Δημόσιο Καπνεργοστάσιο
Συντεταγμένες: 37°59′52.93723″N 23°42′37.84302″E / 37.9980381194°N 23.7105119500°E
Το Καπνεργοστάσιο της οδού Λένορμαν 218, στην περιοχή του Κολωνού, αποτέλεσε το δεύτερο δημόσιο καπνεργοστάσιο στην Αθήνα. Kτίστηκε από το Ελληνικό Δημόσιο την εποχή που ανθούσε η βιομηχανία κατασκευής σιγαρέτου, προκειμένου να στεγάσει τις επιχειρήσεις επεξεργασίας και συσκευασίας καπνού καθώς και τις αποθήκες των καπνεμπόρων, με βασικό σκοπό τον πλήρη έλεγχο της φορολογίας καπνού. Την περίοδο της ακμής του απασχολούσε περίπου 3.000 εργάτες.
| Δημόσιο Καπνεργοστάσιο | |
|---|---|
 | |
 | |
| Είδος | κτήριο |
| Διεύθυνση | Λένορμαν 218 |
| Γεωγραφικές συντεταγμένες | 37°59′53″N 23°42′38″E |
| Διοικητική υπαγωγή | Δήμος Αθηναίων |
| Τοποθεσία | Κολωνός |
| Χώρα | Ελλάδα |
| Έναρξη κατασκευής | 1930 |
| Προστασία | μνημείο (από 1989)[1] |
 Πολυμέσα | |
| δεδομένα (π) | |
Ιστορία Επεξεργασία
Τα πρώτα βήματα της καπνοβιομηχανίας γίνονται στα τέλη του 19ου αιώνα με την προσάρτηση της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας στην Ελλάδα, περιοχές γνωστές για την καπνοκαλλιέργεια. Η παραγωγή καπνού αρχίζει να αποκτά βαρύνουσα σημασία για την οικονομία της χώρας, αποτελώντας πολύτιμη πηγή εσόδων για τους κατοίκους της επαρχίας καθώς και για το ελληνικό κράτος το οποίο το 1883 προβαίνει στη φορολόγηση του καπνού επί υπουργίας Χ. Τρικούπη (ΦΕΚ Α421 /1883) [2][3], οπού δημιουργούνται τα πρώτα δημόσια καπνεργοστάσιο με κρατική δαπάνη και καθορίζεται η λειτουργία τους. Οι καπνέμποροι και οι καπνοβιομηχανίες υποχρεούνται να επεξεργάζονται τον καπνό σε αυτά και όχι σε μικρές ιδιωτικές επιχειρήσεις όπως συνέβαινε ως τότε. Οι εργάτες διορίζονταν και από τον Υπουργό Οικονομικών και εργάζονταν υπό την επίβλεψη των διευθυντών, ελεγκτών, βοηθών που ήταν δημόσιοι υπάλληλοι (ΦΕΚ Α 277/1883). Τα δημόσια καπνεργοστάσια διαιρούνταν σε τρεις τάξεις Α', Β', και Γ' και διακρίνονται σε εσωτερικής κατανάλωσης και διαμετακόμισεως. [4] Στα πρώτα εισάγεται για επεξεργασία ο καπνός που προορίζεται για κατανάλωση στο εσωτερικό της χώρας στα δεύτερα ο καπνός που προορίζεται για εξαγωγή[5]. Ο κρατικός φόρος ανέρχονταν στο 40% της τιμής του τσιγάρου. Παράλληλα το κάπνισμα διαδίδεται με ταχύτατους ρυθμούς στη διπλάσια πλέον Ελλάδα και στο εξωτερικό. Ο καπνός έγινε το σημαντικότερο εξαγωγικό προϊόν της χώρας, παίρνοντας τη θέση της σταφίδας[6].
Το 1883 δημιουργήθηκε το πρώτο Δημόσιο Καπνεργοστάσιο της χώρας Α' Τάξης (ΦΕΚ Α 277/1883) και αρχικά στεγαζόταν στην είσοδο του Ζαππείου[7]. Το 1887 κατασκευάστηκε νέο κτίριο για να στεγάσει τις εργασίες του δημόσιου καπνεργοστασίου, το οποίο βρισκόταν επί των οδών Στουρνάρη και Αριστοτέλους. Το Κράτος ήθελε να γίνεται η κοπή και η σιγαροποιία από τους ιδιώτες επιχειρηματίες σε δημόσιο χώρο, προκειμένου να μπορεί να ελέγχει και να φορολογεί τα καπνικά προϊόντα από την παραγωγή τους. Όμως ήδη από το 1902, οι εγκαταστάσεις αδυνατούσαν να ικανοποιήσουν τις αυξανόμενες ανάγκες της χώρας. Η πίεση των αναγκών αυτών εκτονώθηκε για ορισμένα χρόνια από επεκτάσεις που πραγματοποιήθηκαν στις εγκαταστάσεις.
Το κτίριο Επεξεργασία
Το 1925 το Ελληνικό Κράτος με την ψήφιση Νομοθετικού διατάγματος (ΦΕΚ 233/Α/2-9-1925) αγόρασε οικόπεδο 9.118 τ.μ από τη χήρα Αικατερίνη Βρυζάκη στη συνοικία Κολοκυνθού και το 1927 ανατέθηκε στους πολιτικούς μηχανικούς Παύλο Αθανασάκη[8] και Αντώνη Λιγδόπουλο [9] η εκπόνηση των σχεδίων της κατασκευής καπνεργοστασίου. Η έκταση αυτή βρισκόταν στην τότε οδό Κηφισού, πρώην Κολοκυνθούς, και σημερινή Λένορμαν σήμερα καταλαμβάνει ολόκληρο το οικοδομικό τετράγωνο μεταξύ των οδών Λένορμαν, Αμφιαράου, Λεάνδρου και Κρέοντος.
Η φωτιά που ξέσπασε το 1928 στο πρώτο Δημόσιο Καπνεργοστάσιο και κατέστρεψε ολοκληρωτικά το κτίριο επί της οδού Αριστοτέλους [10] έκανε επιτακτική την ανάγκη κατασκευής νέου καπνεργοστασίου, με την κατασκευή του να αρχίζει την ίδια χρονιά και να ολοκληρώνεται 2 χρόνια αργότερα (1930). Η κατασκευή του νέου κτηρίου ανατέθηκε στον πολιτικό μηχανικό Νικόλαο Γαβαλά[11] και ο προϋπολογισμός του έργου ήταν 2.988.000 Δρχ.[6]
Το κτίσμα αποτελείται από 4 πτέρυγες που κατασκευάστηκαν η κάθε μια ξεχωριστά με ενδιάμεσους αρμούς, είναι διώροφο με ημιυπόγειο και δώμα. Αναπτύσσεται σε τετράγωνη κάτοψη, διαστάσεων 84,20×87,15 μ περιμετρικά γύρω από ένα αίθριο εμβαδού 1100 μ² που καλυπτόμενο από ένα γυάλινο στέγαστρο με μεταλλικό σκελετό κατασκευασμένο από την Ελληνική Εταιρία Β.Ι.Ο. Μορφολογικά διαμορφώθηκε κάτω από το πνεύμα του μοντερνισμού που εκφράστηκε μέσα από μια «πουριστική» φυσιογνωμία και λιτό διάκοσμο, έχοντας βέβαια και κάποια στοιχεία από τον κλασικισμό που έχει προηγηθεί. Κατασκευαστικά, ακολούθησε το πνεύμα της εποχής με τη χρησιμοποίηση σκελετού από οπλισμένο σκυρόδεμα γεγονός που επέτρεψε την υπεροχή των ανοιγμάτων σε βάρος της τοιχοποιίας[12].
Υπήρξε ειδική μέριμνα για τον αερισμό και τον φωτισμό του χώρου, γι αυτό το λόγο κατασκευάστηκαν πολύ μεγάλα παράθυρα σε όλες τις όψεις. Ειδικά ο αερισμός ήταν πολύ σημαντικός για αυτό το κτίριο, διότι η ύπαρξη πιθανής υγρασίας θα δημιουργούσε πρόβλημα στον καπνό[6].
Η υψηλή φορολογία στον καπνό οδήγησε στο λαθρεμπόριο και στην εισαγωγή τελωνείου στο καπνεργοστάσιο. Για να ελεγχθεί περαιτέρω η λαθραία διακίνηση του προϊόντος, όλα τα παράθυρα του καπνεργοστασίου καλύπτονταν εξωτερικά από σίτες μεταλλικές.
Χρήση κτιρίου Επεξεργασία
Στο χώρο του Καπνεργοστασίου Αθηνών στεγάστηκαν αρκετές καπνοβιομηχανίες, βιομηχανίες κοπής και συσκευασίας καπνού, βιομηχανίες παραγωγής τσιγάρων και πούρων, ενώ λειτουργούσαν αποθήκες, τελωνείο, εστιατόρια για τους εργαζομένους, καθώς και οικία για τον φύλακα του κτιρίου.
Ειδικότερα, στο ισόγειο βρίσκονταν οι καπνοβιομηχανίες κοπής και συσκευασίας καπνού, η διεύθυνση του εργοστασίου, το τελωνείο, και η εφορία καπνού. Στον όροφο γινόταν η παραγωγή των τσιγάρων και πούρων, ενώ παράλληλα λειτουργούσαν και 2 αίθουσες εστιατορίου για τους εργαζόμενους, πλυντήρια και αποχωρητήρια. Στο ημιυπόγειο υπό τον άμεσο Κρατικό έλεγχο βρίσκονταν οι αποθήκες καπνού. Κάθε καπνέμπορος μπορούσε να ενοικιάσει μέχρι δύο αποθήκες. Εκεί παρασκευάζονταν τα χαρμάνια των σιγαρέτων, μειώνοντας τον κίνδυνο της λαθραίας διάθεσης τους. Στο αίθριο, ένα τολμηρό τεχνικό επίτευγμα για την εποχή του, γίνονταν οι φορτοεκφορτώσεις των καπνών[6].
Στα 65 χρόνια λειτουργίας του, στο χώρο του καπνεργοστασίου συστεγάστηκαν 25 βιομηχανίες παραγωγής τσιγάρων. Πρώτη εγκαταστάθηκε η καπνοβιομηχανία ΛΕΡΤΑ και τελευταία αποχώρησε το 1997 η καπνοβιομηχανία SANTE.
Οι βιομηχανίες παραγωγής τσιγάρων που είχαν εγκατασταθεί στο καπνεργοστάσιο ήταν:
- Νικήτας Λέρτα-ΒΕΚΑ
- Θ.Δ Γεωργιάδης Α.Ε
- Αφοί Κωνσταντίνου- SANTE
- Κωνσταντίνος Τζάμαλης ΕΠΕ
- ΟΥΦΑ-ΒΕΛΛΟΣ
- Αγγ.Κουταρέλης
- Νικ.Μαργαρίτης
- Νικ.Καρακλής
- Ιωσήφ Παπάζογλου- Βιομηχανία Πούρων
- Λεωνίδας Παπαϊωάννου
- Β. Καραβασίλης
- Καπερνάρος
- Ι.Χέλμης
- Ε.Παλαιοκρασσάς
- Ι. Κορακίτης
- Κολοβός
- Λιάπης
- Συνεταιρισμός Καπνοβιομηχάνων Αγοράς καπνού (ΣΚΑΚ)
- ΕΒΕΣ. Αν. Ελληνική Βιομηχανική Εταιρία Σιγάρων
Λίγα χρόνια μετά την έναρξη της λειτουργίας του, η πολεμική προετοιμασία της Ελλάδας για τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο, άνοιξαν τις πόρτες του καπνεργοστασίου στη στρατιωτική υπηρεσία Αθηνών η οποία επίταξε κάποιους χώρους προκειμένου να εγκατασταθούν, η στρατιωτική καπνοβιομηχανία και η υγειονομική υπηρεσία (Στρατού υφαντήρια, ραφεία επιδεσμικού υλικού). (ΦΕΚ Α 8/12.1.1938 Α.Ν 1033). Κατά τη διάρκεια της κατοχής το κτίριο αρχικά αποτέλεσε καταφύγιο και μετέπειτα μετατράπηκε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης και κρατητήρια των Γερμανών. Μετά την αποχώρηση τους, το κτίριο λεηλατείται από τους εξαγριωμένους πολίτες.
Στα Δεκεμβριανά (1944), το κτίριο καταλαμβάνεται από ομάδες του ΕΛΑΣ ο οποίος ελέγχει τη γύρω περιοχή[13]. Κατά τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στα τέλη Δεκεμβρίου 1944 και τις πρώτες ημέρες του Ιανουαρίου 1945 το κτίριο πλήττεται από βρετανικούς όλμους [14], οι οποίοι κατάστρεψαν δομικά στοιχεία του, τις εργοστασιακές εγκαταστάσεις και τη μοναδική μηχανή της εταιρείας Θ. Γεωργιάδη.
Στην πρώτη μεταπολεμική δεκαετία το δημόσιο καπνεργοστάσιο ακολουθεί την πορεία παρακμής του καπνού ως βασικού προϊόντος της ελληνικής οικονομίας. Οι περισσότερες επιχειρήσεις που στεγάζονται στο καπνεργοστάσιο, την περίοδο αυτή, κατασκευάζουν τσιγάρα για το στρατό, καθώς ο εμφύλιος πόλεμος παρατείνει τις στρατιωτικές επιχειρήσεις[15]. Οι λεηλασίες και οι κλοπές τσιγάρων και αποθεμάτων καπνού, τα κενά κρατικά ταμεία που κληροδότησε η κατοχή, η απώλεια βασικών αγοραστών, η διεθνής στροφή προς άλλους τύπους τσιγάρων, η εύνοια προς τις ξένες εκσυγχρονισμένες καπνεμπορικές επιχειρήσεις και η συνακόλουθη κρίση τιμών πλήτουν τις μικρές καπνοβιομηχανίες, με αποτέλεσμα, τη μεγάλη επιδείνωση των όρων εργασίας των καπνεργατών στο δημόσιο καπνεργοστάσιο.
Απο το 1948-1964 το Υπουργείο Υγείας λειτούργησε στο καπνεργοστάσιο το κέντρο περίθαλψης προσφύγων της περιοχής Κολοκυνθούς, το οποίο έδινε δίνει στέγη σε άπορες οικογένειες καθώς και σε πρόσφυγες από τη Ρουμανία, τη Ρωσία [6]. Στη συνέχεια κάλυψε διάφορες ανάγκες του Δημοσίου:
- 1945: Φυλακές κρατούμενων Στρατιωτικής Υπηρεσίας.
- 1963: Ελεγκτικό Συνέδριο.
- 1964: Γενική Διεύθυνση Τύπου.
- 1968: Στατιστική Υπηρεσία.
- 1972: Γενική Διεύθυνση Φορολογίας
- 1988: Αποθήκες ΥΠΕΧΩΔΕ[6]
Στις 20 Δεκεμβρίου του 1977 μια μεγάλη μερίδα κατοίκων του Κολωνού συγκεντρώθηκε έξω απ' το Καπνεργοστάσιο, άρχισε να διαμαρτύρεται και να ζητά να φύγει αυτό απ' την περιοχή τους. Οι διαμαρτυρίες αυτές συνεχίστηκαν με αποτέλεσμα την οριστική διακοπή των εργασιών του καπνεργοστασίου την 1η Μαρτίου 1978.
Ιστορικό Διατηρητέο Μνημείο Επεξεργασία
Το 1989, το Υπουργείο Πολιτισμού χαρακτήρισε το Δημόσιο Καπνεργοστάσιο της οδού Λένορμαν ιστορικό διατηρητέο μνημείο μαζί με τον μηχανολογικό του εξοπλισμό, επειδή κρίθηκε ότι είναι ένα εξαιρετικό δείγμα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής και ένα σπουδαίο δείγμα καπνοβιομηχανίας στην Ελλάδα, όσον αφορά τον τρόπο και τις συνθήκες παραγωγής, καθώς και την επιχειρησιακή οργάνωση. Από τις αρχές της δεκαετίας 1990 χώροι του κτιρίου παραχωρήθηκαν στη Βουλή των Ελλήνων για τη στέγαση τμημάτων των εκδόσεων και της βιβλιοθήκης της.
Το 2000, με πράξη της Κτηματικής Εταιρίας του Δημοσίου, το κτίριο παραχωρήθηκε εξ ολοκλήρου στη Βουλή των Ελλήνων. Το 2005 ξεκινούν οι εργασίες αποκατάστασης των όψεων και του περιβάλλοντος χώρου. Το 2008 ολοκληρώθηκε η αποκατάσταση των εξωτερικών όψεων και το 2016 η αποκατάσταση της μεταλλικής στέγης του αιθρίου[5].
To 2021 μέρος του Καπνεργοστασίου ανακαινίστηκε από τον ΝΕΟΝ ως δωρεά προς το ελληνικό κράτος. Η ανακαίνιση αφορούσε στην ισόγεια βόρεια-βορειοδυτική πτέρυγα, το αίθριο και το κτίριο του πρώην τελωνείου, συνολικής επιφάνειας περίπου 6.500 τ.μ. και χρηματοδοτήθηκε εξ ολοκλήρου από τον ΝΕΟΝ και τον ιδρυτή του, Δημήτρη Δασκαλόπουλο. [16]
Σήμερα Επεξεργασία
Στο κτίριο σήμερα στεγάζονται η Διεύθυνση Εκδόσεων και Εκτυπώσεων της Βουλής και το Τμήμα Βιβλιοθήκης Πόλης και Διαχείρισης Συστημάτων Βιβλιοθήκης, το Τμήμα Διατήρησης και Συντήρησης Έντυπου Υλικού και Έργων Τέχνης και, προσωρινά, το Τμήμα Μπενακείου Βιβλιοθήκης και Συλλογών Πολιτικών Προσωπικοτήτων της Διεύθυνσης Βιβλιοθήκης της Βουλής[17].
Η ισόγεια βόρεια-βορειοδυτική πτέρυγα, το αίθριο και το κτίριο του πρώην τελωνείου, συνολικής επιφάνειας περίπου 6.500 τ.μ., αποτελούν χώρο πολιτισμού που άνοιξε για το κοινό για πρώτη φορά το 2021 μετά από εκτεταμένες εργασίες ανακαίνισης που πραγματοποίησε ο Οραγανισμός Πολιτισμού και Ανάπτυξης ΝΕΟΝ. [18]
Συλλογές της Βιβλιοθήκης της Βουλής Επεξεργασία
Η Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων περιλαμβάνει στις συλλογές της περίπου 650.000 τόμους βιβλίων όλων των επιστημών, εφημερίδες από το 1789 και περιοδικά με έμφαση στον 17ο-18ο αιώνα. Η ανάπτυξη των συλλογών της βασίζεται στις διατάξεις του ν. 4452/2017, όπου ο εκδότης ή ο συγγραφέας, όταν δεν υπάρχει εκδότης, υποχρεούται να καταθέτει στην ΕΒΕ τέσσερα αντίτυπα τεκμηρίων κάθε είδους και μορφής υλικού μέσου, όπως εντύπου, οπτικοακουστικού, ηλεκτρονικού, από τα οποία το ένα προορίζεται για τη Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων.
- Η Κεντρική Βιβλιοθήκη περιλαμβάνει μία αναπτυγμένη συλλογή βιβλίων πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών επιστημών, νομικής και ιστορίας, για την υποστήριξη του κοινοβουλευτικού έργου, και γενικό πληροφοριακό τμήμα (εγκυκλοπαίδειες, λεξικά, εγχειρίδια, έργα υποδομής, κ.α.). Επιπλέον, περιλαμβάνει και τις ειδικές συλλογές: χειρόγραφα και κώδικες, αρχέτυπα, παλαιότυπα και σπάνιες εκδόσεις, έργα τέχνης, χάρτες, ιστορικά κειμήλια, φωτογραφίες και πολιτικά φυλλάδια του 19ου και 20ού αιώνα.
- Η Μπενάκειος Βιβλιοθήκη, τμήμα της οποίας είναι δωρεά του Εμμανουήλ Μπενάκη προς τη Βουλή των Ελλήνων, προκειμένου να στεγαστεί η βιβλιοθήκη Ψυχάρη (35.000 τόμοι), περιλαμβάνει βιβλία που αφορούν στις επιστήμες των μαθηματικών, της φυσικής, της ανθρωπολογίας, της φιλοσοφίας, της θεολογίας, της ιατρικής, την ελληνική και ξένη λογοτεχνία και τις καλές τέχνες. Στη Μπενάκειο Βιβλιοθήκη στεγάζονται και οι προσωπικές βιβλιοθήκες πολιτικών, όπως των Αντ. Ζυγομαλά, Ι. Μεταξά, Αλ. Καφαντάρη, Ι. Σίδερη, Π. Τσαλδάρη κ.α.
Το Καπνεργοστάσιο στεγάζει τον μεγαλύτερο όγκο των βιβλιακών συλλογών όλων των θεματικών κατηγοριών, καθώς και τις πρόσφατες εκδόσεις ελληνικής και ξένης λογοτεχνίας, των θετικών επιστημών κ.α[19].
Πληροφορίες Επεξεργασία
Το καπνεργοστάσιο είναι προσβάσιμο από το μετρό. Από τον σταθμό Σεπόλια βρίσκεται σε απόσταση 800μ. και από τον σταθμό Αττική σε απόσταση 1,4χλμ. Εξυπηρετείται επίσης από γραμμές λεωφορείων (Στάση Καπνεργοστάσιο).
Παραπομπές Επεξεργασία
- ↑ www
.arxaiologikoktimatologio .gov .gr /el /monuments _info?id=158257&type=Monument. Ανακτήθηκε στις 8 Ιουλίου 2022. - ↑ Μήτρου, Αλεξάνδρα (2005). «Η ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΟΥ ΚΑΠΝΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ» (PDF). Ανακτήθηκε στις 6 Ιουλίου 2022.
- ↑ «Καπνεργοστάσιο Αθηνών: Τα αποκαΐδια μιας καπνικής βιομηχανίας». TVXS - TV Χωρίς Σύνορα. Ανακτήθηκε στις 6 Ιουλίου 2022.
- ↑ Δανιήλ Μ. ιστορική τεκμηρίωση του κτιρίου με έρευνα αρχειακών πηγών Ε.Μ.Π ερευνητικό πρόγραμμα “ Δυνατότητες αποκατάστασης και ένταξης Νέας χρήσης στο επί της οδού Λένορμαν 218 κτίριο παλαιού καπνεργοστασίου Αθηνών” Αθήνα 2008-2009
- ↑ 5,0 5,1 ΒΛΑΣΣΟΠΟΥΛΟΥ, ΜΑΡΙΑ· ΔΑΡΑ, ΠΕΓΚΥ (2021). ΔΟΜΕΣ. ΑΘΗΝΑ: ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ. σελ. 50.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 Γαβαλά, Κωνσταντίνα (3 Οκτωβρίου 2015), Καπνεργοστάσιον, https://www.youtube.com/watch?v=dAKHREMVh5U, ανακτήθηκε στις 2022-07-12
- ↑ Σερραίος Ι. περί της εισαγωγής μονοπώλιο καπνού εν Ελλάδι. Αθήνα, Εθνικό Τυπογραφείο 1934. Σ16
- ↑ «Αθανασάκης, Παύλος Γεώργιος». engineers.ims.forth.gr. Ανακτήθηκε στις 9 Ιουλίου 2022.
- ↑ «Λιγδόπουλος, Αντώνιος Γεώργιος». engineers.ims.forth.gr. Ανακτήθηκε στις 9 Ιουλίου 2022.
- ↑ Εφημερίδα Εμπρός 25/3/1928 και Δανιήλ Μ. Σχετικά με το σενάριο του εμπρησμού που υποστηρίχθηκε από την αστυνομία Βλ. ΕΦ ΕΜΠΡΟΣ 28/3/1928
- ↑ «Γαβαλάς, Νικόλαος Νικήτας». engineers.ims.forth.gr. Ανακτήθηκε στις 9 Ιουλίου 2022.
- ↑ Δανιήλ, Μαρία (19 Νοεμβρίου 2017). «ΔΗΜΟΣΙΟ ΚΑΠΝΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟ ΑΘΗΝΩΝ». Δανιήλ Μ., Τo Καπνεργοστάσιο Αθηνών. Τ’ αποκαΐδια μιας καπνικής βιομηχανίας. Ανακτήθηκε στις 8 Ιουλίου 2022.
- ↑ Κινηματογραφικό πλάνο από το αρχείο Νίκου Καβουκίδη
- ↑ ΕΦ. ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ 6.1.1945. ΕΦ. Η ΕΛΛΑΣ, 6.1.1945 & ΕΦ. ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ, 29.12.1945
- ↑ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ. ΕΜΠΡΟΣ 15.6.1950
- ↑ Μητρόπουλος, Γιώργος (8 Ιουνίου 2021). «Κολωνός: Ένα πρώην καπνεργοστάσιο μετατρέπεται σε πολιτιστικό τοπόσημο». euronews. Ανακτήθηκε στις 13 Μαρτίου 2023.
- ↑ «Δελτία Τύπου». Βουλή των Ελλήνων. Ανακτήθηκε στις 8 Ιουλίου 2022.
- ↑ «Το πρώην Δημόσιο Καπνεργοστάσιο αναβαθμίστηκε σε χώρο πολιτισμού». Η Καθημερινή. Ανακτήθηκε στις 10 Αυγούστου 2022.
- ↑ «Ανοίγει στο κοινό η έκθεση σύγχρονης τέχνης «Portals/Πύλη» στο πρώην Δημόσιο Καπνεργοστάσιο». Βιβλιοθήκη της Βουλής. Ανακτήθηκε στις 9 Ιουλίου 2022.