Σταμάτης Βούλγαρης
Ο Σταμάτης Βούλγαρης ή Stamati Bulgari (1774 – 1842) ήταν Έλληνας και Γάλλος πολεοδόμος, αρχιτέκτονας και ζωγράφος. Ήταν επίσης ο πρώτος πολεοδόμος της νεότερης ελληνικής ιστορίας.
| Σταμάτης Βούλγαρης | |
|---|---|
| Γενικές πληροφορίες | |
| Γέννηση | 1774 Λευκίμμη της Κέρκυρας |
| Θάνατος | 1842 Λευκίμμη της Κέρκυρας |
| Ψευδώνυμο | Stamati Bulgari |
| Χώρα πολιτογράφησης | .svg){kind=small} Ελληνική.svg){kind=small} Γαλλική |
| Εκπαίδευση και γλώσσες | |
| Ομιλούμενες γλώσσες | νέα ελληνική γλώσσα |
| Σπουδές | Κολλέγιο των Τεσσάρων Εθνών στο Παρίσι Ατελιέ του Ζακ-Λουί Νταβίντ στο Παρίσι |
| Πληροφορίες ασχολίας | |
| Ιδιότητα | Πολεοδόμος Αρχιτέκτονας Ζωγράφος (Σχολή της Μπαρμπιζόν) |
| Τίτλος | Αντισυνταγματάρχης στο Γαλλικό Στρατό |
| Αξιώματα και βραβεύσεις | |
| Βραβεύσεις |  Ιππότης του Εθνικού Τάγματος της Λεγεώνας της Τιμής Ιππότης του Τάγματος του Αγίου Λουίς |
| Σημειώσεις | |
 Σχετικά πολυμέσα | |
Βιογραφία
ΕπεξεργασίαΠρώιμα χρόνια
ΕπεξεργασίαΓεννήθηκε στο Ποτάμι Λευκίμμης της Κέρκυρας, το 1774. Οι γονείς του ήταν ο Αλέξανδρος Βούλγαρης του Αλοϊζίου και η Λουκία Πανδή. Σε ηλικία επτά ετών και μετά, εικάζεται ότι φοίτησε στο μοναστήρι της Αγίας Ιουστίνης στην Γαρίτσα, όπου έμαθε τα πρώτα γράμματα. Παλαιότεροι βιογράφοι του Βούλγαρη υποστήριζαν ότι υπήρξε συμμαθητής του Ιωάννη Καποδίστρια, μελλοντικού κυβερνήτη της Ελλάδας, αλλά αυτό δεν επιβεβαιώνεται από πρωτογενείς και αξιόπιστες δευτερογενείς πηγές. Επίσης, από καμία πρωτογενή πηγή δεν προκύπτει ότι ο Καποδίστριας φοίτησε στο ίδιο μοναστήρι. Ο μελετητής του Καποδρίστρια Γρηγόρης Δαφνής υποστήριξε το 1975 ότι «απόλυτο σκοτάδι σκεπάζει τα πρώτα δεκαεφτά χρόνια της ζωής του Καποδίστρια». Κατά την σύντομη πολιορκία της Κέρκυρας από τους Ρωσικούς και Τουρκικούς στόλους (1799), ένα βλήμα κανονιού από ρωσικό πλοίο, που δεν είχε εκραγεί, έπεσε κοντά στο θέατρο San Giacomo της Κέρκυρας. Ο Σταμάτης Βούλγαρης κατάφερε να εξουδετερώσει το βλήμα αρπάζοντας το φιτίλι του και τραβώντας του προς τα έξω. Έσωσε έτσι το θέατρο, αλλά και ένα Γαλλικό στρατιωτικό απόσπασμα, που εκείνη τη στιγμή περνούσε παραδίπλα μεταφέροντας βαρύ οπλισμό και πυρομαχικά. Ο Γάλλος Στρατηγός Σαμπώ (général Louis François Jean Chabot) εκτίμησε ιδιαίτερα αυτή τη πράξη και κατέταξε τον Βούλγαρη στον γαλλικό στρατό.[1] Ο προσωπικός φίλος του Ναπολέοντα θα τον έχει πλέον υπό την προστασία του και θα τον βοηθήσει να σπουδάσει μηχανικός σε στρατιωτική σχολή στο Παρίσι.
Το 1808 ο Βούλγαρης διορίστηκε Υπολοχαγός του μηχανικού (Lieutenant ingénieur).[1] Ταυτόχρονα σπούδασε στο Κολλέγιο των Τεσσάρων Εθνών (το οποίο στεγάζει σήμερα την έδρα της Γαλλικής Ακαδημίας). Έγινε γεωγράφος και εξαιρετικός σχεδιαστής στην υπηρεσία αρχειοθέτησης και χαρτογράφησης του Υπουργείου Πολέμου (Dépôt de la Guerre). Ανέλαβε αργότερα στρατιωτικές αποστολές, κυρίως μεταξύ 1810 και 1814, ως υπάλληλος του προσωπικού του διοικητή των Ιονίων Νήσων, ο Στρατηγός Φρανσουά-Ξαβιέ Ντονζελό (François-Xavier Donzelot). Συνελήφθη από τους Άγγλους και φυλακίστηκε στη Μάλτα το 1814. Όταν αποφυλακίσθηκε ανέλαβε νέα ειδική αποστολή για την Ήπειρο και την Αλβανία, και μετά ανακλήθηκε στη Γαλλία για να πολεμήσει στη μάχη του Βατερλώ στις 18 Ιουνίου 1815. Μετά την ήττα του Ναπολέοντα αποσύρθηκε από το στράτευμα και επανήρθε με το βαθμό του Λοχαγού (Capitaine). Στις 30 Ιανουαρίου 1817, πολιτογράφτηκε επίσημα Γάλλος πολίτης, με εντολή του βασιλιά Λουδοβίκος ΙΗ΄ της Γαλλίας.[2]
Η Σχολή της Μπαρμπιζόν
Επεξεργασία
Παράλληλα με τις σπουδές του ο Βούλγαρης πήρε αρκετά μαθήματα ζωγραφικής στο Παρίσι,[3] συγκεκριμένα στο ατελιέ του περίφημου δάσκαλου της εποχής εκείνης, Ζακ-Λουί Νταβίντ.[1] Έγινε τότε, μαζί με τον συμμαθητή του τον διάσημο ζωγράφο Ζαν-Μπατίστ Καμίλ Κορό (Jean-Baptiste Camille Corot), ένα από τα πρώτα μέλη μιας νέας γενιάς νέων νεοκλασικών ζωγράφων της δεκαετίας του 1820, στην ακολουθία του Νταβίντ, που αργότερα ονομάστηκε ως «Σχολή της Μπαρμπιζόν».[4][5] Αυτή η διάσημη αποικία καλλιτεχνών-τοπιογράφων (που ονομάζονταν «οι υπαίθριοι»), ομαδοποιώντας ζωγράφους όπως οι Σαρλ-Φρανσουά Ντωμπινί (Charles-François Daubigny), Τεοντόρ Ρουσώ (Théodore Rousseau), Ζαν Φρανσουά Μιγέ (Jean-François Millet) ή Γκυστάβ Κουρμπέ (Gustave Courbet), σύχναζε σε απόσταση λίγων χιλιομέτρων από το Παρίσι για να δουλέψουν μαζί στο περίφημο δάσος του Φονταινεμπλώ (forêt de Fontainebleau) που ήταν γι 'αυτούς πηγή έμπνευσης.
Έτσι, ο Βούλγαρης και ο Κορό έμειναν μαζί στο χωρίο Chailly-en-Bière από τον Ιούλιο του 1821. Ο Κορό ζωγράφισε διάφορα πορτρέτα του Βούλγαρη, «στο κρεβάτι του» ή «καθόταν μπροστά στο καβαλέτο του» (έγραψε στο κάτω μέρος του τελευταίου με μύτη μολυβιού: «Ο Stamati Bulgari οργισμένος με λόγο»). Ο Βούλγαρης "ζωγράφισε" επίσης το 1821, στα αναμνηστικά του, Souvenirs (που κυκλοφόρησαν το 1835)[6], ένα λογοτεχνικό πίνακα αυτού του δάσους του Φονταινεμπλώ που τον ενέπνευσε με ένα «διαλογιστικό και θρησκευτικό συναίσθημα». Αυτή η περιγραφή θεωρείται ως η πρώτη γνωστή περιγραφή από αυτή την αποικία καλλιτεχνών.[7]
Εκστρατεία της Ισπανίας και ταξίδι στις Αντίλλες
ΕπεξεργασίαΤο 1823 πολέμησε στο 3ο Σώμα του Στρατού των Πυρηναίων, κατά τη διάρκεια της Γαλλικής στρατιωτικής εκστρατείας της Ισπανίας εναντίον των Ισπανών φιλελευθέρων, προκειμένου να αποκατασταθεί στον θρόνο ο βασιλιάς Φερδινάνδος Ζ΄ της Ισπανίας. Κατά τη διάρκεια αυτής της εκστρατείας, ο Βούλγαρης έγραψε δύο κεφάλαια από τα Souvenirs του, από το παλάτι της Αλάμπρα στην Γρανάδα.[6] Τον Δεκέμβριο του 1825, ζήτησε να συνδεθεί με το Γενικό Επιτελείο του Στρατηγού Ανρί Μποντράν (Henri Baudrand) προκειμένου να τον συνοδεύσει για μια επιθεώρηση της υπηρεσίας του μηχανικού στη Γαλλική Γουιάνα, τα Μπαρμπάντος και τη Μαρτινίκα, όπου ξαναβρήκε τον Στρατηγό Ντονζελό (τον πρώην κυβερνήτη των Ιονίων Νήσων), πλέον Κυβερνήτη του νησιού. Δύο φορές ο Βούλγαρης υπέφερε από τροπικό πυρετό. Επέστρεψε στη Γαλλία τον Αύγουστο του 1826 και αφιέρωσε ένα κεφάλαιο των Αναμνηστικών του σε αυτό το ταξίδι.[6][8]
Εκστρατεία του Μοριά και πολεοδομική δραστηριότητα στην Ελλάδα
Επεξεργασία.jpg)
Αλλά εκείνη την εποχή, στην Ελλάδα, η Ελληνική Επανάσταση είχε ήδη ξεκινήσει από το 1821 και δεν είχε αφήσε τον Βούλγαρη αδιάφορο: το 1825 έγραψε στα Αναμνηστικά του: « Έλληνες, στα όπλα! στα όπλα![6] » (Grecs, aux armes! aux armes!) έπειτα από την είδηση του θανάτου του Λόρδου Βύρωνα στο Μεσολόγγι. Τον Οκτώβριο του 1827, ο πρώτος κυβερνήτης της ανεξάρτητης Ελλάδος, ο Ιωάννης Καποδίστριας μετέβη στο Παρίσι για να ζητήσει από τη Γαλλική κυβέρνηση για συμβούλους και αξιωματικούς του Γαλλικού στρατού να οργανώσουν το στρατό του νέου Ελληνικού Κράτους. Μετά από τη σύσταση του Γαλλικού Υπουργείου Πολέμου, ο Λοχαγός του Γενικού Επιτελείου του Γαλλικού στρατού, ο Σταμάτης Βούλγαρης και τρεις άλλοι αξιωματικοί (ο Λοχαγός του Πυροβολικού Ζαν-Ανρί-Πιέρ-Ωγκυστέν Πωζιέ (Jean-Henri-Pierre-Augustin Pauzié), ο Λοχαγός της τοπογραφικής υπηρεσία Πιερ Πετιέ και ο Λοχαγός του Μηχανικού Ωγκύστ-Τεοντόρ Γκαρνό (Auguste-Théodore Garnot)) στάλθηκαν στην Ελλάδα το 1828 για να εκπαιδεύσουν νέους Έλληνες στρατιωτικούς μηχανικούς.[9] Και οι τέσσερις ήταν συνδεδεμένοι στο Γενικό Επιτελείο του Στρατηγού Μαιζώνος, αρχηγού της στρατιωτικής εκστρατείας του Μοριά, η αποστολή της οποίας ήταν να απελευθερώσει την Πελοπόννησο από τα τουρκικά-αιγυπτιακά στρατεύματα κατοχής του Ιμπραήμ Πασά. Ο Λοχαγός Πωζιέ ίδρυσε την Σχολή Πυροβολικού και στη συνέχεια την Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων, που είχε ως πρότυπο η διάσημη Γαλλική Πολυτεχνική Σχολή (École Polytechnique) το 1828 με διάταγμα του Ιωάννη Καποδίστρια.[10] Ο Λοχαγός Πετιέ σχεδίασε τον χάρτη του νέου Ελληνικού Κράτους.
Ο Καποδίστριας εκτιμώντας την τεχνογνωσία του Βούλγαρη, οι δύο άνδρες συναντήθηκαν πρώτα στην Ιταλία στην Ανκόνα και στη συνέχεια επιβιβάστηκαν μαζί στην αγγλική φρεγάτα Warspite για το Ναύπλιο, όπου έφθασαν στις 7 Ιανουαρίου 1828 (ο Καποδίστριας ήρθε για να αναλάβει τη διακυβέρνηση της χώρας). Ο Κυβερνήτης ανέθεσε τον Βούλγαρη να πραγματοποιήσει μια μελέτη σχετικά με την εύρεση της κατάλληλης τοποθεσίας της πόλεως για την οικοδόμηση ενός οικισμού για τους πρόσφυγες του πολέμου. Ακολούθησε η ανάθεση και άλλων πολεοδομικών σχεδίων: η διαρρύθμιση των πόλεων του Ναυπλίου (ιστορικό κέντρο και προάστιο Πρόνοια), της Τριπόλεως, και του Άργους, σε συνεργασία με τον Γάλλο Λοχαγό Γκαρνό.[8][11]
Όμως, η κορυφαία πολεοδομική δουλειά του Βούλγαρη ήταν ο σχεδιασμός της πόλεως των Πατρέων το 1829. Έφτασε εκεί στις 5 Δεκεμβρίου 1828 συνοδευόμενος από τον Λοχαγό Ωγκύστ-Τεοντόρ Γκαρνό.[11] Τα τουρκικά-αιγυπτιακά στρατεύματα του Ιμπραήμ Πασά είχαν αφήσει στην Πάτρα μόνο ερείπια. Είχαν γκρεμίσει τα σπίτια, κάψει τους κήπους, ξεριζώσει όλα τα δέντρα και κατεδαφίσει τις προκυμαίες του φρουρίου της πόλης.[11] Ο Βούλγαρης τότε πρότεινε συγκεκριμένα να ανεγείρει τη σύγχρονη πόλη στην παραλία, η οποία ήταν τότε μια πιό ελεύθερη και εκτενέστερη περιοχή. Η πόλη, με γεωμετρική σύνθεση, πήρε τη μορφή ενός μεγάλου παραλληλόγραμμου που συνόρευε με την παραλιακή ζώνη και ενός δευτέρου που κατέληγε στις παρυφές της παλιάς πόλης. Δεκαεπτά κάθετοι ευρύτατοι ανηφορικοί δρόμοι διασταυρώνονταν, σε ορθές γωνίες, με οκτώ οριζόντιους, διαιρώντας την πόλη σε εκατό μεγάλα οικοδομικά τετράγωνα.[12] Σχεδίασε επίσης να κατασκευάσει εννέα συμμετρικές πλατείες, αποβάθρες, ευρύχωρους και μακρινές λεωφόρους επενδεδυμένες με δέντρα και τέλεια αεριζόμενες , σιντριβάνια, στοές, πράσινες περιοχές γύρω από το κάστρο, και τρεις κύριες πόρτες που θα ανοίγουν στους δρόμους για Γαστούνη, Καλάβρυτα και Κόρινθο.[11] Την κάλυψη της οικονομικής δαπάνης για την δενδροφύτευση της Πάτρας θέλησε να την καλύψει οικονομικά ο ίδιος ο Βούλγαρης με τις δίκες του αμοιβές για το σχέδιο.[12]
Ωστόσο, το αρχικό σχέδιο δεν εφαρμόστηκε πλήρως, καθώς ο κυβερνήτης Καποδίστριας πιέστηκε από τους ντόπιους κοτζαμπάσηδες, οι οποίοι πήραν με το μέρος τους αρκετούς ιδιοκτήτες. Εξάλλου αντιμετώπιζε εξαρχής πρόβλημα αφού τα πενιχρά οικονομικά του κράτους δεν επαρκούσαν για να πραγματοποιήσουν το οραματικό σχέδιο του Βούλγαρη: το 1830, οι 5 συμμετρικές πλατείες που είχε σχεδιάσει μέσα στο παραλληλόγραμμο που συνόρευε με την παραλιακή ζώνη, έγιναν τελικά 2 μόνο, η κεντρική πλατεία της Δημοκρατίας (επί του παρόντος Πλατεία Γεωργίου Α΄) και η πλατεία Ομονοίας (επί του παρόντος Πλατεία Όλγας).
Μετά την υποβολή των σχεδίων της πόλης στον Κυβερνήτη Καποδίστρια, ο Βούλγαρης εντάχθηκε στα στρατεύματα του τακτικού Ελληνικού στρατού, κατόπιν διοικούμενος από τον αδελφό του κυβερνήτη, τον Αυγουστίνο Καποδίστρια, επικεφαλής της εκστρατείας της ηπειρωτικής Ελλάδας. Ο Λοχαγός Βούλγαρης έλαβε την εντολή να ανιχνεύσει τον χάρτη της πολιορκίας του Λεπάντο (Ναύπακτο) και να διοικήσει τα έργα του.[6] Τον Απρίλιο του 1829, ο Καποδίστριας πολιόρκησε και κατέλαβε τη Ναύπακτο. Απελευθέρωσε αργότερα το Αντίρριο, ενώ στη συνέχεια παραδόθηκαν αμαχητί οι φρουρές του Μεσολογγίου τον Μάιο και του Αιτωλικού. Ο Βούλγαρης δήλωσε στις Αναμνήσεις του Σταμάτη Βούλγαρη (Souvenirs de Stamati Bulgari) ότι: « αυτή η σημαντική κατάκτηση (της Ναυπάκτου) έφερε εκείνη του Μεσολογγίου, όπου τελείωσε, με αυτή την Ελληνική εκστρατεία, η στρατιωτική μου καριέρα.[6] »
Τα τελευταία χρόνια στην Κέρκυρα
ΕπεξεργασίαΤον Αύγουστο του 1830, ο Βούλγαρης, άρρωστος, επέστρεψε στη Γαλλία και το 1831 προάχθηκε στο βαθμό του Αντισυνταγματάρχη (Chef de bataillon). Το 1838, αποσύρθηκε στην ιδιαίτερη του πατρίδα της Κέρκυρας, στο χωριό Ποταμός κοντά στη Λευκίμμη, όπου πέθανε το 1842. Στην διαθήκη του, άφησε χρήματα σε διάφορους φίλους και συγγενείς, και εξάλλου, στο Γαλλικό Προξενείο για να μοιράζονται σε φτωχούς Γάλλους της Κέρκυρας.[13] Ήταν:
Ιππότης του Εθνικού Τάγματος της Λεγεώνας της Τιμής.
Ιππότης του Τάγματος του Αγίου Λουίς.
Δημοσιεύσεις και Πηγές
Επεξεργασία- Σταμάτης Βούλγαρης, Examen moral des principaux tableaux de la galerie du Luxembourg en 1818, et considérations sur l'état actuel de la peinture en France, par M. Stamati Bulgari, (Gallica - BnF) (Ηθοπλαστική μελέτη των σημαντικότερων εικαστικών έργων της γκαλερί του Λουξεμβούργου το 1818, και εξέταση της γαλλικής ζωγραφικής των αρχών του 19ου αιώνα), Paris, 1827.
- Σταμάτης Βούλγαρης, Notice sur le comte Jean Capodistrias, Président de la Grèce, suivie d'un extrait de sa correspondance ; par Stamati Bulgari, Chef de bataillon au Corps Royal d’État-major, (Συνοπτική παρουσίαση του Κόμη Ιωάννη Καποδίστρια, Κυβερνήτη της Ελλάδας, ακολουθούμενη από ένα απόσπασμα από την αλληλογραφία του ; από τον Stamati Bulgari, Αντισυνταγματάρχη στο Βασιλικό Σώμα του Γενικού Επιτελείου), Delaunay, Paris, 1832.
- Σταμάτης Βούλγαρης, Souvenirs de Stamati Bulgari, Chef de bataillon au Corps Royal d'État-major, en retraite, (Gallica - BnF), (Αναμνηστικά του Stamati Bulgari, Αντισυνταγματάρχη στο Βασιλικό Σώμα του Γενικού Επιτελείου, σε σύνταξη), A. Pihan de La Forest, Paris, 1835.
- Σταμάτης Βούλγαρης, Τα κείμενά του, Σταμάτης Βούλγαρης. Ο πρώτος Έλληνας πολεοδόμος, επιμέλεια: Μάρω Καρδαμίτση - Αδάμη, μτφρ. Μιχάλης Πολίτης, Χρήστος Σαλταπήδας, Christian Παπάς, κ.ά., εκδ. Libro, Αθήνα, 1996. ISBN 960-490-008-0, ISBN-13 978-960-490-008-4
- Ιωάννης Τραυλός, Αγγελική Κόκκου, Πολεοδομία και αρχιτεκτονική, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τομ.ΙΓ, (1977), σελ.517
- Παύλος Κυριαζής, «Σταμάτης Βούλγαρης. Ο αγωνιστής, ο πολεοδόμος, ο άνθρωπος», στο: Συλλογικό, Πρώτοι Έλληνες τεχνικοί επιστήμονες περιόδου απελευθέρωσης, εκδ.Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος, Αθήνα, 1976, σελ.151-170
Εξωτερικοί σύνδεσμοι
Επεξεργασία- Η Πάτρα: ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΑΠΟ ΤΟ 1830 ΕΩΣ ΣΗΜΕΡΑ [1]
Παραπομπές
Επεξεργασία- ↑ 1,0 1,1 1,2 Παύλος Κυριαζής, «Σταμάτης Βούλγαρης. Ο αγωνιστής, ο πολεοδόμος, ο άνθρωπος», στο: Συλλογικό, Πρώτοι Έλληνες τεχνικοί επιστήμονες περιόδου απελευθέρωσης, εκδ.Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος, Αθήνα, 1976, σελ.152
- ↑ (Nº 1753) ORDONNANCE DU ROI qui accorde des Lettres de déclaration de naturalité au Sr. Stamati Bulgari, capitaine d'infanterie, dessinateur extraordinaire au dépôt général de la guerre, né à Corfou, îles ioniennes, le 17 mai 1777 (Paris, 30 Janvier 1817), p.147, in Bulletin des lois, Partie principale, Éditeur Imprimerie nationale, 1817.
- ↑ «Βούλγαρης Σταμάτης». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 7 Δεκεμβρίου 2011.
- ↑ David C. Thomson, The Barbizon School of Painters, London, Chapman & Hall, 1891, εκδόθηκε ξανά το 1902.
- ↑ Chantal Georgel (dir.), La Forêt de Fontainebleau, un atelier grandeur nature, κατάλογο της έκθεσης του Μουσείου του Orsay (από το 6 Μαρτίου έως το 13 Μαΐου 2007), RMN, 2007. ISBN 978-2711852888
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 Σταμάτης Βούλγαρης, Souvenirs de Stamati Bulgari, Chef de bataillon au Corps Royal d'État-major, en retraite, (Gallica - BnF), A. Pihan de La Forest (Paris), 1835.
- ↑ Pascal Ory, Dictionnaire des étrangers qui ont fait la France (Λεξικό των αλλοδαπών που έκαναν τη Γαλλία), Groupe Robert Laffont, 17 Οκτωβρίου 2013. ISBN 2221140168, 9782221140161
- ↑ 8,0 8,1 Παύλος Κυριαζής, «Σταμάτης Βούλγαρης. Ο αγωνιστής, ο πολεοδόμος, ο άνθρωπος», στο: Συλλογικό, Πρώτοι Έλληνες τεχνικοί επιστήμονες περιόδου απελευθέρωσης, εκδ.Τεχνικό Επιμελλητήριο Ελλάδος, Αθήνα, 1976, σελ.156
- ↑ Michel Sivignon (Μισέλ Σιβινιόν), Université Paris X - Nanterre, Les enseignements de la carte de Grèce à l’échelle de 1/200.000 (publiée en 1852) Αρχειοθετήθηκε 2020-02-27 στο Wayback Machine. (Πέργαμος - Ψηφιακής Βιβλιοθήκης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστήμιου Αθηνών, ΕΚΠΑ). Ανακοίνωση που παρουσιάστηκε στο συνέδριο Γυθείου - Αρεόπολης Λακωνίας « Voyageurs et expéditions scientifiques: témoignages sur l'espace et la société de Mani », 4-7 Νοεμβρίου 1993 και που δημοσιεύθηκε στο « Mani. Témoignages sur l’espace et la société. Voyageurs et expéditions scientifiques (15°-19° siècle) », Athènes, Institut d’Études Néo-helléniques, 1996, p. 435-445.
- ↑ Andreas Kastanis (Μαΐου 2003). «The teaching of mathematics in the Greek military academy during the first years of its foundation (1828–1834)» (στα Αγγλικά). Historia Mathematica 30 (2): 123-139. doi:. ISSN 0315-0860. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S031508600200023X#BIB071.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 Ζακ Μανζάρ (Jacques Mangeart, συνιδρυτής της Γαλλο-ελληνικής εφημερίδας «Le Courrier d'Orient»), Souvenirs de la Morée: recueillis pendant le séjour des Français dans le Peloponèse, Igonette, Paris, 1830, και Ζακ Μανζάρ, Αναμνήσεις από τας Πάτρας (1828-1829), Η δημιουργία μιας νέας πόλης, Εκδόσεις Φαρφουλάς, Αθήνα, 2019.
- ↑ 12,0 12,1 Παύλος Κυριαζής, «Σταμάτης Βούλγαρης. Ο αγωνιστής, ο πολεοδόμος, ο άνθρωπος», στο: Συλλογικό, Πρώτοι Έλληνες τεχνικοί επιστήμονες περιόδου απελευθέρωσης, εκδ. Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος, Αθήνα, 1976, σελ.158
- ↑ (Nº 19,587) ORDONNANCE DU ROI (contre-signée par le garde des sceaux, ministre de la justice et des cultes) qui autorise le ministre des affaires étrangères à accepter la disposition faite par M. Stamati Bulgari, chef de bataillon en retraite, dans son testament, en date du 12 juillet 1842, au profit des Français indigents qui arriveraient à Corfou ; pour, ladite disposition, être exécutée conformément aux intentions du testateur. (Paris, 19 Mai 1845.), p.896, in Bulletin des lois de la République Française, Volume 27, Éditeur Imprimerie nationale des lois, 1845.