Βικιπαίδεια

Γκέτο της Κρακοβίας

γκέτο των Ναζί στην κατεχόμενη Πολωνία

Συντεταγμένες: 50°2′43″N 19°57′17″E / 50.04528°N 19.95472°E / 50.04528; 19.95472

Το Γκέτο της Κρακοβίας ήταν ένα από τα πέντε μεγάλα μητροπολιτικά ναζιστικά γκέτο, που δημιουργήθηκαν από τη Γερμανία στη νέα επικράτεια του Γενικού Κυβερνείου κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής της Πολωνίας στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Γκέτο της Κρακοβίας
Χάρτης
Είδοςγκέτο στην κατεχόμενη από τη Ναζιστική Γερμανία Ευρώπη[1]
Γεωγραφικές συντεταγμένες50°2′43″N 19°57′17″E
Διοικητική υπαγωγήΚρακοβία
ΧώραΠολωνία
Commons page Πολυμέσα
δεδομένα (π)
Χάρτης του Ολοκαυτώματος στην Πολωνία. Τα στρατόπεδα θανάτου συμβολίζονται με νεκροκεφαλές, τα γκέτο της ναζιστικής περιόδου με ερυθρόχρυσα αστέρια. Η κόκκινη κουκίδα δείχνει την τοποθεσία του Γκέτο της Κρακοβίας στην μεσοπολεμική περίοδο.

Ιδρύθηκε με σκοπό την εκμετάλλευση, τον τρόμο και τη δίωξη τοπικών Πολωνών Εβραίων. Το γκέτο αργότερα χρησιμοποιήθηκε ως περιοχή για το διαχωρισμό των «ικανών για εργασία» από όσους θα απελάσσονταν σε στρατόπεδα εξόντωσης στην Επιχείρηση Ράινχαρντ στην Κρακοβία.[2]

Το Γκέτο εκκαθαρίστηκε μεταξύ Ιουνίου 1942 και Μαρτίου 1943, με τους περισσότερους από τους κατοίκους του να μεταφέρονται στο στρατόπεδο εξόντωσης Μπέλζεκ, καθώς και στο στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας Πλάζοφ και στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Άουσβιτς.

Ιστορικό Επεξεργασία

Πριν από τη γερμανική-σοβιετική εισβολή του 1939, η Κρακοβία αποτελούσε κέντρο επιρροής για τους 60.000–80.000 Πολωνοεβραίους, που ζούσαν εκεί από τον 13ο αιώνα.[3] Η δίωξη του εβραϊκού πληθυσμού της Κρακοβίας ξεκίνησε αμέσως μετά την είσοδο των γερμανικών στρατευμάτων στην πόλη στις 6 Σεπτεμβρίου 1939 κατά τη διάρκεια της γερμανικής επίθεσης εναντίον της Πολωνίας. Οι Εβραίοι διατάχθηκαν να υποβάλουν έκθεση για καταναγκαστική εργασία από τον Σεπτέμβριο του 1939. Τον Νοέμβριο, όλοι οι Εβραίοι δώδεκα ετών και άνω έπρεπε να φορούν αναγνωριστικά περιβραχιόνια. Σε όλη την Κρακοβία, οι συναγωγές έκλεισαν και όλα τα τιμαλφή τους κατασχέθηκαν από τις ναζιστικές Αρχές.

Η Κρακοβία έγινε η πρωτεύουσα του Γενικού Κυβερνείου (το τμήμα της κατεχόμενης Πολωνίας, που δεν ενσωματώθηκε άμεσα στη Γερμανία) και μέχρι τον Μάιο του 1940 η γερμανική κατοχική αρχή με επικεφαλής τον Γενικό Κυβερνήτη Χανς Φρανκ ανακοίνωσε ότι η Κρακοβία πρέπει να γίνει η «φυλετικά καθαρότερη» πόλη στο Γενικό Κυβερνείο.

Ακολούθησαν μαζικές απελάσεις Εβραίων από την πόλη. Από τους περισσότερους από 68.000 Εβραίους στην Κρακοβία τη στιγμή της γερμανικής εισβολής, μόνο 15.000 εργαζόμενοι και οι οικογένειές τους είχαν τη δυνατότητα να παραμείνουν[4]. Όλοι οι άλλοι Εβραίοι διατάχθηκαν να φύγουν από την πόλη και μετεγκαταστάθηκαν στις γύρω αγροτικές περιοχές της Γενικής Κυβέρνησης.[3]

Σχηματισμός του Γκέτο της Κρακοβίας Επεξεργασία

Τον Απρίλιο του 1940, ο Χανς Φρανκ πρότεινε την απομάκρυνση 50.000 Εβραίων από την πόλη της Κρακοβίας.[5][6] Ο συλλογισμός του Φρανκ για την απομάκρυνση των Εβραίων από την εβραϊκή συνοικία ήταν ότι η περιοχή "...θα καθαριστεί και θα είναι δυνατή η δημιουργία καθαρών γερμανικών γειτονιών..." στην Κρακοβία. Από τον Μάιο του 1940 έως τις 15 Αυγούστου 1940, θεσπίστηκε ένα πρόγραμμα εθελοντικής απέλασης.[7] Οι Εβραίοι, που επέλεξαν να εγκαταλείψουν την Κρακοβία, είχαν τη δυνατότητα να πάρουν όλα τα υπάρχοντά τους και να μετεγκατασταθούν σε οποιαδήποτε περιοχή της Γενικής Κυβέρνησης . Μέχρι τις 15 Αυγούστου 1940, 23.000 Εβραίοι είχαν εγκαταλείψει την Κρακοβία. Μετά από αυτήν την ημερομηνία, επιβλήθηκαν υποχρεωτικές απελάσεις.

Στις 25 Νοεμβρίου 1940, ανακοινώθηκε η εντολή απέλασης των Εβραίων από τη Δημοτική Περιφέρεια της Κρακοβίας.[8] Αυτή η εντολή δήλωσε ότι δεν επιτρέπονται πλέον Εβραίοι στην πόλη της Κρακοβίας: απαιτούνταν ειδική άδεια για όσους Εβραίους θα κατοικούσαν στην Κρακοβία και επιλέχθηκαν από τις Αρχές τοποθεσίες εκτός της πόλης, όπου οι Εβραίοι αναγκάστηκαν να μετακινηθούν. Οι Εβραίοι, που αναγκάστηκαν να φύγουν, επιτρεπόταν να μεταφέρουν 25 κιλά προσωπικών αντικειμένων τους. Έως τις 4 Δεκεμβρίου 1940, 43.000 Εβραίοι απομακρύνθηκαν από την Κρακοβία, τόσο εθελοντικά όσο και ακούσια. Όσοι Εβραίοι κατοικούσαν στην Κρακοβία από εκείνη τη στιγμή θεωρήθηκαν «...οικονομικά χρήσιμοι...» και έπρεπε να εφοδιαστούν με άδεια διαμονής, που «...έπρεπε να ανανεώνεται κάθε μήνα».

Το επόμενο έτος, στις 3 Μαρτίου 1941, ο Ότο Βέχτερ διέταξε την ίδρυση του Γκέτο της Κρακοβίας.[9][10] Το γκέτο επρόκειτο να δημιουργηθεί στη συνοικία Ποντγκόζε της Κρακοβίας.[6][11] Επιλέχθηκε ως τοποθεσία του γκέτο αντί της παραδοσιακής εβραϊκής συνοικίας Κάζιμιες, επειδή ο Χανς Φρανκ πίστευε ότι το Κάζιμιες ήταν πιο σημαντικό στην ιστορία της Κρακοβίας.[12] Το Ποντγκόζε ήταν προάστιο της Κρακοβίας εκείνη την εποχή.[8] Ο Βέχτερ ισχυρίστηκε ότι ο σχηματισμός του γκέτο ήταν απαραίτητος για τη δημόσια υγεία και την τάξη.[13]

Το γκέτο της Κρακοβίας ιδρύθηκε επίσημα στις 20 Μαρτίου 1941.[5] Κατά τη μετεγκατάσταση στο γκέτο, οι Εβραίοι επιτρεπόταν να μεταφέρουν 25 κιλά προσωπικών τους αντικειμένων. Τα υπόλοιπα υπάρχοντά τους κατασχέθηκαν. Μερικοί Εβραίοι επανεγκαταστάθηκαν στο γειτονικό γκέτο του Μπρζέσκο[14]. Όλοι οι μη Εβραίοι κάτοικοι της περιοχής υποχρεώθηκαν να μετεγκατασταθούν σε άλλες περιοχές έως τις 20 Μαρτίου 1941.

Το γκέτο φυλασσόταν από τη Γερμανική Αστυνομία, την Πολωνική Αστυνομία (Μπλε Αστυνομία) και την Εβραϊκή Αστυνομία (Judischer Ordnungsdienst - OD), αλλά η μόνη αστυνομική δύναμη μέσα στο γκέτο ήταν η εβραϊκή αστυνομία[13], της οποίας τα γραφεία ιδρύθηκαν στην οδό Γιοζεφίνσκα 37 στο Ποντγκόρζε[15]. Τον Απρίλιο του 1941, το γκέτο περιβλήθηκε από έναν τοίχο από συρματοπλέγματα και πέτρα. Οι πέτρες, που χρησιμοποιήθηκαν, είχαν σχεδιαστεί για να μοιάζουν με ταφόπλακες, αλλά περιλάμβαναν και «...εβραϊκά μνημεία και ταφόπλακες από το νεκροταφείο».[9][10][8] Το τείχος του γκέτο κατασκευάστηκε με εβραϊκή καταναγκαστική εργασία.

Το γκέτο ήταν προσβάσιμο από τρεις εισόδους: μία κοντά στην αγορά Ποντγκόρζε, στην οδό Λιμανοφσκιέγκο και την Πλατς Ζγκόντι (πλατεία Ομονοίας). Επρόκειτο για κλειστό γκέτο, που σημαίνει ότι είχε περίφραξη από τη γύρω περιοχή και η πρόσβαση ήταν περιορισμένη.[16] Σε άλλες κατεχόμενες από τη Γερμανία περιοχές, υπήρχαν και ανοιχτά γκέτο και γκέτο εξόντωσης. Όσοι Εβραίοι εργάζονταν έξω από το γκέτο, έπρεπε να έχουν τα κατάλληλα έγγραφα. Οι Εβραίοι έπρεπε να «...έχουν τις κατάλληλες σφραγίδες για τις Κενκάρτεν [δελτία ταυτότητας]...» από το Γραφείο Εργασίας (Arbeitsamt).

Το γκέτο κατοικήθηκε από περίπου 16.000 Εβραίους, όταν ιδρύθηκε για πρώτη φορά[13]. Πριν αποκλειστεί, φιλοξενούσε περίπου 3.500 κατοίκους.[7]

Αποτελούνταν από 320 κτίρια. Για να καλυφθεί η πληθυσμιακή πυκνότητα, τα διαμερίσματα εντός του γκέτο χωρίστηκαν με βάση 2 τ.μ. ανά άτομο ή τρία άτομα ανά παράθυρο. Το Εβραϊκό Συμβούλιο (Γιούντενρατ) ήταν υπεύθυνο για τον καθορισμό των νέων εργασιών στέγασης.[8] Επίσημη γλώσσα ήταν τα γίντις και όχι τα πολωνικά. Την 1η Δεκεμβρίου 1939, ανακοινώθηκε εντολή, που υποχρέωνε όλους τους Εβραίους της Γενικής Κυβέρνησης να φορούν περιβραχιόνιο, που να τους αναγνωρίζει ως Εβραίους.[11] Τα λευκά περιβραχιόνια με το γαλάζιο αστέρι του Δαβίδ ήταν ακόμη απαραίτητα, όταν οι Εβραίοι μεταφέρθηκαν στο γκέτο.

Στις 15 Οκτωβρίου 1941, εκδόθηκε το Τρίτο Διάταγμα της Γενικής Κυβέρνησης.[8][17] Αυτό το διάταγμα ανέφερε ότι οι Εβραίοι που βρίσκονταν έξω από "την καθορισμένη οικιστική τους περιοχή θα τιμωρούνταν με θάνατο." Η τιμωρία ίσχυε και για όποιον ανακάλυπταν ότι βοηθούσε τους Εβραίους. Το διάταγμα εφαρμόστηκε σε όλους τους κατοίκους της Γενικής Κυβέρνησης.

Στις 28 Νοεμβρίου 1941, η περιοχή που περιλάμβανε το γκέτο μειώθηκε[8]. Ο πληθυσμός του Γκέτο της Κρακοβίας αυξήθηκε, επειδή οι Ναζί απαιτούσαν από τους Εβραίους κατοίκους 29 γειτονικών χωριών να μετακινηθούν στο γκέτο. Το μέγεθος του γκέτο μειώθηκε ξανά τον Ιούνιο του 1942.[15] Οι μειώσεις στο μέγεθος του γκέτο συσχετίστηκαν με την απέλαση των Εβραίων, συμπεριλαμβανομένων των απελάσεων στο στρατόπεδο εξόντωσης Μπέλζεκ[13]. Όταν εκκενώθηκαν διαμερίσματα, που δεν περιλαμβάνονταν πλέον στο γκέτο, αρπάχθηκαν περιουσίες και εκχωρήθηκαν εκ νέου οι μονάδες. Το Δημοτικό Γραφείο Στέγασης ήταν υπεύθυνο για αυτά τα διαμερίσματα.

Τον Δεκέμβριο του 1942, το γκέτο της Κρακοβίας χωρίστηκε σε δύο μέρη: το Γκέτο Α και το Γκέτο Β.[13] Το Γκέτο A προοριζόταν για εργαζόμενα άτομα, ενώ το γκέτο B ήταν για όλους τους άλλους. Αυτή η διαίρεση σχεδιάστηκε με γνώμονα τη μελλοντική εκκαθάριση του γκέτο.

Ιστορία του γκέτο Επεξεργασία

 
Κρακοβία, τέλη του 1939. Αιχμάλωτοι Εβραίοι, συγκεντρωμένοι για καταναγκαστική εργασία, κάθονται σε ανοιχτό χώρο με συρματόπλεγμα.
 
Κατασκευή των τειχών του Γκέτο, Μάιος 1941
 
Απέλαση των Εβραίων από το Γκέτο, Μάρτιος 1943
 
Εγκαταλελειμμένοι μπόγοι από απελασθέντες Εβραίους από το Γκέτο της Κρακοβίας, Μάρτιος 1943

Το Γκέτο της Κρακοβίας ιδρύθηκε επίσημα στις 3 Μαρτίου 1941 στη συνοικία Ποντγκόρζε και όχι, όπως πιστεύεται συχνά, στην ιστορική εβραϊκή συνοικία Κάζιμιερζ. Οι εκτοπισμένες πολωνικές οικογένειες από το Ποντγκόρζε κατέλαβαν πρώην εβραϊκές κατοικίες έξω από το νεοσύστατο Γκέτο. Εν τω μεταξύ, 15.000 Εβραίοι συμπιέστηκαν σε μια περιοχή, που κατοικούνταν προηγουμένως από 3.000 άτομα, που ζούσαν σε μια συνοικία, που αποτελούνταν από 30 δρόμους, 320 πολυκατοικίες και 3.167 δωμάτια. Ως αποτέλεσμα, διατέθηκε ένα διαμέρισμα ανά τέσσερις εβραϊκές οικογένειες και πολλοί πιο άτυχοι ζούσαν στο δρόμο[3].

Το Γκέτο περιβαλλόταν από νεόκτιστα τείχη, που το χώριζαν από την υπόλοιπη πόλη. Ως ζοφερή πρόβλεψη για το εγγύς μέλλον, αυτοί οι τοίχοι περιείχαν τούβλα σε σχήμα ταφόπλακας. Όλα τα παράθυρα και οι πόρτες, που έβλεπαν στην "άρια" πλευρά της πόλης διατάχτηκε να χτιστούν. Μόνο τέσσερις φυλασσόμενες είσοδοι επέτρεπαν την κυκλοφορία εντός ή εκτός του γκέτο. Μικρά τμήματα του τείχους σώζονται μέχρι σήμερα και σε ένα τμήμα υπάρχει αναμνηστική πλάκα με την ένδειξη: "Εδώ έζησαν, υπέφεραν και χάθηκαν στα χέρια των εκτελεστών του Χίτλερ. Από εδώ ξεκίνησαν το τελευταίο ταξίδι τους στα στρατόπεδα θανάτου". [18]

Νέοι του κινήματος νεολαίας Ακίβα, που είχαν αναλάβει τη δημοσίευση μυστικής εφημερίδας με τίτλο HeHaluc HaLohem ένωσαν τις δυνάμεις τους με άλλους Σιωνιστές για να σχηματίσουν ένα τοπικό παρακλάδι της Εβραϊκής Οργάνωσης Μάχης (ŻOB στα πολωνικά) και να οργανώσουν την αντίσταση στο γκέτο, υποστηριζόμενη από την πολωνική Άρμια Κραγιόβα. Η ομάδα πραγματοποίησε μια ποικιλία δραστηριοτήτων αντίστασης, συμπεριλαμβανομένου του βομβαρδισμού του καφέ Cyganeria, ενός τόπου συγκέντρωσης Ναζί αξιωματικών. Σε αντίθεση με τη Βαρσοβία, οι προσπάθειές τους δεν οδήγησαν σε γενική εξέγερση, πριν εκκαθαριστεί το γκέτο.[19]

Από τις 30 Μαΐου 1942 και μετά, οι Ναζί άρχισαν συστηματικές απελάσεις από το Γκέτο σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Χιλιάδες Εβραίοι μεταφέρθηκαν τους επόμενους μήνες κατά την Επιχείρηση Κρακοβία με επικεφαλής τον SS-Ομπερφύρερ Γιούλιαν Σέρνερ. Οι Εβραίοι συγκεντρώθηκαν πρώτα στην Πλατεία Ομονοίας και στη συνέχεια στο σιδηροδρομικό σταθμό στο Προκότσιμ. Η πρώτη μεταφορά αποτελούνταν από 7.000 άτομα, η δεύτερη από 4.000 επιπλέον Εβραίους, που απελάθηκαν στο στρατόπεδο εξόντωσης Μπέλζεκ στις 5 Ιουνίου 1942. Στις 13-14 Μαρτίου 1943, πραγματοποιήθηκε η τελική "εκκαθάριση" του γκέτο υπό την διοίκηση του SS-Ουντερστουρμφύρερ Άμον Γκετ. Δύο χιλιάδες Εβραίοι, που θεωρούνταν εις θέση να εργαστούν, μεταφέρθηκαν στο στρατόπεδο εργασίας Πλάζοφ.[20] Όσοι θεωρήθηκαν ακατάλληλοι για εργασία - περίπου 2.000 Εβραίοι - σκοτώθηκαν στους δρόμους του γκέτο εκείνες τις μέρες με τη χρήση των αστυνομικών συνεργατών Τραβνίκι[21]. Οι υπόλοιποι 3.000 στάλθηκαν στο Άουσβιτς.[18]

Εβραϊκό Συμβούλιο (Γιούντενρατ) του Γκέτο της Κρακοβίας Επεξεργασία

Ένα εβραϊκό συμβούλιο 24 ατόμων δημιουργήθηκε στην πόλη της Κρακοβίας και αργότερα στο Γκέτο της Κρακοβίας, όταν ιδρύθηκε το γκέτο στις 3 Μαρτίου 1941[22]. Αυτό το Εβραϊκό Συμβούλιο ήταν υπεύθυνο για τους κατοίκους του γκέτο, αλλά λάμβανε πολλές εντολές από τοπικούς Ναζί αξιωματούχους, παρόλο που διατηρούσε κάποιο βαθμό αυτονομίας. Ορισμένες από τις λειτουργίες του περιλάμβαναν την παρακολούθηση της εργασίας και της πρόνοιας, τη διεξαγωγή απογραφής και τη φορολόγηση του πληθυσμού.[23][24][25][26]

Πολιτιστική ζωή Επεξεργασία

Η πολιτιστική ζωή στο γκέτο της Κρακοβίας ήταν ζοφερή και επικίνδυνη για τον εβραϊκό πληθυσμό. Κάθε μέρα γινόταν όλο και πιο δύσκολη για ανοχή και επιβίωση. Η διάθεση ήταν ζοφερή, το ηθικό χαμηλό και η πλειονότητα των κατοίκων του γκέτο παρέμεναν απελπισμένοι.

Οι Εβραίοι στο γκέτο της Κρακοβίας υποχρεώθηκαν να φορούν αστέρι του Δαβίδ στο χέρι τους, γεγονός που οδήγησε στην ανάκληση των περισσότερων δικαιωμάτων.[22] Εφαρμόστηκε απαγόρευση κυκλοφορίας, που απέτρεψε τους Εβραίους από πολλές ευκαιρίες να συμμετάσχουν στην πολιτιστική ζωή.[27] Με την πάροδο του χρόνου, οι Εβραίοι αναγκάστηκαν να λάβουν άδειες για να εισέρχονται και να εξέρχονται από το γκέτο, στερούμενοι κάθε ελευθερία που ένιωθαν ότι τους είχε απομείνει μέχρι εκείνο το σημείο.

Παρόλο που οι Εβραίοι δεν μπορούσαν να συμμετάσχουν σε ορισμένους τομείς πολιτιστικής ζωής στο γκέτο της Κρακοβίας, "διάφορες πολιτιστικές και θρησκευτικές δραστηριότητες συνεχίστηκαν μέσα στο γκέτο". Αν και η άσκηση της θρησκευτικής λατρείας απαγορεύτηκε, αυτό δεν εμπόδισε τα άτομα στο γκέτο της Κρακοβίας να προσεύχονται και να παραμένουν πιστά στον Ιουδαϊσμό.[28] Τουλάχιστον τρεις συναγωγές ή άλλες θρησκευτικές εγκαταστάσεις ήταν ακόμη σε χρήση.[29] Υπήρχε επίσης ένα καφενείο, όπου οι καλλιτέχνες έπαιζαν ζωντανή μουσική στο γκέτο, το οποίο αποδείχθηκε καθοριστικό για τη διατήρηση του ηθικού των Εβραίων. Τέλος, υπήρχε ένα φαρμακείο, όπου οι άνθρωποι μπορούσαν να πάνε για να συζητήσουν προβλήματα, να διαβάσουν παράνομες και επίσημες εφημερίδες και να μάθουν την πραγματικότητα του τι συνέβαινε και τι φρικαλεότητες ζούσαν.

Πολλά τραγούδια δημιουργήθηκαν από άτομα που ζούσαν το γκέτο, εξυπηρετώντας τρεις βασικούς σκοπούς: "τεκμηρίωση της ζωής του γκέτο, εκτροπή από την πραγματικότητα και διατήρηση της παράδοσης".[30] Αυτά τα τραγούδια απεικόνισαν την τεράστια ταλαιπωρία τους, σε συνδυασμό με την αφοσίωση και την αποφασιστικότητά τους να επιβιώσουν. Μερικοί από τους πιο δημοφιλείς στίχους είναι "Me hot zey in dr'erd, me vet zey iberlebn, me vet noch derlebn" ("Στο διάολο να πάνε, θα ζήσουμε πιο πολύ από αυτούς, θα επιβιώσουμε"), που αποδίδουν τα συναισθήματα των Εβραίων μέσω της μουσικής.

Το γέλιο, σπάνιο στο γκέτο της Κρακοβίας, ήταν άλλος ένας τρόπος, που πολλά θύματα προσπάθησαν να αντιμετωπίσουν το έντονο μίσος τους για τον εχθρό. Μερικές φορές έπαιζαν τραγούδια στο γκέτο, ενώ άλλες φορές και με συνοδεία μουσικών οργάνων. Τα τραγούδια του δρόμου είναι ένα υποείδος της μουσικής του γκέτο με τέσσερα κυρίαρχα θέματα: πείνα, διεφθαρμένη διοίκηση, ελπίδα για ελευθερία και έκκληση για εξέγερση. Η μουσική ήταν πάντα μια παραδοσιακή και σημαντική πτυχή τόσο των εβραϊκών εορτών, όσο και της εβραϊκής οικιακής ζωής γενικότερα. Τα άτομα στο Γκέτο της Κρακοβίας προσπάθησαν να διατηρήσουν αυτήν την παράδοση ζωντανή, ειδικά κατά τη διάρκεια του Πάσχα και του Γιομ Κιπούρ.

Αν και η μουσική ήταν παρηγοριά σε πολλά άτομα, τα ποσοστά αυτοκτονιών ήταν σημαντικά υψηλότερα μεταξύ των μουσικών από ό,τι σε άλλους εργαζόμενους στο στρατόπεδο. Πολλοί από τους μουσικούς αναγκάστηκαν να είναι μάρτυρες στη δολοφονία των οικογενειών και των φίλων τους λόγω της επιμονής των Ναζί να παίζουν μουσική οι κρατούμενοι μουσικοί, ενώ άλλοι κρατούμενοι μεταφέρονταν στους θαλάμους αερίων.

Ο Αλεξάντερ Κουλίσιεβιτς ήταν ένας επίδοξος μουσικός, που έκανε ό,τι μπορούσε για τη "συλλογή, σύνθεση και εκτέλεση τραγουδιών", ενώ ζούσε στο γκέτο, παρόλο που ήταν παράνομο.[30] Άτομα στο γκέτο της Κρακοβίας δούλευαν 12 ώρες την ημέρα, κάτι που τους άφηνε εξαντλημένους[31]. Για να περάσει ο χρόνος, τραγουδούσαν καθ' όλη τη διάρκεια της εργάσιμης ημέρας.

Ο Μορντεκάι Γκέμπιρτιγκ, γνωστός για τα όμορφα τραγούδια και ποιήματά του[32] στα γίντις, προερχόταν από το Γκέτο της Κρακοβίας. Το τραγούδι του "Η πόλη μας καίγεται", που γράφτηκε το 1938, έγινε "ένα από τα πιο δημοφιλή τραγούδια στα γκέτο και στα στρατόπεδα συγκέντρωσης".[30] Δυστυχώς, ο Γκέμπιρτιγκ σκοτώθηκε στο γκέτο της Κρακοβίας.

Ένα άλλο άτομο, που βρισκόταν στο γκέτο της Κρακοβίας, ήταν ο Ρομάν Πολάνσκι, ο οποίος έγινε διάσημος σκηνοθέτης μετά την επιβίωσή του από το Ολοκαύτωμα.[32] Ο Πολάνσκι σκηνοθέτησε μια ταινία, που αφηγείται την ιστορία του μουσικού Βλάντισλαφ Σπίλμαν, που επέζησε από το Ολοκαύτωμα.

Προκειμένου να περάσει ο χρόνος, ενώ ήταν παγιδευμένα σε αυτές τις φρικτές συνθήκες, πολλά παιδιά στο γκέτο της Κρακοβίας έπαιζαν βιολί και άλλα όργανα, στα οποία είχαν πρόσβαση.[32]

Η μουσική αποδείχθηκε ότι ήταν μια οργανική πτυχή της πολιτιστικής ζωής στο γκέτο της Κρακοβίας, που βοήθησε στη διατήρηση του ηθικού των Εβραίων όσο το δυνατόν περισσότερο.

Αντίσταση Επεξεργασία

Οργανωμένη αντίσταση Επεξεργασία

Η εβραϊκή αντίσταση της Κρακοβίας υπήρχε από το 1942 έως τα τέλη του 1943 και προήλθε από ομάδες νέων όπως η Ακίβα[33]. Οι δύο ομάδες που σχηματίστηκαν ήταν η Ίσκρα και η Χαχαλούτζ Χαλοχέμ, ή Οργάνωση Αγώνα της Εβραϊκής Νεολαίας.[34] Παρά το ότι τελικά επικεντρώθηκαν σε πιο κλασικές δράσεις ένοπλης αντίστασης, αρχικά επικεντρώθηκαν στην παροχή υποστήριξης σε οργανισμούς εκπαίδευσης και πρόνοιας εντός του γκέτο.[35] Τελικά, ιδρύοντας ένα περιοδικό, οι ομάδες αρχικά επικεντρώθηκαν στη συνεργασία με το Πολωνικό Υπόγειο Κράτος και το Κομουνιστικό Κόμμα Ρομπότνιτσα (PPR). Τελικά σχεδίαζαν δράση εναντίον των Ναζί. Η Αντίσταση πραγματοποίησε διαδηλώσεις εναντίον αρκετών ναζιστικών ιδρυμάτων, όπως το καφενείο Cyganeria, το καφενείο Esplanada και ένα θέατρο.[36] Επιπλέον, οι Εβραίοι βοηθήθηκαν με ένα πρόγραμμα ονόματι Τζεγκότα.[37][38]

Αρχικά, αντί να ευθυγραμμιστεί είτε με κομουνιστικές είτε με σιωνιστικές ομάδες, η ομάδα αντίστασης Ίσκρα είχε ως στόχο αποκλειστικά την καταπολέμηση και την καταστροφή των Ναζί. Από την αρχή, τα εναρκτήρια μέλη της Ίσκρα ήταν οι Χέζεκ Μπάουμινγκερ, Σλόμο Σ. και Γκόλα Μίρε. Ο Χέζεκ Μπάουμινγκερ αγωνίστηκε στον Πολωνικό Στρατό στην αρχή του πολέμου και, παρά τη συμμετοχή του στο σοσιαλιστικό σιωνιστικό κίνημα Χάσομερ Χατζαΐρ, άλλαξε πεποιθήσεις προς τον κομουνισμό. Ο Γκόλα Μίρε - άλλο ένα πρώην μέλος του Χατζαΐρ - συμμετείχε στο Πολωνικό Κομουνιστικό Κόμμα. Κατά συνέπεια, η Ίσκρα συνεργάστηκε με το κομουνιστικό τμήμα του Πολωνικού Εργατικού Κόμματος σε μια ένοπλη πρωτοβουλία.[39] Συγκεκριμένα, οι γερμανικές ένοπλες δυνάμεις ήταν ο στόχος της Ίσκρα. Επιπλέον, η αντίσταση στο γκέτο της Κρακοβίας αποφάσισε να επιτεθεί στο "άριο" τμήμα της πόλης αντί να πολεμήσει έναν μάταιο πόλεμο εκ των έσω[40].

Για να ενισχυθεί, η Ίσκρα συγχωνεύτηκε με την Χαχαλούτζ Χαλοχέμ συνδυάζοντας έτσι τις κομουνιστικές τάσεις με μια σιωνιστική ομάδα[41], σχηματίζοντας την Εβραϊκή Οργάνωση Μάχης (Zydowska Organizacja Bojowa; ZOB)[35]. Παρά την ομοιότητα στο όνομα, αυτή η ZOB ήταν ανεξάρτητη από την οργάνωση ZOB, που ενεπλάκη στην εξέγερση του Γκέτο της Βαρσοβίας.

Οι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι τα εμπλεκόμενα κινήματα νεολαίας είχαν σημαντικούς, αλλά ρεαλιστικούς στόχους. Προτείνεται ότι οι προθέσεις των Ναζί ήταν προφανείς στους νέους και κατά συνέπεια αποφάσισαν να πολεμήσουν το όραμα των Ναζί, παρόλο που ήξεραν ότι η επιτυχία θα ήταν περιορισμένη.[42] Η ένωση των δυο επιμέρους οργανώσεων σε μια μεγαλύτερη αποτέλεσε το βήμα για ένοπλη αντίσταση.[43]

Επιπλέον, οι υπόγειες κινήσεις δημοσίευσαν μια εφημερίδα, αντίπαλο της επίσημης γερμανικής "Zydowska Gazeta", ενός έργου που προσπάθησε να αποκρύψει τους γενοκτονικούς στόχους των Ναζί και έτσι να αναχαιτίσει κάθε αντίθεση.[44]

Επίθεση στο καφενείο Cyganeria Επεξεργασία

Πρόκειται για μια από τις πιο δημοφιλείς επιθέσεις, που πραγματοποιήθηκαν από τα αντιστασιακά κινήματα της Κρακοβίας. Ήταν μια από σειρά επιθέσεων σε αντίποινα στην εφαρμογή μαζικών απελάσεων. Πριν από την Cyganeria, πραγματοποιήθηκαν επιθέσεις στο εργοστάσιο Όπτιμα και στο Cosmo Club, όπου σκοτώθηκαν αρκετοί Ναζί ελίτ. Επιπλέον, προγραμματίστηκαν επιθέσεις για τις 24 Δεκεμβρίου 1942: στο καφενείο Cyganeria, στο καφενείο Esplanada, στο θέατρο Στούκα και σε μια λέσχη αξιωματικών.[45] Τελικά, ανατινάχθηκε βόμβα στην Cyganeria στις 22 Δεκεμβρίου και σκοτώθηκαν 7-70 Γερμανοί και τραυματίστηκαν πολλοί άλλοι.[46] Η επίθεση στο θέατρο ήταν σχετικά ανεπιτυχής λόγω κακού προγραμματισμού και άρνησης να πληχθούν αθώοι Πολωνοί, που παρευρίσκονταν. Ωστόσο, οι επιθέσεις στο Esplanada και στη λέσχη αξιωματικών ήταν επιτυχημένες.[47]

Η σχετική επιτυχία των ομάδων Αντίστασης αναχαιτίστηκε από τον Γιούλεκ Άπελ και τον Νάτεκ Βάισμαν, που πρόδωσαν την αντίσταση. Η Χαχαλούτζ Χαλοχέμ κατακλύστηκε γρήγορα από τους Ναζί, αλλά οι καλύτερες τακτικές ασφαλείας προστάτευσαν την Ίσκρα για περιορισμένο χρονικό διάστημα.[48] Επιπλέον, δύο βασικά μέλη της αντίστασης, ο Άντολφ Λίμπεσκιντ και ο Τενενμπάουμ, πέθαναν στην επίθεση. Τέλος, μετά την επίθεση στο Cyganeria, βρέθηκαν όπλα, διάφορα νομίσματα και εχθρικές στολές από τη Γκεστάπο. Η Γκεστάπο έστειλε μήνυμα στους Ναζί ελίτ μέσω του Ομπεργκρουπενφύρερ Βολφ και του Ραϊχσφύρερ Χίμλερ.

Δημόσια, η ταυτότητα των δραστών των επιθέσεων δεν αποκαλύφθηκε και φημολογήθηκε ότι ήταν η Πολωνική Αντίσταση ή οι Σοβιετικοί[49]. Όσον αφορά τους Εβραίους που πραγματοποίησαν την επίθεση, μεταμφιέστηκαν ως Πολωνοί. Αυτό αντανακλούσε την ανησυχία για ναζιστικά αντίποινα εναντίον του γκέτο, εάν εμπλέκονταν Εβραίοι.[50]

Θρησκευτική αντίσταση Επεξεργασία

Επιπλέον, οι Εβραίοι στο Γκέτο της Κρακοβίας συμμετείχαν σε μια μορφή θρησκευτικής αντίστασης συνεχίζοντας να ασκούν κρυφά τον Ιουδαϊσμό. Αυτό πέτυχε μέσω της προστασίας της εβραϊκής αστυνομίας.[51]

Διάσωση και εξωτερική βοήθεια Επεξεργασία

Οι Δίκαιοι των Εθνών Επεξεργασία

Το μόνο φαρμακείο μες στο γκέτο της Κρακοβίας ανήκε στον Πολωνό Ρωμαιοκαθολικό φαρμακοποιό Ταντέους Πάνκιεβιτς, στον οποίο επέτρεψαν οι γερμανικές Αρχές να λειτουργήσει εκεί το φαρμακείο του, μετά από αίτημά του. Τα σπάνια φάρμακα και ηρεμιστικά, που παρέχονταν στους κατοίκους του γκέτο συχνά δωρεάν - εκτός από θέματα υγειονομικής περίθαλψης - συνέβαλαν στην επιβίωσή τους. Ο Πάνκιεβιτς χορηγούσε βαφές μαλλιών σε Εβραίους, που ήθελαν να περάσουν παράνομα τα τείχη του γκέτο. Αναγνωρίζοντας τις ηρωικές του πράξεις βοηθώντας αμέτρητους Εβραίους στο Γκέτο κατά το Ολοκαύτωμα, του απονεμήθηκε ο τίτλος του Δικαίου των Εθνών από το Γιαντ Βασσέμ στις 10 Φεβρουαρίου 1983. Ο Πάνκιεβιτς είναι ο συγγραφέας ενός βιβλίου, που περιγράφει, μεταξύ άλλων γεγονότων, την εκκαθάριση του γκέτο.[18][52]

Ο κατάλογος αρκετών δεκάδων Πολωνών Δικαίων των Εθνών από την Κρακοβία[53] περιλαμβάνει τους Μαρία και Μπρόνισλαβ Φλόρεκ, που έζησαν στην οδό Τσιζόφσκα και έσωσαν τις οικογένειες Γκολντμπέργκερ και Νιχτμπέργκερ. Συγκεκριμένα, η Μαρία Φλόρεκ εφοδιάστηκε με πλαστά έγγραφα ταυτότητας, που προήλθαν από το εργοστάσιο Εμάλια του Όσκαρ Σίντλερ (χωρίς να το γνωρίζει ο ίδιος), για Εβραίους, που κρύβονταν στην "άρια" πλευρά της Κρακοβίας. Ο Βλάντισλαβ Μπουντίνσκι, ο οποίος παρείχε βοήθεια χωρίς αμοιβή ακόμη και σε παντελώς αγνώστους, κατέληξε να παντρευτεί μια Εβραία, την Χάνα Λαντάου, το 1943, αλλά συνελήφθησαν από την Γκεστάπο το 1944 και απελάθηκαν σε διαφορετικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Και οι δύο επέζησαν, επανενώθηκαν στην Κρακοβία και το 1969 μετανάστευσαν στη Σουηδία.[54] Η Πολωνή γυναικολόγος Δρ Χέλενα Ζλάπακ μετέτρεψε το σπίτι της στην οδό Γκαρμπάρσκα σε καταφύγιο για Εβραίους και διακινούσε πλαστά έγγραφα ταυτότητας, καθώς και μυστικά μηνύματα, ενώ διέσωσε και αποθήκευσε φωτογραφίες από το Άουσβιτς. Συνεργάστηκε με την Τζεγκότα, περιέθαλψε άρρωστους Εβραίους, που κρύβονταν, και τους νοσήλευε σε νοσοκομεία με ψευδείς ταυτότητες.[55]

Ζεγκότα Επεξεργασία

Η Ζεγκότα είχε επίσης εξέχουσα θέση στην Κρακοβία. Ο στόχος της ήταν να βοηθήσει τους Εβραίους σε καθημερινή βάση, αντί να στοχεύει σε μια συνολική λύση[56]. Η Τζεγκότα παρείχε ψεύτικα έγγραφα, γιατρούς για υγειονομική περίθαλψη, χρήματα και πολλούς άλλους βασικούς πόρους και βοήθεια για τους Εβραίους.[57]

Αξιοσημείωτα πρόσωπα Επεξεργασία

 
Ένα από τα δυο σωζομενα τμήματα του τείχους του γκέτο στην οδό Λβόβσκα 27, με αναμνηστική πλάκα και τυπικές κατοικίες του γκέτο στο βάθος.
 
Το δεύτερο σωζόμενο τμήμα του τείχους του γκέτο στην οδό Λιμανοβσκιέγκο 62.
 
Μνημείο για τους Εβραίους του Γκέτο της Κρακοβίας στο σημείο απέλασής τους. Κάθε μεταλλική καρέκλα συμβολίζει 1.000 θύματα.

Ο σκηνοθέτης Ρόμαν Πολάνσκι, επιζών του Γκέτο, στα απομνημονεύματά του το 1984 θυμήθηκε τις παιδικές του μνήμες εκεί πριν από τις μαζικές απελάσεις της Επιχείρησης Ράινχαρντ στην Κρακοβία. Έγραψε: "Η σκέψη μου ήταν ότι, αν μπορούσε κανείς να τους εξηγήσει ότι δεν κάναμε τίποτα κακό, οι Γερμανοί θα συνειδητοποιούσαν ότι όλα ήταν μια τεράστια παρανόηση."[58]

Πολλά χρόνια αργότερα, η Ρόμα Λιγκότσκα, Πολωνή καλλιτέχνιδα και συγγραφέας και πρώτη ξαδέρφη του Πολάνσκι, η οποία ως μικρό κορίτσι διασώθηκε και επέζησε από το Γκέτο, έγραψε ένα μυθιστόρημα βασισμένο στις εμπειρίες της με τίτλο "Το Κορίτσι με το Κόκκινο Παλτό: Απομνημονεύματα".[59] Πιστεύεται λανθασμένα ότι απεικονίζεται στην ταινία Η Λίστα του Σίντλερ. Η σκηνή, ωστόσο, βασίζεται στις αναμνήσεις του Ζέλιγκ Μπούρχουτ, επιζώντος του στρατοπέδου καταναγκαστικής εργασίας Πλάζοβ.

Άλλα αξιοσημείωτα άτομα περιλαμβάνουν τον Μορντεκάι Γκέμπιρτιγκ, ο οποίος ήταν ένας από τους πιο σημαντικούς και δημοφιλείς συγγραφείς τραγουδιών και ποιημάτων στα γίντις. Πυροβολήθηκε στο γκέτο εκεί το 1942.[60] Η Μίριαμ Ακαβία, Ισραηλινή συγγραφέας, επέζησε από το γκέτο και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης της Κρακοβίας.[61][62] Ο διάσημος δερματολόγος, που ανακάλυψε μαζί με άλλους το Σύνδρομο Reye, ο Δρ Τζιμ Τζέικομπ Μπαράλ, ήταν επίσης επιζών του Γκέτο της Κρακοβίας. Η μητέρα του έσπρωξε αυτόν και τον αδερφό του, Μάρτιν, κάτω από το συρματόπλεγμα του γκέτο και κρύφτηκαν στο σπίτι ενός Πολωνού διασώστη, που τους πήγε στην Μπόχνια, όπου η μητέρα και η αδερφή τους έφτασαν αργότερα.[63] Ο Μπέρναρντ Όφεν, γεννημένος το 1929 στην Κρακοβία, επέζησε του Γκέτο και πολλών Ναζί στρατοπέδων συγκέντρωσης.[64]

Η ποιήτρια Ζουζάνα Γκιντζάνκα και ο σύζυγός της έφυγαν από το γκέτο του Λβοφ για το γκέτο της Κρακοβίας τον Σεπτέμβριο του 1942. Συνελήφθη και σκοτώθηκε στη φυλακή τον Ιανουάριο του 1945.[65]

Παραπομπές Επεξεργασία

  1. ↑ «The Yad Vashem encyclopedia of the ghettos during the Holocaust» (Αγγλικά) Γιαντ Βασσέμ. Ιερουσαλήμ. 2009. ISBN-13 978-965-308-345-5. ISBN-10 965-308-345-7.
  2. ↑ Dr S D Stein (29 Ιανουαρίου 2007). «"Life Unworthy of Life" and other Medical Killing Programmes». The 'Euthanasia' and `Aktion Reinhard' Trial Cases. UWE Faculty of Humanities, Languages, and Social Science. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 10 Μαρτίου 2013. 
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 «History of the Krakow Ghetto». Essential Krakow. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 1 Φεβρουαρίου 2014. Ανακτήθηκε στις 12 Μαρτίου 2011. 
  4. ↑ Longerich, Peter (2010). Holocaust - The Nazi Persecution and Murder of the Jews. Oxford University Press. σελ. 161. ISBN 978-019280436-5. 
  5. ↑ 5,0 5,1 Michman, Dan (2011). The Emergence of Jewish Ghettos During the Holocaust. New York: Cambridge University Press. σελίδες 75–83. ISBN 978-0-521-76371-4. 
  6. ↑ 6,0 6,1 «Krakow (Cracow)». www.ushmm.org (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 29 Απριλίου 2018. 
  7. ↑ 7,0 7,1 1926–2007, Hilberg, Raul. The destruction of the European Jews (Third έκδοση). New Haven. σελίδες 208–210. ISBN 9780300149135. 
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 The Black Book of Polish Jewry. Apenszlak, Jacob, 1894–, Kenner, Jacob, 1884–1951,, Lewin, Isaac, 1906–, Polakiewicz, Moshe, 1903–, American Federation for Polish Jews., Association of Jewish Refugees and Immigrants from Poland. Waterbury, Conn.: Brohan Press. 1999. σελίδες 79–84. ISBN 978-1930423022. 
  9. ↑ 9,0 9,1 Malvina., Graf (1989). The Kraków ghetto and the Płaszów camp remembered. Mazal Holocaust Collection. Tallahassee: Florida State University Press. σελίδες 35–38. ISBN 978-0813009056. 
  10. ↑ 10,0 10,1 «Krakow Ghetto Established — United States Holocaust Memorial Museum». www.ushmm.org (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 29 Απριλίου 2018. 
  11. ↑ 11,0 11,1 «Krakow: Timeline». www.ushmm.org (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 29 Απριλίου 2018. 
  12. ↑ Kugelmass, Jack; Orla-Bukowska, Annamaria (January 1998). «"If You Build it They Will Come": Recreating an Historic Jewish District in Post-Communist Krakow». City & Society 10 (1): 319. doi:10.1525/city.1998.10.1.315. ISSN 0893-0465. 
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 Anna., Pióro (2012). The Kraków Ghetto 1941–1943 : a guide to the area of the former Ghetto. Muzeum Historyczne Miasta Krakowa. Apteka pod Orłem. (Third edition updated and rev έκδοση). Κρακοβία. σελίδες 3–5. ISBN 9788375771046. 
  14. ↑ «Encyclopedia of Camps & Ghettos». www.ushmm.org (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 31 Μαρτίου 2020. 
  15. ↑ 15,0 15,1 Jarkowska-Natkaniec, Alicja (2013-08-28). «Jüdischer Ordnungsdienst in Occupied Kraków during the Years 1940–1945» (στα pl). Scripta Judaica Cracoviensia 2013 (Volume 11). doi:10.4467/20843925sj.13.013.1309. ISSN 2084-3925. 
  16. ↑ «Types of Ghettos» (στα αγγλικά). https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/types-of-ghettos. Ανακτήθηκε στις 2018-05-02. 
  17. ↑ «Death Penalty for Aiding Jews — United States Holocaust Memorial Museum». www.ushmm.org (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 1 Μαΐου 2018. 
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 JewishKrakow.net – A page on the Krakow Ghetto complete with contemporary picture gallery at the JewishKrakow.net.  Accessed 12 March 2011
  19. ↑ Kerenji, Emil (2014). Jewish Responses to Persecution: 1942–1943. Rowman & Littlefield. σελ. 206. ISBN 978-1442236271. 
  20. ↑ «Krakow (Cracow)». Krakow (Cracow). United States Holocaust Memorial Museum. 
  21. ↑ «Trawniki». Trawniki. United States Holocaust Memorial Museum. 
  22. ↑ 22,0 22,1 Geoffrey, Megargee. «The United States Holocaust Memorial Museum encyclopedia of camps and ghettos». The United States Holocaust Memorial Museum. σελ. 527. Ανακτήθηκε στις 25 Μαρτίου 2018. 
  23. ↑ Trunk, Isaiah (1972). Judenrat: the Jewish Councils in Eastern Europe under Nazi Occupation. Macmillan. p. 43.
  24. ↑ Trunk, Isaiah (1972). Judenrat: the Jewish Councils in Eastern Europe under Nazi Occupation. Macmillan. p. 52.
  25. ↑ Trunk, Isaiah (1972). Judenrat: the Jewish Councils in Eastern Europe under Nazi Occupation. Macmillan. p.174.
  26. ↑ Trunk, Isaiah (1972). Judenrat: the Jewish Councils in Eastern Europe under Nazi Occupation. Macmillan. p. 181.
  27. ↑ «United States Holocaust Memorial Museum». www.ushmm.org (στα Αγγλικά). σελ. 528. Ανακτήθηκε στις 26 Απριλίου 2018. 
  28. ↑ Graf, Malvina (1989). The Krakow Ghetto and the Plaszow Camp Remembered. Tallahassee: Florida State University Press. σελίδες 36. 
  29. ↑ «United States Holocaust Memorial Museum». www.ushmm.org (στα Αγγλικά). σελ. 529. Ανακτήθηκε στις 26 Απριλίου 2018. 
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 «Holocaust Music of the Ghettos and Camps». fcit.usf.edu. Ανακτήθηκε στις 26 Απριλίου 2018. 
  31. ↑ Jodlowiec-Dziedzic, Anna (2004). The Holocaust of Cracow Jews. σελ. 15. ISBN 978-83-908148-8-9. 
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 «Kraków». Holocaust Music. 2000. Ανακτήθηκε στις 19 Μαρτίου 2018. 
  33. ↑ Tec, Nechama (1997). Jewish Resistance Facts, Omissions and Distortions. Washington, D.C.: United States Holocaust Memorial Museum. σελίδες 9. 
  34. ↑ Finkel, Evgeny (2017). Ordinary Jews: Choice and Survival During the Holocaust. Princeton: Princeton University Press. σελ. 172. ISBN 9780691172576. 
  35. ↑ 35,0 35,1 «Krakow (Cracow)». encyclopedia.ushmm.org (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 25 Νοεμβρίου 2019. 
  36. ↑ Bauminger, Arieh L. (1987). The Fighters of the Cracow Ghetto. Jerusalem: Keter Press Enterprises. σελ. 71. 
  37. ↑ Tec, Nechama (1997). Jewish Resistance Facts, Omissions, and Distortions. Washington D.C.: United States Holocaust Museum. σελίδες 23. 
  38. ↑ Tomaszewski, Irene· Werbowski, Tecia (1994). Zegota. Montreal, Quebec: Price-Patterson Ltd. σελ. 11. ISBN 978-0969577164. 
  39. ↑ Finkel, Evgeny (2017). Ordinary Jews: Choice and Survival During the Holocaust. Princeton: Princeton University Press. σελίδες 173–174. ISBN 9780691172576. 
  40. ↑ Krakowski, Shmuel (1984). The War of the Doomed. New York: Holmes & Meier Publishers, Inc. σελίδες 223. ISBN 978-0841908512. 
  41. ↑ Finkel, Evgeny (2017). Ordinary Jews: Choice and Survival During the Holocaust. Princeton: Princeton University Press. σελ. 174. ISBN 9780691172576. 
  42. ↑ Bauminger, Arieh L. (1987). The Fighters of the Cracow Ghetto. Jerusalem: Keter Press Enterprises. σελ. 18. 
  43. ↑ Finkel, Evgeny (2017). Ordinary Jews: Choice and Survival During the Holocaust. Princeton: Princeton University Press. σελίδες 174–176. ISBN 9780691172576. 
  44. ↑ Katz, Alfred (1970). Poland's Ghettos at War. New York: Twayne Publishers, Inc. σελ. 58. 
  45. ↑ Katz, Alfred (1970). Poland's Ghettos at War. New York: Twayne Publishers, Inc. σελ. 95. 
  46. ↑ Finkel, Evgeny (2017). Ordinary Jews: Choice and Survival During the Holocaust. Princeton: Princeton University Press. σελ. 176. ISBN 9780691172576. 
  47. ↑ Katz, Alfred (1970). Poland's Ghettos at War. New York: Twayne Publishers, Inc. σελ. 96. 
  48. ↑ Finkel, Evgeny (2017). Ordinary Jews: Choice and Survival During the Holocaust. Princeton: Princeton University Press. σελ. 178. ISBN 9780691172576. 
  49. ↑ Finkel, Evgeny (2017). Ordinary Jews: Choice and Survival During the Holocaust. Princeton: Princeton University Press. σελ. 179. ISBN 9780691172576. 
  50. ↑ Finkel, Evgeny (2017). Ordinary Jews: Choice and Survival During the Holocaust. Princeton: Princeton University Press. σελ. 177. ISBN 9780691172576. 
  51. ↑ Hauben, William (2001). From the Flames Miracles and Wonders of Survival. Lincoln: Writers Club Press. σελίδες 21–22. ISBN 978-0595158652. 
  52. ↑ David M. Crowe, The Holocaust: Roots, History, and Aftermath.[νεκρός σύνδεσμος] Published by Westview Press. Page 180.
  53. ↑ Virtual Shtetl (2015). «Polish Righteous: Kraków». History of Jewish Community. POLIN Museum of the History of Polish Jews. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2 Αυγούστου 2015. Ανακτήθηκε στις 9 Αυγούστου 2015. 
  54. ↑ Polish Righteous (2015). «Władysław Budyński». Recognized as the Righteous Among the Nations: 17 July 1982. Polscy Sprawiedliwi – Przywracanie Pamięci. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 24 Σεπτεμβρίου 2015. 
  55. ↑ Polish Righteous (2015). «Dr Helena Szlapak». Recognized as the Righteous Among the Nations: 28 March 1979. Polscy Sprawiedliwi – Przywracanie Pamięci. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 24 Σεπτεμβρίου 2015. 
  56. ↑ Tomaszewski, Irene· Werbowski, Tecia (1994). Zegota. Montreal, Quebec: Price – Patterson Ltd. σελ. 11. ISBN 978-0969577164. 
  57. ↑ Tomaszewski, Irene· Werbowski, Tecia (1994). Zegota. Montreal, Quebec: Price – Patterson Ltd. σελ. 13. ISBN 978-0969577164. 
  58. ↑ Roman Polański (1984). Roman. Morrow. σελ. 22. ISBN 978-0688026219. 
  59. ↑ «The Girl in the Red Coat by Roma Ligocka and Iris Von Finckenstein». Random House, Inc. Ανακτήθηκε στις 25 Μαΐου 2011. 
  60. ↑ Kramer, Aaron· Lishinsky, Saul (1999). The Last Lullaby: Poetry from the Holocaust. Syracuse University Press. σελ. 102. ISBN 978-0-8156-0579-9. 
  61. ↑ «Miriam Akavia (1927–2015)» (στα Polish). DziennikPolski24.pl. 19 January 2015. http://www.dziennikpolski24.pl/artykul/3719942,miriam-akavia-19272015,id,t.html. 
  62. ↑ «Platform for Polish-Jewish Dialogue». Homepage (Dialog.org). http://www.Dialog.org. 
  63. ↑ EHRI. «Macramé bag with 2 wooden handles used by a Polish Jewish family while in hiding». The European Holocaust Research Infrastructure Online Portal. 
  64. ↑ Offen, Sam (2005). When hope prevails: the personal triumph of a Holocaust survivor. Livonia, MI: First Page Publications. ISBN 978-1-928623-58-8. 
  65. ↑ see for example: Balcerzan, Edward (1982). Poezja polska w latach 1939-1965 (pt. 1: Strategie liryczne). Warsaw: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. σελ. 30. ISBN 830201172X. 

Εξωτερικοί σύνδεσμοι Επεξεργασία

Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Γκέτο_της_Κρακοβίας&oldid=10474884"