Αυτό το λήμμα αφορά αρχαίο ελληνικό φύλλο. Για τους σύχρονους κάτοικους της Φωκίδας, δείτε: Νομός Φωκίδας.

Οι Φωκείς είναι αρχαίο ελλαδικό φύλο που κατοικούσε στην περιοχή γύρω από την εύφορη κοιλάδα του Κηφισού. Η χώρα τους, η αρχαία Φωκίδα εκτεινόταν από τον Βόρειο Ευβοϊκό κόλπο μέχρι τον Κορινθιακό κόλπο και περιλάμβανε ολόκληρη την κοιλάδα του Κηφισού και μεγάλο τμήμα των ορεινών όγκων του Παρνασσού και του Καλλίδρομου. Η αρχαία Φωκίδα συνόρευε στα ανατολικά και στα δυτικά με τις χώρες των Οπούντιων Λοκρών και των Οζολών Λοκρών, στα νότια με τη χώρα των Βοιωτών, και στα βόρεια με τις χώρες των Μαλιέων των Οιταίων και των Δωριέων της αρχαιάς Δωρίδας. Οι τρεις βόρειοι γείτονες ήταν συνήθως κάτω από τη σφαίρα επιρροής των Θεσσαλών με αποτέλεσμα οι Φωκείς να βρίσκονται συχνά αντιμέτωποι με τους Θεσσαλούς[1].

Φωκίδα

Περιοχή της αρχαίας Ελλάδας

Δελφοί, η πόλη διεκδικήθηκε πολλές φορές από τους Φωκείς
 
Τοποθεσία: Στερεά Ελλάδα
Μεγαλύτερη πόλη: Ελάτεια
Διάλεκτος: Δωρική
Περίοδος ακμής: 4ος αιώνας π.Χ.
 
Χάρτης της αρχαίας Φωκίδας

Καταγωγή Επεξεργασία

Οι Φωκείς στο μεγαλύτερο ποσοστό τους ήταν Δωριείς στην καταγωγή τους. Ένας σημαντικός αριθμός Φωκικών πόλεων όμως είχε διαφορετική προέλευση. Παρόλα αυτά όλες οι πόλεις της Φωκίδας σταδιακά συνδέθηκαν στη συμπολιτεία λόγω κοινών συμφερόντων αλλά και κοινών εχθρών. Οι πόλεις που σύμφωνα με τις αναφορές δεν είχαν Δωρική καταγωγή σύμφωνα κυρίως με τον περιηγητή Παυσανία ήταν η Στείριδα, οι Άβες, η Υάμπολη, η Ελάτεια και ο Πανοπέας.

Αρχαίες Φωκικές πόλεις Επεξεργασία

 
Η αρχαία Τιθορέα

Η Φωκίδα περιλάμβανε έναν μεγάλο αριθμό πόλεων, οι περισσότερες εκ των οποίων ήταν καλά οχυρωμένες. Στον βορά στα σύνορα με τη Δωρίδα υπήρχαν η Λιλαία, ο Έρωχος και η μικρότερη πόλη Χαράδρα. Γύρω από τον ποταμό Κηφισό που αποτελούσε την καρδιά της Φωκίδας βρίσκονταν οι περισσότερες αρχαίες Φωκικές πόλεις. Η Ελάτεια που ήταν και η πρωτεύουσα της συμπολιτείας, η Τιθορέα, η Αμφίκλεια, ή Δρυμαία, το Τεθρώνιο, οι Νέωνες, οι Παραποτάμιοι, η Τριταία, οι Πεδιείς, ο Λέδων και λίγο πιο ανατολικά οι Άβες και η Υάμπολη. Νοτιότερα στις κοιλάδες νότια του Παρνασσού, κοντά στα σύνορα με τη Βοιωτία βρισκόταν η Δαυλίδα και ο Πανοπέας, ενώ λίγο δυτικότερα στις βόρειες πλαγιές του Ελικώνα βρισκόταν το Φλυγόνιο, η Στείριδα και η Άμβροσσος (ή Άμβρυσσος). Δυτικότερα στα σύνορα με του Οζολέους Λοκρούς ήταν χτισμένες οι πόλεις Κρίσσα, Κυπάρισσος, Εχεδάμεια και Ανεμώρεια, ενώ η παραθαλάσσια Κίρρα κοντά στη σημερινή Ιτέα ήταν για μεγάλη περίοδο Φωκική πόλη και επίνειο της Κρίσσας.[1]. Άλλες παραθαλάσσιες πόλεις των Φωκέων ήταν η Αντίκυρα, ο Μεδεώνας και η Βούλις (ή Βούλιδα). Σε κάποιες περιόδους της ιστορίας οι Φωκείς ελέγχαν και την περιοχή των Δελφών.[2]

Ο Όμηρος στην Ιλιάδα, στον κατάλογο των Νεών αναφέρει συνολικά εννέα Φωκικές πόλεις που έλαβαν μέρος στην Τρωική εκστρατεία[3]. Αυτές ήταν η Λιλαία, ο Πανοπέας, η Δαυλίδα, η Υάμπολη, η Κυπάρισσος, η Κρίσσα, η Ανεμώρεια, οι Παραποτάμιοι[4] και η Πυθώ (Πυθώ είναι το Ομηρικό όνομα των Δελφών). Η Λιλαία, ο Πανοπέας, η Δαυλίδα και η Υάμπολη παρέμεναν ίσχυρές Φωκικές πόλεις για μεγάλη περίοδο της ιστορίας. Η πόλη Κρίσσα ήταν η δυτικότερη Φωκική πόλη και βρισκόταν πάνω από τον κάμπο της Άμφισσας στην περιοχή που σήμερα είναι χτισμένο το χωριό Χρισσό (το οποίο φέρει παραφθαρμένο το αρχαίο όνομα). Κατά τον πρώτο ιερό πόλεμο (595-591 π.Χ.) καταστράφηκε η Κίρρα, το επίνειο της Κρίσσας και η Κρίσσα υπέστη μεγάλες καταστροφές και πέρασε στον έλεγχο των Δελφών. Η Κυπάρισσος και η Ανεμώρεια ήταν μικρότερες πόλεις με μικρό ρόλο τα μεταγενέστερα χρόνια. Πιστεύεται ότι βρίσκονταν στις νοτιοδυτικές πλαγιές του Παρνασσού στην περιοχή της σημερινής Αράχωβας.

Ιστορία Επεξεργασία

Η πρώτη αναφορά των Φωκέων στην ιστορία γίνεται από τον Όμηρο, που αναφέρει εννέα συνολικά Φωκικές πόλεις που έλαβαν μέρος στην Τρωική εκστρατεία[3]. Τα επόμενα χρόνια στην περιοχή της Φωκίδας εγκαταστάθηκαν Δωριείς οι οποίοι αφομοιώθηκαν σταδιακά από τον ντόπιο πληθυσμό, διαμορφώνοντας το φύλο των Φωκέων. Οι Φωκείς ξεπρόβαλαν στην ιστορία κυρίως κατά τη διάρκεια του Α' ιερού πολέμου. Η αφορμή για το ξέσπασμα αυτού του πολέμου ήταν πως οι κάτοικοι της Κρίσσας και της Κίρρας εκμεταλλεύονταν τους προσκυνητές του μαντείου των Δελφών. Η Δελφική Αμφικτυονία, της οποίας τότε ηγούνταν οι Θεσσαλοί, ήθελε να αποκτήσει τον έλεγχο του μαντείου και έτσι το 595 π.Χ. περίπου ξέσπασε πόλεμος μεταξύ της Δελφικής Αμφικτυονίας και των Φωκέων ο οποίος είχε διάρκεια δέκα χρόνια και τελείωσε με ήττα των τελευταίων. Μετά τον πόλεμο οι Φωκείς υποδουλώθηκαν στους Θεσσαλούς. και λίγο μετά, πιθανόν το 590π.Χ., αποφάσισαν να δημιουργήσουν τη Φωκική συμπολιτεία για να αντιμετωπίσουν τους επικυριαρχούς τους Θεσσαλούς. Η υποδούλωση στους Θεσσαλούς ενίσχυσε τους δεσμούς μεταξύ των Φωκικών πόλεων οι οποίες κατάφεραν τελικά να απελευθερωθούν το 571 π.Χ. όταν οι Θεσσαλοί ηττήθηκαν από τους Βοιωτούς και αναγκάστηκαν να αποσυρθούν και από τη Φωκίδα. Το 510 π.Χ. αντιμετώπισαν νικηφόρα τον Θεσσαλικό στρατό στη μάχη της Υάμπολης και διατήρησαν την ανεξαρτησία τους. Μετά τη μάχη αυτή, οι Φωκείς δεν απειλήθηκαν ξανά από τους βόρειους γείτονές τους. Οι Φωκείς αναμείχθηκαν και στους τρεις ιερούς πολέμους που ακολούθησαν τους επόμενους αιώνες με αφορμή το μαντείο των Δελφών αλλά και στον Κορινθιακό πόλεμο το 395π.Χ. [5].

Οι περσικοί πόλεμοι Επεξεργασία

 
Χάρτης των Περσικών Πολέμων. Με μπλε χρώμα οι ελληνικές πόλεις-κράτη που συγκρότησαν τη συμμαχία εναντίον των Περσών

Οι Φωκείς ήταν οι μόνοι από τις κεντρικές και βόρειες ελληνικές χώρες που δεν πήγαν με το μέρος των Περσών όταν ο Ξέρξης, εκστράτευσε εναντίον της Ελλάδας. Συμμετείχαν με αξιόλογο στράτευμα στη μάχη των Θερμοπυλών. Τη στάση τους αυτή την ερμηνεύει ο Ηρόδοτος, ως αποτέλεσμα της εναντίωσης τους στην επιλογή των μακροχρόνιων εχθρών τους Θεσσαλών, Βοιωτών και Λοκρών οι οποίοι είχαν τηρήσει ουδέτερη στάση και επέτρεψαν τη διέλευση του Περσικού στρατεύματος από τα εδάφη τους[6].Η στάση τους αυτή είχε ως αποτέλεσμα να τους εμπιστευτούν οι ισχυρές χώρες της αρχαίας Ελλάδας τον έλεγχο του μαντείου των Δελφών για μεγάλη περίοδο κατά τον 5ο π.Χ αιώνα. Μετά την ήττα των Ελλήνων στις Θερμοπύλες ο περσικός στρατός διέσχισε τη Φωκίδα προκαλώντας τεράστιες καταστροφές στις Φωκικές πόλεις. Όπως αναφέρει ο Ηρόδοτος ο περσικός στρατός περνώντας από την πεδιάδα του Κηφισού κατέστρεψε τις πόλεις Δρυμαία, Έρωχο, Τεθρώνιο, Αμφίκλεια, Ελάτεια, Πεδιείς, Τριταία, Υάμπολη, Άβες, Νέων και Παραποτάμιους[7]. Οι περισσότερες Φωκικές πόλεις εξαναγκάστηκαν να συμμαχήσουν με τους Πέρσες και να τους παρέχουν βοήθεια στη μάχη των Πλαταιών. Οι Φωκείς έστειλαν στις Πλαταιές χίλιους οπλίτες να ενισχύσουν το Περσικό στράτευμα. Οι πόλεις της Φωκίδας όμως που παρέμεναν ελεύθερες βοήθησαν τον ελληνικό στρατό.

Οι επόμενοι αιώνες Επεξεργασία

Τα χρόνια που ακολούθησαν τους περσικούς πολέμους οι Φωκείς λόγω της στάσης τους να εναντιωθούν στους Πέρσες βρέθηκαν να έχουν αναβαθμισμένο ρόλο στα γεγονότα της αρχαίας Ελλάδας. Το 457 π.Χ. οι Αθηναίοι τους παρέδωσαν το μαντείο των Δελφών, γεγονός που προκάλεσε την επέμβαση της Σπάρτης με αποτέλεσμα να ξεσπάσει ο δεύτερος ιερός πόλεμος. Οι Φωκείς μετά το τέλος του πολέμου διατήρησαν τον έλεγχο του μαντείου μέχρι τη Νικίειο ειρήνη το 421 π.Χ. οπότε και ανακηρύχθηκε ανεξάρτητο. Κατά τον 4ο π.Χ. αιώνα όταν κυριάρχησε στον ελλαδικό χώρο η Θήβα η Φωκίδα υποχρεώθηκε να συμμετάσχει στη συμμαχία της Θήβας. Η άρνηση των Φωκέων να στείλουν στρατό να βοηθήσει τη Θήβα κατά την εκστρατεία των Θηβαίων στην Πελοπόννησο έστρεψε την τελευταία εναντίον τους. Η Θήβα για να τιμωρήσει τους Φωκείς τους κατηγόρησε στο Αμφικτυονικό συνέδριο πως είχαν καλλιεργήσει μέρος των ιερών κτημάτων των Δελφών. Το Αμφικτυονικό συνέδριο αποφάσισε να τους επιβάλλει βαρύ πρόστιμο το οποίο οι Φωκείς αδυνατούσαν να πληρώσουν. Οι Φωκείς τότε αποφάσισαν να αντιδράσουν στην απόφαση. Εξέλεξαν στρατηγό τον Φιλόμηλο και με τη βοήθεια της Σπάρτης έφτιαξαν έναν στρατό 5.000 αντρών με τον οποίο κατέλαβαν το μαντείο των Δελφών και προσπάθησαν να ακυρώσουν την απόφαση. Το γεγονός αυτό αποτέλεσε την αφορμή του τρίτου ιερού πολέμου. Κατά τη διάρκεια του πολέμου οι Φωκείς εξασφάλισαν τη συμμαχία των Σπαρτιατών, των Αθηναίων και των τυράννων των Φερών ενώ εναντίον τους κινήθηκαν τα μέλη της Δελφικής Αμφικτυονίας κάτω από την ηγεσία των Θηβαίων και αργότερα οι Μακεδόνες. Μετά τον θάνατο του Φιλόμηλου το 354 π.Χ. στη μάχη στο Νέον, τον διαδέχτηκε ο Ονόμαρχος. Ο Ονόμαρχος δαπανόντας χρήματα από τους θησαυρούς των Δελφών έφτιαξε έναν ισχυρό μισθοφορικό στρατό 20.000 πολεμιστών και 1000 ιππέων ενώ την ίδια περίοδο άρχισε να οχυρώνει τις Φωκικές πόλεις. Με τον στρατό εκστράτευσε κατά των γειτονικών Επικνημίδιων Λοκρών καταλαμβάνοντας το Θρόνιο.[8] Επίσης εκστράτευσε κατά της Δωρίδας αλλά και της Βοιωτίας καταλαμβάνοντας τον Ορχομενό. Στη συνέχεια στράφηκε εναντίον της Θεσσαλίας προκαλώντας για πρώτη φορά την παρέμβαση των Μακεδόνων. Ο Ονόμαρχος κατάφερε δύο φορές να επιβληθεί εναντίον των Μακεδόνων αλλά ηττήθηκε στη μάχη του Κρόκιου Πεδίου όπου και σκοτώθηκε. Τον Ονόμαρχο διαδέχτηκε ο αδερφός του Φάυλλος, ο οποίος πέθανε δύο χρόνια μετά και ανέλαβε την ηγεσία του στρατού ο Φάλαιρος. Τα επόμενα χρόνια οι Φωκείς εκστράτευσαν κατά της Βοιωτίας αλλά χωρίς επιτυχία. Κατόρθωσαν όμως στο διάστημα αυτό να διατηρήσουν τις κτήσεις τους. Η Φιλοκράτειος ειρήνη που υπογράφτηκε μεταξύ Αθηναίων και Μακεδόνων απομόνωσε τους Φωκείς που έμειναν χωρίς συμμάχους. Τελικά το 346 π.Χ. οι Φωκείς αναγκάστηκαν να παραδοθούν. Η ποινή που τους επιβλήθηκε ήταν πολύ σκληρή καθώς υποχρεώθηκαν να πληρώνουν 60 τάλαντα ετησίως για να ξεπληρώσουν τους θησαυρούς που αφαίρεσαν από τους Δελφούς ενώ τους αφαιρέθηκαν και οι δύο ψήφοι που είχαν στο Αμφικτυονικό συνέδριο οι οποίοι δόθηκαν στους Μακεδόνες. Κατά τη διάρκεια του τέταρτου ιερού πολέμου που ξέσπασε έξι χρόνια μετά οι Φωκικές πόλεις που αναμίχθηκαν καταστράφηκαν από τον Μακεδονικό στρατό. Στη συνέχεια η Φωκίδα παρήκμασε. Από το 301 π.Χ. οι Φωκείς συμμάχησαν με την Αιτωλική Συμπολιτεία που απέκτησε τον έλεγχο του μαντείου των Δελφών σε αυτό το διάστημα, ενώ κατάφερε να αντιμετωπίσει μαζί με τους Θεσσαλούς τη γαλατική επιδρομή του 279 π.Χ.[5]

Αποικίες των Φωκέων Επεξεργασία

Οι Φωκείς δεν ίδρυσαν πολλές αποικίες. Η σημαντικότερη αποικία των Φωκαίων ήταν η Φώκαια στα παράλια της Μικράς Ασίας, απέναντι από τη Χίο. Οι Φωκείς ίδρυσαν αυτή την αποικία μαζί με Αθηναίους αποίκους. Αρχηγός των πρώτων αποίκων ήταν ο Αθηναίος Φιλογένης. Η Φώκαια εξελίχθηκε σε μία από τις ισχυρότερες πόλεις της αρχαίας Ελλάδας. Δημιούργησε έναν νέο τύπο πλοίου, την πεντηκόντορο που της έδωσε τη δυνατότητα να πραγματοποιήσει μακρινά θαλάσσια ταξίδια και να ιδρύσει απομακρυσμένες αποικίες, στη Μαύρη Θάλασσα, στη σημερινή νότια Γαλλία, στην Ιβηρική χερσόνησο και στην Κορσική. Γνωστότερη αποικία της Φώκαιας ήταν η Μασσαλία[9].

Κληρονομιά Επεξεργασία

Από τις πολυάριθμες αρχαίες Φωκικές πόλεις σήμερα διασώζονται τα ερείπια ενός μεγάλου αριθμού απ' αυτές. Χαρακτηριστικό των περισσότερων αρχαίων Φωκικών πόλεων που διασώζονται σήμερα είναι η ισχυρή οχύρωση τους, αποτέλεσμα των συνεχών πολέμων που διεξάγονταν στην περιοχή, αλλά και η έλλειψη σημαντικών μνημείων και ναών κάτι που οφείλεται στις λεηλασίες που υπέστησαν αυτές οι πόλεις, αλλά και στη μέτρια οικονομική τους κατάσταση. Σε καλύτερη κατάσταση σώζονται σήμερα η Δαυλίδα, δίπλα στο χωριό Δαύλεια, ο Πανοπέας δίπλα στο χωριό Άγιος Βλάσιος, η Δρυμαία δίπλα στο ομώνυμο χωριό και οι Άβες πολύ κοντά στο χωριό Έξαρχος. Σημαντικά ερείπια διασώζονται επίσης από την αρχαία Λιλαία, δίπλα στο ομώνυμο χωριό, από την αρχαία Τιθορέα, στην οποία τα ερείπια και τα τείχη της αρχαίας πόλης βρίσκονται μέσα στον σύγχρονο οικισμό της Τιθορέας, από την αρχαία Αμφίκλεια, στην οποία διασώζεται τμήμα της οχύρωσης και από το Τεθρώνιο που σώζεται μέρος της οχύρωσης. Ερείπια της αρχαίας Άμβροσσου είναι ευδιάκριτα δίπλα στην κωμοπολη Δίστομο καθώς και της Υάμπολης δίπλα στο χωριό Έξαρχο. Η αρχαία Στείριδα βρισκόταν κοντά στο χωριό Στείρι αλλά δεν διασώζεται, καθώς μεγάλο μέρος των ερειπίων της χρησιμοποιήθηκε κατά τον Μεσαίωνα στην ανοικοδόμηση της τοπικής μονής του Οσίου Λουκά. Επίσης ελάχιστα διασώζονται από την αρχαία Ελάτεια, την ισχυρότερη από τις Φωκικές πόλεις.

Παραπομπές Επεξεργασία

  1. 1,0 1,1 Βικηθήκη Παυσανίας περιήγησις/ Φωκικά
  2. Arxaiologia.gr Άρθρο του αρχαιολόγου Φώτη Ντάσιου
  3. 3,0 3,1 Βικηθήκη - Ιλιάδα Ραψωδία Β΄στίχοι 517-520 Αὐτὰρ Φωκήων Σχεδίος καὶ Ἐπίστροφος ἦρχον υἷες Ἰφίτου μεγαθύμου Ναυβολίδαο, οἳ Κυπάρισσον ἔχον Πυθῶνά τε πετρήεσσαν Κρῖσάν τε ζαθέην καὶ Δαυλίδα καὶ Πανοπῆα, οἵ τ' Ἀνεμώρειαν καὶ Ὑάμπολιν ἀμφενέμοντο, οἵ τ' ἄρα πὰρ ποταμὸν Κηφισὸν δῖον ἔναιον, οἵ τε Λίλαιαν ἔχον πηγῇς ἔπι Κηφισοῖο·
  4. οἵ τ' ἄρα πὰρ ποταμὸν Κηφισὸν δῖον ἔναιον
  5. 5,0 5,1 Arxaiologia.gr Άρθρο της Κατερίνας Τυπάλδου-Φακίρη
  6. Βικιθήκη, Ηροδότου ιστορία, Βιβλίο Θ, κεφ. 27,28,29,30 1 ἐν δὲ τῷ διὰ μέσου χρόνῳ, ἐπείτε τὸ ἐν Θερμοπύλῃσι τρῶμα ἐγεγόνεε, αὐτίκα Θεσσαλοὶ πέμπουσι κήρυκα ἐς Φωκέας, ἅτε σφι ἔχοντες αἰεὶ χόλον, ἀπὸ δὲ τοῦ ὑστάτου τρώματος καὶ τὸ κάρτα. 2 ἐσβαλόντες γὰρ πανστρατιῇ αὐτοί τε οἱ Θεσσαλοὶ καὶ οἱ σύμμαχοι αὐτῶν ἐς τοὺς Φωκέας, οὐ πολλοῖσι ἔτεσι πρότερον ταύτης τῆς βασιλέος στρατηλασίης, ἑσσώθησαν ὑπὸ τῶν Φωκέων καὶ περιέφθησαν τρηχέως. 3 ἐπείτε γὰρ κατειλήθησαν ἐς τὸν Παρνησὸν οἱ Φωκέες ἔχοντες μάντιν Τελλίην τὸν Ἠλεῖον, ἐνθαῦτα ὁ Τελλίης οὗτος σοφίζεται αὐτοῖσι τοιόνδε. γυψώσας ἄνδρας ἑξακοσίους τῶν φωκέων τοὺς, ἀρίστους, αὐτούς τε τούτους καὶ τὰ ὅπλα αὐτῶν, νυκτὸς ἐπεθήκατο τοῖσι Θεσσαλοῖσι, προείπας αὐτοῖσι, τὸν ἂν μὴ λευκανθίζοντα ἴδωνται, τοῦτον κτείνειν. 4 τούτους ὦν αἵ τε φυλακαὶ τῶν Θεσσαλῶν πρῶται ἰδοῦσαι ἐφοβήθησαν, δόξασαι ἄλλο τι εἶναι τέρας, καὶ μετὰ τὰς φυλακὰς αὐτὴ ἡ στρατιὴ οὕτω ὥστε τετρακισχιλίων κρατῆσαι νεκρῶν καὶ ἀσπίδων Φωκέας, τῶν τὰς μὲν ἡμισέας ἐς Ἄβας ἀνέθεσαν τὰς δὲ ἐς Δελφούς· 5 ἡ δὲ δεκάτη ἐγένετο τῶν χρημάτων ἐκ ταύτης τῆς μάχης οἱ μεγάλοι ἀνδριάντες οἱ περὶ τὸν τρίποδα συνεστεῶτες ἔμπροσθε τοῦ νηοῦ τοῦ ἐν Δελφοῖσι, καὶ ἕτεροι τοιοῦτοι ἐν Ἄβῃσι ἀνακέαται
  7. Βικιθήκη Ιστορίαι (Ηροδότου)/Ουρανία πορευόμενοι γὰρ ταύτῃ παρὰ τὸν Κηφισὸν ποταμὸν ἐδηίουν πάντα, καὶ κατὰ μὲν ἔκαυσαν Δρυμὸν πόλιν κατὰ δὲ Χαράδραν καὶ Ἔρωχον καὶ Τεθρώνιον καὶ Ἀμφίκαιαν καὶ Νέωνα καὶ Πεδιέας καὶ Τριτέας καὶ Ἐλάτειαν καὶ Ὑάμπολιν καὶ Παραποταμίους καὶ Ἄβας, ἔνθα ἦν ἱρὸν Ἀπόλλωνος πλούσιον, θησαυροῖσί τε καὶ ἀναθήμασι πολλοῖσι κατεσκευασμένον
  8. Διόδωρος, Ιστορική Βιβλιοθήκη 16.33
  9. «πληροφορίες για τη Φώκαια». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 6 Αυγούστου 2002. Ανακτήθηκε στις 6 Αυγούστου 2002. 

Εξωτερικοί Σύνδεσμοι Επεξεργασία