηκαν στο Annuaire historique universel του Charles-Louis Lesur οι τρεις αναφορές του Ρίτσαρντ Τσωρτς για τη μάχη της Ακρόπολης προς την Τρίτη Εθνοσυνέλευση, ένα σημαντικό ιστορικό ντοκουμέντο.[53][54]

Το 1830 έγραψε ένα κείμενο 22 σελίδων με τίτλο «Observations on an eligible line of frontier for Greece as an independent state by Lieut.-Gen. Sir Richard Church, late Generalissimo of Greece, with a Preface, by the Right Hon. R. Wilmot Horton M.P. 8vo pp.22, London, Ridgway. 1830» («Παρατηρήσεις σε μια εφικτή συνοριακή γραμμή για την Ελλάδα ως ανεξάρτητο κράτος από τον Lieut.-Gen. Σερ Ρίτσαρντ Τσωρτς, πρώην αρχιστράτηγο της Ελλάδος, με εισαγωγή από τον Αξιότιμο Ρ. Γουίλμοτ Χόρτον, Βουλευτή»)[34] που εκδόθηκε από τον γαμπρό του, τον αδελφό της γυναίκας του, βουλευτή Ρ. Γουίλμοτ Χόρτον.[55]

Λίγο πριν τον θάνατο του Τσωρτς, το γραφείο του σφραγίστηκε από την Αγγλική πρεσβεία για τη διατήρηση των χειρογράφων που βρίσκονταν σε αυτό.[56] Το αρχείο του (MS. Correspondence and Papers of Sir Richard Church, σε 29 τόμους)[σημ. 4] βρίσκεται (όπως αναφερόταν το 1911[29]) στο Βρετανικό Μουσείο (Add. MSS. 36543-36571) και περιέχει σημαντικά στοιχεία για την ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης.

Έγγραφα από το αρχείο του βρίσκονται επίσης στα Γενικά Αρχεία του Κράτους.[57]

Βιογραφίες

Επεξεργασία
  • Sir Richard Church, του Stanley Lane-Poole (London, 1890)[58]
(Ο συγγραφέας σημειώνει ότι «Στη δημιουργία αυτού του (βιογραφικού) σχεδιάσματος των στρατιωτικών περιπετειών του Σερ Ρίτσαρντ Τσωρτς, βοηθήθηκα ιδιαίτερα από τις σημειώσεις του αιδεσιμότατου Τσ. Μ. Τσωρτς (Rev. C. M. Church), canon και υποδιευθυντής (subdean) του Γουέλς (Wells)[σημ. 5], ο οποίος έθεσε στα χέρια μου έναν μεγάλο αριθμό επιστολών και άλλων εγγράφων που έδειχναν τη σταδιοδρομία του θείου του»)
  • Νεκρολογία για τον Τσωρτς στην Guardian, 26 Μαρτίου 1873,[28][59] από βιβλίο με συλλογή άρθρων εφημερίδων που εξέδωσε ο Ρίτσαρντ Γουίλιαμ Τσωρτς (Richard William Church) (1815-1890), γνωστός και ως Ντην Τσώρτς (Dean Church), ανιψιός του, πρώτος γιος του μεγαλύτερου αδελφού του Ρίτσαρντ Τσωρτς, εμπόρου Τζων Ντίαρμαν Τσωρτς (John Dearman Church).
  • Βιογραφία του Τσωρτς από τον E. M. Τσωρτς (E. M. Church): Κεφάλαια σε μια Περιπετειώδη Ζωή: Ο Σερ Ρίτσαρντ Τσωρτς στην Ιταλία και την Ελλάδα[30]
  • Βιογραφία του Τσωρτς κατά την εποχή που βρισκόταν στην Ιταλία: Brigantaggio e societé segrete nelle Fugue, 1817–1828, (ως συγγραφέας εμφανίζεται ο Τσωρτς, από τις σημειώσεις του), G. Barbera, Φλωρεντία, 1899 (ιταλική έκδοση του έργου «Κεφάλαια σε μια Περιπετειώδη Ζωή» που αναφέρεται παραπάνω)
  • Σημαντικά στοιχεία για την καριέρα του Τσωρτς στην Ελλάδα δίνονται στο βιβλίο History of the Greek Revolution, Τόμος 2 του Τζορτζ Φίνλεϊ.[49] Όλο το κείμενο έχει ιδιαίτερα σημεία έντονης κριτικής για όλους όσοι περιγράφονται σε αυτό, το ίδιο δε συμβαίνει και για τον Τσωρτς.

Οικία Τσωρτς

Επεξεργασία
Κύριο λήμμα: Οικία Τσωρτς

Το σπίτι του Τσωρτς στην Αθήνα, η Οικία Τσωρτς, διατηρείται μέχρι σήμερα στην Πλάκα, στην οδό Σχολείου 5. Αρχικά ήταν ιδιοκτησία του Άγγλου ιστορικού της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, Τζορτζ Φίνλεϊ από τον οποίο το αγόρασε. Στο σπίτι αυτό έζησε ο Τσωρτς μέχρι τον θάνατό του.

Κηδεία και μνημείο του Τσωρτς

Επεξεργασία
 
Το επιτύμβιο μνημείο του Ρίτσαρντ Τσωρτς στην Αθήνα

Ο Τσωρτς πέθανε, μετά από ασθένεια, την Πέμπτη 8 Μαρτίου (20 Μαρτίου σύμφωνα με το Γρηγοριανό ημερολόγιο σε ισχύ στη Βρετανία) και τάφηκε στο Πρώτο Νεκροταφείο Αθηνών δημοσία δαπάνη στις 15 Μαρτίου 1873[60][9][19][61][62][σημ. 6]. Η κηδεία έγινε με καθυστέρηση, εν αναμονή του ανιψιού του, που αναμενόταν από την Αγγλία. Η νεκρώσιμη ακολουθία έγινε στον προτεσταντικό ναό της οδού Φιλελλήνων παρουσία του βασιλιά και πλήθους επισήμων. Το μνημείο του τάφου, απέναντι από τον ιερό ναό του Αγίου Λαζάρου, φέρει αγγλική επιγραφή στο μπροστινό και την αντίστοιχη ελληνική στο πίσω μέρος: «Richard Church, General, who having given himself and all he had, to rescue a Christian race from oppression, and to make Greece a nation, lived for her service, and died among her people, rests here in peace and faith» «Ώδε κείται εν ειρήνη και πίστει ο Στρατηγός Ριχάρδος Τσωρτζ αφιερώσας εαυτόν και πάντα τα εαυτού υπέρ της από της δουλείας απελευθερώσεως φυλής χριστιανικής, συντελέσας ίνα η Ελλάς κατασταθή έθνος, ζήσας όπως υπηρετήση αυτήν και αποβιώσας μεταξύ του λαού αυτής». Επιτάφιο λόγο εκφώνησε στις 15 Μαρτίου 1873 (παλαιό ημερολόγιο) ο υπουργός Δικαιοσύνης Παναγιώτης Χαλκιόπουλος[50] και μετά στα αγγλικά ο νεαρός τότε Ιωάννης Γεννάδιος [14][63]

Σημειώσεις

Επεξεργασία
  1. Ο Φωτάκος αναφέρει ότι «Ὁ Ριχάρδος Τσοὺρτς κατήγετο ἀπὸ τὴν Σκωτίαν»,[10] κάτι που δεν είναι σωστό, δεδομένου ότι η καταγωγή του ήταν από την Ιρλανδία
  2. Ο φιλέλληνας Χάμιλτον (commander Gawen William Hamilton) ήταν πλοίαρχος της φρεγάτας Cambrian[31][32]
  3. Σε κάποιες πηγές αναφέρεται ότι η γυναίκα του ήταν η Ελίζαμπεθ Αυγούστα (Elizabeth Augusta), πρώτη κόρη του Σερ Ρόμπερτ Γουίλμοτ (Sir Robert Wilmot), δεύτερου βαρονέτου του Όσμαστον (Osmaston). Η πληροφορία αυτή δίνεται από πηγή χρονικά απομακρυσμένη από το γεγονός του γάμου[44] καθώς και από δευτερογενή πηγή,[29] ενώ υπάρχει πληθώρα πηγών του ιδίου έτους με τον γάμο οι οποίες αναφέρουν ότι η γυναίκα του ήταν η Μέρι-Αν (Marie-Anne), πρώτη κόρη του Σερ Ρόμπερτ Γουίλμοτ (Sir Robert Wilmot), δεύτερου βαρονέτου του Όσμαστον (Osmaston) [43] [45] [46] [47] καθώς επίσης και πηγές πιο κοντά στη γέννηση της Μέρι-Αν που αναφέρουν το όνομά της ως πρώτης κόρης του Σερ Ρόμπερτ Γουίλμοτ [48]
  4. MS δηλαδή ManuScripts, χειρόγραφα
  5. Πρόκειται για τον ανεψιό του, αιδεσιμότατο Τσαρλς Μάρκους Τσωρτς (Rev. Charles Marcus Church) (Φλωρεντία 2 Φεβρ. 1823-;), παιδί του μεγαλύτερου αδελφού του Ρίτσαρντ Τσωρτς, εμπόρου Τζων Ντίαρμαν Τσωρτς (John Dearman Church). Ο Τσαρλς Μ. Τσωρτς ήταν υποδιευθυντής (subdean) του Θεολογικού Κολεγίου του Γουέλς (Wells Theological College)[9]
  6. Η εγκυκλοπαίδεια Britannica αναφέρει λανθασμένα ότι ο Ρίτσαρντ Τσωρτς πέθανε στις 30 Μαρτίου (σύμφωνα με το Γρηγοριανό ημερολόγιο, που ήταν σε ισχύ στη Βρετανία)[29] ενώ υπάρχουν πρωτογενείς [61] αλλά και δευτερογενείς πηγές[62] που δείχνουν ότι η ημερομηνία θανάτου του ήταν 8 Μαρτίου / 20 Μαρτίου (Γρηγοριανό ημ.)

Αναφορές

Επεξεργασία
  1. 1,0 1,1 «Encyclopædia Britannica» (Αγγλικά) biography/Richard-Church. Ανακτήθηκε στις 9  Οκτωβρίου 2017.
  2. 2,0 2,1 (Αγγλικά) SNAC. w6wb5973. Ανακτήθηκε στις 9  Οκτωβρίου 2017.
  3. 3,0 3,1 (Αγγλικά) Find A Grave. 7468827. Ανακτήθηκε στις 9  Οκτωβρίου 2017.
  4. (Αγγλικά) Lord Byron and his Times. RiChurc1873. Ανακτήθηκε στις 9  Οκτωβρίου 2017.
  5. Faceted Application of Subject Terminology. 245172. Ανακτήθηκε στις 9  Οκτωβρίου 2017.
  6. «Dictionary of Irish Biography». (Αγγλικά) Dictionary of Irish Biography. Βασιλική Ιρλανδική Ακαδημία. 001656.
  7. 7,0 7,1 (Αγγλικά) Find A Grave. Ανακτήθηκε στις 30  Ιουνίου 2024.
  8. 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 «Kindred Britain»
  9. 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 9,6 9,7 Arthur John Jewers (1892). «Wells Cathedral: its monumental inscriptions and heraldry : together with the heraldry of the palace, deanery, and vicar's close : with annotations from wills, registers, etc., and illustrations of arms (1892)». Nichel and Hughes, London. Ανακτήθηκε στις 18 Δεκεμβρίου 2010. 
  10. 10,0 10,1 10,2 Φώτιος Χρυσανθόπουλος (1888). Βίοι Πελοποννησίων ανδρών και των εξώθεν εις την Πελοπόννησον ελθόντων κληρικών, στρατιωτικών και πολιτικών των αγωνισαμένων τον αγώνα της επαναστάσεως. Αθήνα: Σταύρος Ανδρόπουλος, Τυπογραφείο Π. Δ. Σακελλαρίου. σελ. 260. Ανακτήθηκε στις 10 Απριλίου 2010. 
  11. 11,0 11,1 Η της Τρίτης Σεπτεμβρίου εν Αθήναις Εθνική Συνέλευσις, Πρακτικά, Βασιλικό Τυπογραφείο, Ανατύπωση των πρακτικών των συζητήσεων της Α' εν Αθήναις Εθνικής Συνελεύσεως, Εκδόσεις Βουλής των Ελλήνων, σελ. 2
  12. 12,0 12,1 Τρύφων Ε. Ευαγγελίδης (1894). Ιστορία του Όθωνος, Βασιλέως της Ελλάδος (1832-1862). έκδοση 2η, Αθήνα: Αριστείδης Γ. Γαλανός. σελ. 294. 
  13. 13,0 13,1 «Τα κατά την αναγέννησιν της Ελλάδος» «Ήτοι, συλλογή των περί την αναγεννώμενην Ελλάδα συνταχθέντων πολιτευμάτων, νόμων και άλλων επισήμων πράξεων από του 1821 μέχρι του 1832» Αρχειοθετήθηκε 2011-09-19 στο Wayback Machine., Ανδρέου Ζ. Μάμουκα, Πειραιάς, Τυπογραφία Ηλίου Χριστοφίδου, Η αγαθή τύχη, 1839, τόμος 7ος, σελ. 103-105, 30 Μαρτίου 1827 και σελ. 85 (15 Μαρτ. 1827 - απόφαση για τον Κόχραν)
  14. 14,0 14,1 Γεννάδιος, Ιωάννης (1844-1932) (1873). «Λόγος επιτάφιος εις τον αοίδιμον Φιλέλληνα Στρατηγόν Σιρ Ριχάρδον Τσουρτς, λεχθείς εν τω Α΄ Νεκροταφείω των Αθηνών τη 15 Μαρτίου 1873». Τύποις Εφημερίδος των Συζητήσεων. Ανακτήθηκε στις 19 Δεκεμβρίου 2010. 
  15. Στον τάφο του, στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών, το όνομά του αναγράφεται «ΤΣΩΡΤΖ»
  16. *Λάμπρος Κουτσονίκας (1863). Γενική ιστορία της ελληνικής επαναστάσεως, Τόμος Α΄. Εν Αθήναις: Εκ του «Ευαγγέλιμου» Δ. Καρακατζάνη. σελ. 331. Ανακτήθηκε στις 12 Ιανουαρίου 2011. 
  17. 17,0 17,1 Κ. Μ. Γράψας (Δεκέμβριος 1948). Ελληνική Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια, τεύχος Β', Η εν Αθήναις Β΄των Ελλήνων Συνέλευσις (1862-1864), Μέρος 1ον, άνευ Βασιλέως. Αθήνα. σελ. 12. 
  18. «ΦΕΚ A 31/1843». Εθνικό Τυπογραφείο. 3 Σεπτεμβρίου 1843. Ανακτήθηκε στις 16 Ιανουαρίου 2011. 
  19. 19,0 19,1 19,2 «Λήμμα Τσώρτς (Ελευθερ.)». Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ελευθερουδάκη. τόμος 12ος. Αθήνα: Εκδοτικός Οίκος Ελευθερουδάκη. 1931. 
  20. «λήμμα Τσώρτς (Επίτομον Πρωίας)». Επίτομον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν της Πρωίας. 1932. 
  21. «λήμμα Τσώρτς (Ήλιος)». Εγκυκλοπαίδεια Ήλιος. 
  22. 22,0 22,1 22,2 22,3 John Philippart (1820). «The Royal military calendar, or Army service and commission book, Volume 4». 3rd Edition. A.J. Valpy, sold by T. Egerton. σελίδες 436–437. Ανακτήθηκε στις 1 Ιανουαρίου 2011. 
  23. Ντάγκλας Ντέικιν (1973). «The Greek struggle for independence, 1821-1833». University of California Press. σελ. 33. Ανακτήθηκε στις 22 Δεκεμβρίου 2010. 
  24. «Greek Light Infantry». The National Archives. Ανακτήθηκε στις 22 Δεκεμβρίου 2010. 
  25. «1st (The Duke of York's) Greek Light Infantry Regiment (1811-1816)». The National Archives. Ανακτήθηκε στις 22 Δεκεμβρίου 2010. 
  26. Steve Brown. «Heroes and Villains: Death and Desertion in the British Army 1811 to 1813». Ανακτήθηκε στις 2 Ιανουαρίου 2011. 
  27. René Chartrand, Patrice Courcelle (2000). «Émigré & Foreign Troops in British Service (2) 1803-15». Osprey Publishing. σελ. 20. Ανακτήθηκε στις 2 Ιανουαρίου 2011. [νεκρός σύνδεσμος]
  28. 28,0 28,1 Occasional Papers selected from The Guardian, The Times and The Saturday Review 1846-1880 by the late R.W. Church, M.A., D.C.L., ...time Rector of Whatley, Dean of St. Paul, Honorary Fellow of Oriel College in two Vols, Vol II, London, MacMillan and Co. Limited, New York, 1897
  29. 29,0 29,1 29,2 29,3 «Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάννικα 1911». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2 Νοεμβρίου 2012. Ανακτήθηκε στις 18 Δεκεμβρίου 2010. 
  30. 30,0 30,1 E. M. Church (1895). «Chapters in an Adventurous Life: Sir Richard Church in Italy and Greece». Edinburgh : W. Blackwood. Ανακτήθηκε στις 20 Δεκεμβρίου 2010. 
  31. Sir James Emerson Tennent· Giuseppe Pecchio· William Henry Humphreys (1826). «A picture of Greece in 1825: as exhibited in the personal narratives of James Emerson, esq., Count Pecchio, and W. H. Humphreys, esq., comprising a detailed account of the events of the late campaign, and sketches of the principal military, naval, and political chiefs». H. Colburn. σελίδες 332, 95. Ανακτήθηκε στις 26 Δεκεμβρίου 2010. 
  32. «Obituary, Captain G. W. Hamilton, CB». The Gentleman's magazine, Volume 157. F. Jefferies. 1835. σελ. 97. Ανακτήθηκε στις 29 Δεκεμβρίου 2010. 
  33. «Τσωρτς, Ριχάρδος». Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν. Τόμος ΙΖ (17). Ήλιος. 
  34. 34,0 34,1 Ralph Griffiths, George Edward Griffiths (1830). «The Monthly review from May to August inclusive 1830, vol XIV». G. Henderson, London. σελ. 375. Ανακτήθηκε στις 19 Δεκεμβρίου 2010. 
  35. Α. Ματαράσης· Σ. Παπασταματίου (1966). «ΙΣΤΟΡΙΑ Γ΄ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ». Ιστορία των νεωτέρων και των νεωτάτων χρόνων Γ' Γυμνασίου. Αθήνα: ΟΕΔΒ (Οργανισμός Εκδόσεων Διδακτικών Βιβλίων). Ανακτήθηκε στις 29 Δεκεμβρίου 2010. [νεκρός σύνδεσμος]
  36. «Αικατερίνη-Ρόζα Μπότσαρη: στη σκιά του ονόματος», Κατερίνα Αγραφιώτη, Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος, 2007, σελ. 217, «... από τον στρατηγό Τσωρτς, ο οποίος στη διάρκεια συνεδρίασης, θυμωμένος που τον θεωρούσαν ετερόχθονα, παρότι είχε εδώ και χρόνια πάρει την ελληνική υπηκοότητα, φώναξε στους αντιφρονούντες: «Γκαϊντούρια» και σωριάστηκε χάμω»
  37. Εφημερίδα ΑΙΩΝ, Αρ. 2887 Αρχειοθετήθηκε 2011-07-21 στο Wayback Machine. Εν Αθήναις, 5 Μαρτίου 1873, Δευτέρα, (ψηφιακή σελίδα 490)
  38. Richard Church (2 Απριλίου 1828). «Στρατιωτική Άδεια». Φάκελος #290 - ΣΥΛΛΟΓΗ ΒΛΑΧΟΓΙΑΝΝΗ. ΙΔΙΩΤΙΚΕΣ ΣΥΛΛΟΓΕΣ. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ Α' / ΑΡΧΕΙΟ ΑΡΧΙΣΤΡΑΤΗΓΟΥ ΤΣΟΥΡΤΣ – ΥΨΗΛΑΝΤΟΥ [1828 – 1829]. Γενικό Αρχείο του Κράτους, Αρχειομνήμων. Ανακτήθηκε στις 13 Δεκεμβρίου 2010. 
  39. The Gentleman's magazine, Τόμος 118, 1815, σελ. 628 «Companions of the order of Bath, Lieutenant-Colonels, R. Church late 2 Greek light infantry»
  40. ΕΦΕΤΗΡΙΣ (Almanach) του Βασιλείου της Ελλάδος διά το έτος 1837, Α.Ι. Κλάδης, Αθήνα, Βασιλική Τυπογραφία και Λιθογραφία, 1837, σελ. 128 : Απόφαση της Αντιβασιλείας, 20 Μαΐου (1 Ιουνίου) 1833 για τη Σύσταση του Τάγματος του Σωτήρος και οι πρώτοι που έλαβαν τη διάκριση (Ο Ριχάρδος Τσωρτς αναφέρεται ως «Τζορτζ, αντιστράτηγος»)
  41. «Β.Δ. 10 Φεβρουαρίου 1854, Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος, Αριθ. 6/1854». 
  42. Νικ. Κολομβας (6 Φεβρουαρίου 2008). «Γράμματα Αναγνωστων: Η οδός Τζωρτζ». Εφημερίδα Καθημερινή. Ανακτήθηκε στις 30 Δεκεμβρίου 2010. [νεκρός σύνδεσμος]
  43. 43,0 43,1 «Gentleman's magazine and historical chronicle». 1826. σελ. 172. Ανακτήθηκε στις 18 Δεκεμβρίου 2010. 
  44. A General and heraldic dictionary of the peerage and baronetage of the British Empire, Volume 2, John Burke, Έκδ. H. Colburn and R. Bentley, 1832, σελ.625
  45. «Debrett's Baronetage of England : with alphabetical lists of such baronetcies as have merged in the peerage, or have become extinct, and also of the existing baronets of Nova Scotia and Ireland (page 43 of 95)». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 1 Απριλίου 2012. Ανακτήθηκε στις 19 Δεκεμβρίου 2010. 
  46. «Oriental herald and journal of general literature, Volume 10». 1826. σελ. 595. Ανακτήθηκε στις 11 Δεκεμβρίου 2010. 
  47. The Annual register of world events: a review of the year: Volume 115, Edmund Burke - 1874
  48. The baronetage of England: or The History of the English baronets, and such baronets of Scotland, as are of English families; with genealogical tables, and engravings of their coats of arms, Volume 3, William Betham, οίκος Burrell and Bransby, 1803, σελ. 394
  49. 49,0 49,1 Τζορτζ Φίνλεϊ (1861). «History of the Greek revolution». William Blackwood and Sons, Edinburgh and London. σελίδες 135–137, 206–207. Ανακτήθηκε στις 25 Δεκεμβρίου 2010. 
  50. 50,0 50,1 «Εν Αθήναις, 21 Μαρτίου 1873, Τετράδη (Τετάρτη), Εφημερίδα ΑΙΩΝ, Αρ. 2893 (ψηφιακή σελίδα 502), Λόγος Επιτάφιος (α) εις Ριχάρδον Τσουρτς, Στρατηγόν και Μεγαλόσταυρον, εκφωνηθείς εις το Νεκροταφείον Αθηνών υπό του Π. Χαλκιόπουλου, Υπουργού της Δικαιοσύνης». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Ιουλίου 2011. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2010. 
  51. «Relazione dei fatti accaduti al tenente generale Riccardo Church». Tipografia Francese. 1820. Ανακτήθηκε στις 19 Δεκεμβρίου 2010. 
  52. Church, Richard (Ιανουάριος–Ιούνιος 1826). «Lieutenant General Sir Richard Church's personal narrative of the revolution at Palermo, in the year 1820 (from the Monthly Magasine)». Museum of foreign literature and science , Volume 8. E. Littell, Philadelphia. σελίδες 423–432, 481–489. Ανακτήθηκε στις 29 Δεκεμβρίου 2010. 
  53. Richard Church (1828). «Rapport du General Church». Annuaire historique universel. Fantin. σελ. 128. Ανακτήθηκε στις 29 Δεκεμβρίου 2010. 
  54. Thomas Douglas Whitcombe and Charles William James Eliot (1992). «Campaign of the Falieri and Piraeus in the year 1827, or, Journal of a volunteer, being the personal account of Captain Thomas Douglas Whitcombe». ASCSA. σελίδες 16–21. Ανακτήθηκε στις 29 Δεκεμβρίου 2010. 
  55. Richard Church (1830). «Observations on an eligible line of frontier for Greece as an independent state». Ridgeway, London. σελ. 22. Ανακτήθηκε στις 19 Δεκεμβρίου 2010. 
  56. Εν Αθήναις, 8 Μαρτίου 1873, Πέμπτη, Εφημερίδα ΑΙΩΝ, Αρ. 2888 Αρχειοθετήθηκε 2011-07-21 στο Wayback Machine. (ψηφιακή σελίδα 493), ανακτήθηκε στις 27-12-2010]
  57. «Κεντρική Υπηρεσία Γ.Α.Κ., Φάκελος #290 - Συλλογή Βλαχογιάννη. Ιδιωτικές συλλογές. Κατάλογος Α' / ΑΡΧΕΙΟ ΑΡΧΙΣΤΡΑΤΗΓΟΥ ΤΣΟΥΡΤΣ – ΥΨΗΛΑΝΤΟΥ [1828 – 1829]». Γενικά Αρχεία του Κράτους. Ανακτήθηκε στις 2 Ιανουαρίου 2011. 
  58. Stanley Lane-Poole (1890). «Sir Richard Church». The English Historical Review, Volume V. Longmans, Green and Co., London. σελίδες 7–30 (Jan), 298–305 (April), 497–522 (July). Ανακτήθηκε στις 19 Δεκεμβρίου 2010. 
  59. Sir Richard Church, Occanational Papers, R. W. Church (Printed R & R Clark Limited, Edinbourgh), σελ. 327-333
  60. «Επετηρίς του έτους 1873». Εφημερίδα "Εφημερίς" (Αρ.Φύλλου 93): σελ. 1. 1/1/1874. https://digitallib.parliament.gr/main.asp?current=12376293. 
  61. 61,0 61,1 ΑΛΗΘΕΙΑ, φύλλο 1873, Παρασκευή, Μάρτιος 9 Αρχειοθετήθηκε 2011-07-21 στο Wayback Machine. (ψηφιακή σελίδα 1122)
  62. 62,0 62,1 «Λήμμα Τσώρτς, Ριχάρδος». "Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια" Π. Δρανδάκη. ΚΓ' (Τηλεμετρία-Φιλίσκος) (Α' έκδοση). Πυρσός. 1932. 
  63. ΑΛΗΘΕΙΑ, φύλλο 1842, Παρασκευή, 16 Μαρτίου, 1873 Αρχειοθετήθηκε 2011-07-21 στο Wayback Machine. (ψηφιακή σελίδα 1132)