Αδριανός

Ο Πόπλιος Αίλιος Τραϊανός Αδριανός (Publius Aelius Traianus Hadrianus, 24 Ιανουαρίου 76 - 10 Ιουλίου 138) ήταν Ρωμαίος αυτοκράτορας κατά τα έτη 117–138, καθώς επίσης στωικός και επικούρειος φιλόσοφος. Αποτελεί τον τρίτο από τους λεγόμενους "Πέντε Καλούς Αυτοκράτορες". Η βασιλεία του είχε ένα διστακτικό ξεκίνημα, μια ένδοξη περίοδο ακμής και ένα τραγικό επίλογο.

Αδριανός
Προτομή του αυτοκράτορα της Ρώμης Αδριανού (76 - 138), Μουσεία Καπιτωλίου, Ρώμη.
Ρωμαίος Αυτοκράτορας
Περίοδος	11 Αυγούστου 117 – 10 Ιουλίου 138
Προκάτοχος	Τραϊανός
Διάδοχος	Αντωνίνος
Γέννηση	24 Ιανουαρίου 76 Ιτάλικα στη σημερινή Ισπανία
Θάνατος	10 Ιουλίου 138 (62 ετών) Καμπανία Ιταλίας
Σύζυγος	Βιβία Σαβίνα
Οίκος	Δυναστεία των Αντωνίνων
Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα ()

Για άλλες χρήσεις, δείτε: Αδριανός (αποσαφήνιση).

Νεανική Ηλικία

Παρόλο που σύμφωνα με μεταγενέστερη παράδοση ο Αδριανός γεννήθηκε στην Ιτάλικα, μια πόλη στην επαρχία με το όνομα Hispania Baetica (η νοτιότερη ρωμαϊκή επαρχία στην Ιβηρική Χερσόνησο, που περιλαμβάνει τη σύγχρονη Ισπανία και Πορτογαλία), ο ίδιος αναφέρει στη σήμερα χαμένη αυτοβιογραφία του πως γεννήθηκε στη Ρώμη στις 24 Ιανουαρίου 76, από μια οικογένεια με ιταλικές ρίζες, η οποία διέμενε στην Ισπανία για πολλές γενεές. Ωστόσο, ίσως αυτό να ήταν κάποιος πολιτικός ελιγμός εκ μέρους του, ώστε να αποδείξει πως ήταν Ρωμαίος από κάθε άποψη. Πατέρας του ήταν ο Ρωμαίος από την Ισπανία, Πόπλιος Αίλιος Αδριανός Άφερ, ο οποίος ως συγκλητικός της πραιτωρικής βαθμίδας περνούσε πολύ από τον καιρό του στη Ρώμη. Οι πρόγονοί του κατάγονταν από την Αδρία, το σύγχρονο Άτρι, μία αρχαία πόλη στο Πικηνόν της Ιταλίας. Ωστόσο η οικογένεια εγκαταστάθηκε στην Ιτάλικα λίγο μετά την ίδρυσή της από το Σκιπίωνα τον Αφρικανό. Ο Άφερ ήταν εξάδελφος από την πλευρά του πατέρα του με το μέλλοντα αυτοκράτορα Τραϊανό. Μητέρα του ήταν η Δομίτια Παυλίνα από τις Γάδες (το Κάδιξ). Η Παυλίνα ήταν κόρη διακεκριμένης οικογένειας Ρωμαίων από την Ισπανία. Μοναδική αδερφή του Αδριανού ήταν η Αιλία Δομίτια Παυλίνα. Οι γονείς τους πέθαναν το 85/86 όταν ο Αδριανός ήταν μόλις εννέα ετών, και έτσι ο τελευταίος πέρασε στην κηδεμονία του Τραϊανού και του Πόπλιου Ακιλίου Αττιανού. Ο Αδριανός έλαβε μόρφωση σε διάφορα πεδία, όπως όλοι οι νεαροί αριστοκράτες της εποχής του. Μάλιστα του άρεσε τόσο πολύ να μελετά την ελληνική λογοτεχνία που τον αποκαλούσαν Graeculus ("Μικρό Έλληνα").

Ο Αδριανός επισκέφτηκε και πάλι την Ιτάλικα όταν ήταν 14 ετών και κατετάγη στον στρατό, αλλά ανακλήθηκε από τον Τραϊανό ο οποίος από εκεί και έπειτα ανέλαβε τη διαπαιδαγώγησή του. Δεν επέστρεψε ποτέ πια εκεί αν και αργότερα η πόλη ανακηρύχθηκε colonia προς τιμήν του. Η πρώτη του στρατιωτική θέση ήταν αυτή του χιλιάρχου (tribunus militum) στη λεγεώνα Legio II Adiutrix. Αργότερα, πήρε μετάθεση για τη Legio I Minervia στη Γερμανία. Όταν ο Νέρβας πέθανε το 98, έσπευσε να ενημερώσει προσωπικά τον Τραϊανό. Αργότερα έγινε λεγάτος μιας λεγεώνας στην Άνω Παννονία και κατόπιν κυβερνήτης της επαρχίας αυτής. Υπήρξε επίσης άρχων της Αθήνας για κάποιο σύντομο διάστημα, όπου και ονομάστηκε Αθηναίος πολίτης.Ο Αδριανός συμμετείχε ενεργά στους πολέμους εναντίον των Δακών (ως λεγάτος της Legio V Macedonica) και πιθανολογείται πως ο Τραϊανός τον αντάμειψε για τις επιτυχίες του.

Ο Αδριανός συνόδεψε τον Τραϊανό στην εκστρατεία του ενάντια στην Παρθία ως μέλος τους επιτελείου του. Ούτε κατά τη διάρκεια της αρχικής νικηφόρου φάσης, ούτε κατά τη διάρκεια της δεύτερης φάσης του πολέμου, όταν η επανάσταση εξαπλώθηκε στη Μεσοποταμία, ο Αδριανός έκανε κάτι αξιοσημείωτο. Εν τούτοις, όταν ο κυβερνήτης της Συρίας έπρεπε να αποσταλεί στη Δακία όπου είχαν ξεσπάσει νέες φασαρίες, ο Αδριανός ονομάστηκε αντικαταστάτης του, λαμβάνοντας αυτόνομη διοικητική εξουσία. Ο Τραϊανός, σοβαρά άρρωστος τη στιγμή εκείνη, αποφάσισε να επιστρέψει στη Ρώμη, ενώ ο Αδριανός έμεινε στη Συρία για να προστατεύσει τις ρωμαϊκές κατακτήσεις. Ο Τραϊανός έφτασε μέχρι τον Σελινούντα πριν αρρωστήσει τόσο ώστε να μην μπορεί να συνεχίσει το ταξίδι του. Αν και ο Αδριανός ίσως ήταν η προφανής επιλογή για τη διαδοχή, δεν είχε ποτέ υιοθετηθεί από τον αυτοκράτορα. Η επίσημη εκδοχή ήταν ότι, ενώ ο Τραϊανός κειτόταν ετοιμοθάνατος, με τη σύζυγό του Πομπηία Πλωτίνα να τον φροντίζει, κατονόμασε διάδοχό του τον Αδριανό. Οι φήμες της εποχής θέλουν την Πλωτίνα θερμή υποστηρίκτρια του Αδριανού και εκείνον να της χρωστά την άνοδό του στον θρόνο. Ωστόσο το θέμα παραμένει σκοτεινό μέχρι σήμερα.

Αυτοκράτορας

Εξασφαλίζοντας την εξουσία

Προτομή του αυτοκράτορα της Ρώμης Αδριανού (76 - 138), Αρχαιολογικό Μουσείο, Βενετία.

Ο Αδριανός γρήγορα εξασφάλισε την υποστήριξη των λεγεώνων – ένας πιθανός ανταγωνιστής, ο Λεύκιος Κιέτος, αποπέμφθηκε άμεσα. Η αποδοχή της Συγκλήτου ακολούθησε όταν παρουσιάστηκαν πιθανώς πλαστά έγγραφα υιοθεσίας από τον Τραϊανό (αν και ήταν υπό την κηδεμονία του). Η φήμη για πλαστογράφηση εγγράφου ήταν ελάσσονος σημασίας – η νομιμότητα του Αδριανού προέκυψε από την έγκριση της Συγκλήτου και των στρατευμάτων της Συρίας.

Ο Αδριανός δεν πήγε αμέσως στη Ρώμη – ήταν απασχολημένος με την αποκατάσταση της τάξης στην Ανατολή και με την κατάπνιξη της επανάστασης των Ιουδαίων που ξέσπασε κατά τη διάρκεια της θητείας του Τραϊανού. Κατόπιν πήγε να εξασφαλίσει τα σύνορα στο Δούναβη. Ο Αττιανός, ο πρώην προστάτης του Αδριανού, ορίστηκε τοποτηρητής του θρόνου και «ανακάλυψε» μια σκευωρία στην οποία εμπλέκονταν τέσσερις σημαντικοί συγκλητικοί, ανάμεσα στους οποίους και ο Λεύκιος Κιέτος, και ζήτησε από τη Σύγκλητο τον θάνατό τους. Δεν τέθηκε θέμα δίκης – συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν. Επειδή ο Αδριανός απουσίαζε εκείνη την εποχή, μπόρεσε να υποστηρίξει ότι ο Αττιανός έδρασε με δική του πρωτοβουλία.

Στρατιωτική καριέρα

Παρά τις ικανότητές του στη στρατιωτική διοίκηση, η βασιλεία του Αδριανού χαρακτηρίστηκε από την απουσία μεγάλων πολεμικών συγκρούσεων, με εξαίρεση τον δεύτερο πόλεμο ανάμεσα στους Ιουδαίους και τους Ρωμαίους. Εγκατέλειψε τις κατακτήσεις του Τραϊανού στη Μεσοποταμία, αποφασίζοντας πως ήταν αδύνατο να διαφυλαχθούν. Παραλίγο να ξεσπάσει πόλεμος με την Παρθία, γύρω στο 121, αλλά η απειλή αποφεύχθηκε όταν ο Αδριανός διαπραγματεύτηκε με επιτυχία συνθήκη ειρήνης.

Η ειρηνιστική πολιτική ενδυναμώθηκε με την ανέγερση μόνιμων αμυντικών έργων στα σύνορα της αυτοκρατορίας. Το πιο γνωστό είναι το ογκώδες Τείχος του Αδριανού στη Μεγάλη Βρετανία. Τα σύνορα στον Δούναβη και τον Ρήνο ενδυναμώθηκαν με μια σειρά ξύλινων κυρίως οχυρώσεων, οχυρών και παρατηρητηρίων, με τα τελευταία να διευκολύνουν ιδιαιτέρως την επικοινωνία και την τοπική ασφάλεια. Παρόμοια τείχη, πλίθινα αυτή τη φορά, έκτισε κατά μήκος κρίσιμων διαβάσεων στη Βόρεια Αφρική (Μαυριτανία), τα οποία είχα μήκος πολλών δεκάδων χιλιομέτρων το καθένα. Για να κρατά ψηλά το ηθικό των στρατιωτών και να μη μένουν αδρανείς, ο Αδριανός όρισε να γίνονται συχνά γυμνάσια, και μάλιστα επέβλεπε ο ίδιος τις διάφορες στρατιές. Παρόλο που τα νομίσματα που έκοψε απεικονίζουν τόσο πολεμικές όσο και ειρηνικές σκηνές, η πολιτική του Αδριανού ήταν η επιβολή της ειρήνης με τη δύναμη, ακόμη και την απειλή.

Ο Τρίτος Ρωμαιο-Ιουδαϊκός πόλεμος

Το 130, ο Αδριανός επισκέφθηκε τα ερείπια της Ιερουσαλήμ, τα οποία άφησε πίσω του ο Πρώτος Ρωμαιο–Ιουδαϊκός πόλεμος του 66 – 73. Υποσχέθηκε να ανοικοδομήσει την πόλη, αλλά σχεδίαζε να την κάνει μια παγανιστική μητρόπολη, την οποία θα ονόμαζε Αιλία Καπιτωλίνα. Ένας νέος παγανιστικός ναός πάνω στα ερείπια του Δεύτερου Ναού της Ιερουσαλήμ επρόκειτο να αφιερωθεί στον Γιούπιτερ. Επιπροσθέτως, απαγόρευσε την περιτομή, την οποία έβλεπε ως ένθερμος φιλέλληνας που ήταν, ως ακρωτηριασμό. Ένα ρωμαϊκό νόμισμα με την επιγραφή Αιλία Καπιτωλίνα (Aelia Capitolina) κόπηκε το 132.

Η στάση αυτή του Αδριανού πυροδότησε μια νέα μεγάλη επανάσταση (132 – 135), υπό τον Μπαρ Κόκχμπα και τον Ακίμπα μπεν Τζόζεφ. Κατόπιν του γεγονότος αυτού, ο Αδριανός κάλεσε τον στρατηγό του Σέξτο Ιούλιο Σεβήρο από τη Βρετανία, και σώματα στρατού κατέφθασαν ακόμη και από τον Δούναβη. Οι απώλειες των Ρωμαίων ήταν βαρύτατες, και πιστεύεται ότι μια ολόκληρη λεγεώνα, η XXII Deiotariana καταστράφηκε. Οι απώλειες ήταν τόσο μεγάλες ώστε ο Αδριανός στην αναφορά του προς τη Σύγκλητο παρέλειψε την καθιερωμένη φράση «Εγώ και οι λεγεώνες είμαστε καλά». Εντούτοις οι δυνάμεις του Αδριανού τελικά κατέπνιξαν την επανάσταση. Σύμφωνα με τον Δίωνα Κάσσιο, κατά τη διάρκεια του πολέμου 580.000 Ιουδαίοι έχασαν τη ζωή τους, 50 οχυρωμένες πόλεις και 985 χωριά καταστράφηκαν ολοσχερώς.

Μετά τη λήξη του πολέμου, ο Αδριανός συνέχισε τις θρησκευτικές διώξεις κατά των Ιουδαίων, σύμφωνα με το Βαβυλωνιακό Ταλμούδ. Αποπειράθηκε να ξεριζώσει τον Ιουδαϊσμό, τον οποίο και έβλεπε ως την αιτία συνεχών επαναστάσεων, κήρυξε εκτός νόμου την Τορά, το εβραϊκό ημερολόγιο και εκτέλεσε Ιουδαίους λόγιους. Ο ιερός πάπυρος κάηκε τελετουργικά στο Όρος του Ναού. Στο πρώην σκευοφυλάκιο του Ναού εγκατέστησε δύο αγάλματα, ένα του Γιούπιτερ και ένα δικό του. Σε μια προσπάθεια να διαγράψει κάθε ανάμνηση της Ιουδαίας, αφαίρεσε το όνομά της από το χάρτη και το αντικατέστησε με το Συρία Παλαιστίνα, από τους Φιλισταίους, αρχέγονους εχθρούς των Ιουδαίων. Επανίδρυσε την Ιερουσαλήμ υπό τη μορφή ρωμαϊκής παγανιστικής πόλης, με το όνομα Αιλία Καπιτωλίνα (Aelia Capitolina) και απαγόρευσε στους Εβραίους να εισέρχονται σε αυτήν.

Προστάτης των Τεχνών και των Γραμμάτων

Το Πάνθεον της Ρώμης, χτισμένο αρχικά από τον Αγρίππα, στο οποίο ο Αδριανός έδωσε τη μορφή που γνωρίζουμε σήμερα.

Ο Αδριανός περιγράφεται συχνά ως ο πιο πολύπλευρος από τους Ρωμαίους αυτοκράτορες. Του άρεσε να επιδεικνύει τις γνώσεις του σε όλα τα πνευματικά και καλλιτεχνικά πεδία. Πάνω από όλα, ο Αδριανός υπήρξε προστάτης των τεχνών: η Βίλλα του Αδριανού στο Τίβολι ήταν το εξοχότερο ρωμαϊκό παράδειγμα αλεξανδρινού κήπου, που αναβίωνε ένα ιερό τοπίο, χαμένο σήμερα σε μεγάλο μέρος εξαιτίας της καταστροφής των ερειπίων από τον Καρδινάλιο ντ’ Έστε που αφαίρεσε μεγάλο μέρος των μαρμάρων για να χτίσει τη Βίλα ντ' Έστε. Στη Ρώμη, το Πάνθεον, αρχικά χτισμένο από τον Αγρίππα και κατεστραμμένο από φωτιά το 80, χτίστηκε εκ νέου από τον Αδριανό με τη θολωτή μορφή που βλέπουμε μέχρι σήμερα. Είναι ένα από τα πλέον διατηρημένα αρχαία ρωμαϊκά κτίρια και επηρέασε σημαντικά πολλούς από τους μεγάλους αρχιτέκτονες της Ιταλικής Αναγέννησης και του Μπαρόκ.

Πριν καν αρχίσει η περίοδος της βασιλείας του, ο Αδριανός έδειχνε μεγάλο ενδιαφέρον για την αρχιτεκτονική αλλά, από ό,τι φαίνεται, οι ενθουσιώδεις του προσπάθειες δεν τύγχαναν πάντα της καλύτερης κριτικής. Για παράδειγμα, ο Απολλόδωρος της Δαμασκού, διάσημος αρχιτέκτων του Φόρουμ του Τραϊανού, απέρριψε τα σχέδιά του. Όταν ο Τραϊανός, προκάτοχος του Αδριανού, συμβουλεύτηκε τον Απολλόδωρο για κάποιο πρόβλημα σχετικό με την αρχιτεκτονική, ο Αδριανός διέκοψε για να συμβουλέψει κάτι, πράγμα που έκανε τον Απολλόδωρο να απαντήσει: «Ξεκουμπίσου και ζωγράφιζε τις κολοκύθες σου. Δεν έχεις ιδέα γι’ αυτά τα θέματα». Με τον όρο «κολοκύθες» αναφέρθηκε στους θόλους που είχε σχεδιάσει ο Αδριανός, όπως το Σεραπείο στη βίλλα του. Φημολογείται ότι μόλις ο Αδριανός διαδέχτηκε τον Τραϊανό στον αυτοκρατορικό θρόνο, εξόρισε τον Απολλόδωρο και τελικά τον θανάτωσε. Είναι πολύ πιθανόν η ιστορία αυτή να κατασκευάστηκε αργότερα για να δυσφημίσει τον χαρακτήρα του, καθώς ο Αδριανός, παρόλο που ήταν πολύ δημοφιλής στην αυτοκρατορία, δεν θαυμαζόταν ανεξαιρέτως από όλους, ούτε κατά τη διάρκεια της ζωής του ούτε αργότερα.

Ο Αδριανός έγραψε ποίηση τόσο στα λατινικά όσο και στα ελληνικά. Θεωρείται ότι συνέθεσε τρία ή τέσσερα επιγράμματα της Παλατινής Ανθολογίας. Σώζεται το ποίημα που έγραψε στα λατινικά την ώρα του θανάτου του. Επίσης συνέγραψε την αυτοβιογραφία του, μια εργασία όχι και τόσο μεγάλη σε έκταση ή αποκαλυπτικότητα, αλλά με στόχο να ξεκαθαρίσει διάφορες φήμες και να εξηγήσει διάφορες πράξεις του. Το έργο αυτό δεν έχει διασωθεί αλλά από ό,τι φαίνεται χρησιμοποιήθηκε από ένα συγγραφέα – είτε τον Μάριο Μάξιμο είτε κάποιον άλλο – ως βάση για τον βίο του Αδριανού στο έργο Historia Augusta.

Μια άλλη προσφορά του Αδριανού στην τέχνη ήταν η γενειάδα. Τα πορτραίτα των αυτοκρατόρων μέχρι τότε τους παρουσίαζαν ξυρισμένους, ιδεατές απεικονίσεις Ελλήνων αθλητών. Ο Αδριανός είχε γενειάδα όπως δείχνουν όλα του τα πορτρέτα. Οι διάδοχοί του αυτοκράτορες θα απεικονίζονταν με γενειάδες για πάνω από ενάμιση αιώνα.

Ο Αδριανός ήταν ουμανιστής και βαθύτατα φιλέλληνας σε όλα του τα γούστα. Αγαπούσε τις διδαχές των φιλοσόφων Επικτήτου, Ηλιοδώρου και Φαβωρίνου και γενικά θεωρείται επικούρειος, όπως και ορισμένοι από τους φίλους του. Φρόντισε για τις κοινωνικές ανάγκες του ρωμαϊκού λαού. Μείωσε αν και δεν κατάργησε τη δουλεία, εξανθρώπισε τον νομικό κώδικα και απαγόρευσε τα βασανιστήρια. Έκτισε βιβλιοθήκες, υδραγωγεία, λουτρά και θέατρα. Ο Αδριανός θεωρείται από πολλούς ιστορικούς σοφός και δίκαιος: ο Σίλλερ τον αποκαλεί «πρώτο υπηρέτη της Αυτοκρατορίας», ενώ ο Έντουαρντ Γκίμπον θαύμαζε την «ευρεία και ενεργή του ευφυΐα», καθώς και τη «δικαιοσύνη και μετριοπάθεια» που τον χαρακτήριζαν.

Κατά τη διάρκεια της επίσκεψής του στην Ελλάδα το 125, προσπάθησε να δημιουργήσει ένα είδος περιφερειακής βουλής για να ενώσει όλες τις ημιαυτόνομες πρώην πόλεις–κράτη σε όλη την Ελλάδα και την Ιωνία. Η βουλή αυτή, γνωστή ως Πανελλήνιον, απέτυχε παρά τις έντονες προσπάθειες να υπάρξει συνεργασία ανάμεσα στους Έλληνες. Ο Αδριανός ανέπτυξε μια πολυσυζητημένη ερωτική σχέση με έναν νέο Έλληνα που ονομαζόταν Αντίνοoς. Ενώ ο αυτοκράτορας περιόδευε στην Αίγυπτο, ο Αντίνοος πνίγηκε μυστηριωδώς στον Νείλο το 130. Βαθύτατα λυπημένος, ο Αδριανός ίδρυσε στην Αίγυπτο μια πόλη με το όνομα Αντινοόπολις. Ο Αδριανός ζήτησε τη συμμετοχή όλης της Αυτοκρατορίας στο πένθος του, ανακηρύσσοντας τον νέο νέα θεότητα.

Ο Αδριανός πέθανε στη βίλλα του. Κηδεύτηκε σε ένα μαυσωλείο στη δυτική όχθη του Τίβερη στη Ρώμη, κτίριο που αργότερα μετατράπηκε σε παπικό οχυρό, το Καστέλ Σαντ'Άντζελο. Οι διαστάσεις του μαυσωλείου αυτού, στην αρχική του μορφή, σχεδιάστηκαν επίτηδες ώστε να υπερβαίνουν αυτές του προγενέστερου Μαυσωλείου του Αυγούστου.

Τα Ταξίδια του Αδριανού

Σκοπός

Ο αυτοκράτορας Αδριανός έκανε μεγάλα ταξίδια, επιθεωρώντας και βελτιώνοντας την πολεμική ετοιμότητα των λεγεώνων που στρατοπέδευαν σε κάθε επαρχία. Ακόμη και πριν την άνοδό του στον θρόνο, είχε ταξιδέψει στο εξωτερικό με τον ρωμαϊκό στρατό, αποκτώντας μεγάλη πείρα. Πέρασε κάτι παραπάνω από το μισό της βασιλείας του εκτός της Ιταλικής Χερσονήσου. Άλλοι αυτοκράτορες άφηναν τη Ρώμη μόνο για να πραγματοποιήσουν πολεμικές εκστρατείες, επιστρέφοντας μόλις οι πόλεμοι τελείωναν. Ένας προγενέστερος αυτοκράτορας, ο Νέρων, κάποτε ταξίδεψε στην Ελλάδα και επικρίθηκε για τρυφηλότητα. Ο Αδριανός, αντίθετα, ταξίδευε θεωρώντας το σημαντικό κομμάτι των διοικητικών του καθηκόντων, επιδιώκοντας να αισθανθούν οι υπήκοοί του μέλη μιας συμπολιτείας πολιτισμένων λαών που θα απολάμβαναν έναν κοινό ελληνικό πολιτισμό. Αυτό το ξεκαθάρισε στη Σύγκλητο και στον ρωμαϊκό λαό. Στάθηκε εφικτό να το κάνει επειδή στη Ρώμη είχε έναν πιστό υποστηρικτή ανάμεσα στα υψηλότερα κλιμάκια της ρωμαϊκής κοινωνίας, έναν βετεράνο στρατιωτικό που ονομαζόταν Μάρκιος Τούρβος. Επίσης, υπάρχουν ενδείξεις σε κάποιες ιστορικές πηγές πως στρατολόγησε μυστική αστυνομία, τους frumentarii, για να ασκεί έλεγχο και επιρροή σε περίπτωση που κάτι δεν πήγαινε καλά ενώ απουσίαζε στα ταξίδια του.

Οι επισκέψεις του Αδριανού σε διάφορες περιοχές συνοδεύτηκαν από δωρεές οι οποίες περιελάμβαναν οδηγίες για την ανέγερση δημόσιων κτιρίων. Ο Αδριανός ήταν γεμάτος θέληση να ενδυναμώσει την αυτοκρατορία εκ των έσω βελτιώνοντας τις υποδομές, αντί να κατακτά και να εκμηδενίζει εξωτερικούς εχθρούς. Η προσήλωσή του στα ελληνικά ιδεώδη ενδυνάμωναν τις απόψεις του: όπως πολλοί αυτοκράτορες πριν από αυτόν, οι επιθυμίες του γίνονταν αποδεκτές σχεδόν πάντα. Στα ταξίδια του τον συνόδευε πλήθος αυλικών, ανάμεσα στους οποίους διοικητικοί υπάλληλοι και κατά πάσα πιθανότητα αρχιτέκτονες και οικοδόμοι. Ως αποτέλεσμα η επίσκεψή του σε μία χώρα σήμαινε μεγάλο οικονομικό βάρος για τον τόπο. Αν και η άφιξή του είχε ως επακόλουθο την παροχή διάφορων ευεργεσιών είναι πιθανό αυτοί που επωμίζονταν τα έξοδα συντήρησης της αποστολής να ήταν διαφορετικής τάξης από αυτούς που καρπώνονταν τα οφέλη. Για παράδειγμα, όταν επισκέφτηκε την Αίγυπτο ζητήθηκαν μεγάλες ποσότητες προμηθειών, βάρος που επωμίστηκαν οι απλοί αγρότες και που έφερε σε κάποιο βαθμό πείνα και δυσκολίες.

Η πρώτη περιοδεία του Αδριανού ξεκίνησε το 121 και στόχευε αρχικά στο να καλύψει τα νώτα του ώστε να αποκτήσει την ελευθερία να ασχοληθεί με τους πολιτιστικούς του στόχους. Ταξίδεψε βόρεια, με κατεύθυνση τη Γερμανία και επόπτευσε τα σύνορα Δούναβη και Ρήνου, καταβάλλοντας χρήματα για την ενίσχυση των αμυντικών έργων. Ωστόσο ήταν ένα ταξίδι στα όρια της Αυτοκρατορίας που αποτέλεσε ίσως την πιο χαρακτηριστική του επίσκεψη. Μαθαίνοντας για μια πρόσφατη επανάσταση, διέσχισε τη θάλασσα με προορισμό τη Βρετανία.

Βρετανία

Το Τείχος του Αδριανού, οχυρωματικό έργο στα σύνορα της αυτοκρατορίας, στη Μεγάλη Βρετανία

Πριν από την άφιξη του Αδριανού στη Μεγάλη Βρετανία είχε λάβει χώρα μια μεγάλη επανάσταση που κράτησε περίπου δύο χρόνια ( 119 – 121 ). To 122 ξεκίνησε η ανέγερση του περίφημου Τείχους του Αδριανού. Κατασκευάστηκε πρωτίστως για να προστατέψει την επαρχία της Βρετανίας, εμποδίζοντας μελλοντικές επιδρομές μικρής κλίμακας και ανεπιθύμητη μετανάστευση από τη βόρεια χώρα της Καληδονίας (η σημερινή Σκωτία). Την Καληδονία κατοικούσαν φυλές γνωστές στους Ρωμαίους ως Καληδόνιοι. Ο Αδριανός συνειδητοποίησε πως οι τελευταίοι θα αρνούνταν να συνυπάρξουν με τους Ρωμαίους. Επίσης γνώριζε ότι παρόλο που η Καληδονία ήταν πολύτιμη, το δύσκολο έδαφος και τα υψίπεδα θα έκαναν πολυδάπανη την κατάκτησή της. Έτσι αποφάσισε να κτίσει ένα τείχος. Αντίθετα με τις οχυρώσεις στη Γερμανία, που χτίστηκαν από ξύλινους πασσάλους, η έλλειψη ξύλου στην περιοχή είχε ως αποτέλεσμα μια πέτρινη κατασκευή. Τα ερείπια αυτού του τείχους μέχρι σήμερα εκτείνονται σε πολλά χιλιόμετρα και φέρουν ακόμη το όνομά του. Από πολλές απόψεις αντανακλούν την αποφασιστικότητα του Αδριανού να βελτιώσει και να αναδομήσει την Αυτοκρατορία στο εσωτερικό της και να μην προχωρήσει σε νέους πολέμους και κατακτήσεις.

Υπό τις οδηγίες του ανηγέρθη στην Υόρκη ένα ιερό προς τιμήν της Βρετανίας, τιμώντας την ως θεότητα, και κόπηκαν νομίσματα που παρουσίαζαν μια γυναικεία μορφή ως προσωποποίηση της Βρετανίας, με την επιγραφή BRITANNIA. Μέχρι το τέλος του 122 ο Αδριανός ολοκλήρωσε την περιοδεία του στη Βρετανία και έφυγε από εκεί χωρίς να επιστρέψει ποτέ. Δεν είδε συνεπώς ποτέ τελειωμένο το τείχος που φέρει το όνομά του.

Παρθία και Ανατολία

Το 123, κατέφθασε στη Μαυριτανία όπου οδήγησε προσωπικά μια εκστρατεία εναντίον τοπικών επαναστατών. Ωστόσο αυτή η επίσκεψη έμελλε να είναι σύντομη, καθώς έφτασαν αναφορές πως η Παρθία προετοιμαζόταν και πάλι για πόλεμο. Έτσι ο Αδριανός κινήθηκε γρήγορα στα ανατολικά. Ταξιδεύοντας είναι γνωστό πως κάποια στιγμή έκανε στάση στην Κυρήνη κατά τη διάρκεια της οποίας προσέφερε χρήματα για τη στρατιωτική εκπαίδευση νέων αριστοκρατικής καταγωγής. Η Κυρήνη είχε ήδη επωφεληθεί από τη γενναιοδωρία του αυτοκράτορα το 119, όταν είχε παραχωρήσει πόρους για την ανοικοδόμηση των δημόσιων κτιρίων που είχαν καταστραφεί κατά τη διάρκεια της πρόσφατης ιουδαϊκής επανάστασης.

Όταν ο Αδριανός αφίχθη στον Ευφράτη, έλυσε το πρόβλημα μέσω διακανονισμού με τον βασιλιά των Πάρθων, Χοσρόη Α'. Κατόπιν έσπευσε να ελέγξει τη ρωμαϊκή άμυνα προτού αναχωρήσει για τη Δύση κατά μήκος της ακτής του Ευξείνου Πόντου. Ο Αδριανός θεωρείται επίσης ιδρυτής της Αδριανούπολης. Πιθανώς πέρασε το χειμώνα στη Νικομήδεια, την πρωτεύουσα της Βιθυνίας. Καθώς η Νικομήδεια είχε χτυπηθεί από σεισμό μόλις λίγο καιρό πριν την επίσκεψή του, ο Αδριανός στάθηκε γενναιόδωρος παρέχοντας ποσά για έργα ανοικοδόμησης. Είναι κάτι παραπάνω από πιθανό ο Αδριανός να επισκέφτηκε την Κλαυδιούπολη, όπου και γνώρισε τον όμορφο Αντίνοο, ένα νεαρό αγόρι που έμελλε να γίνει εραστής του. Οι πηγές δεν αναφέρουν τίποτα για τον χρόνο της συνάντησής τους, αλλά υπάρχουν απεικονίσεις του Αντινόου που τον παρουσιάζουν ως νέο άνδρα περίπου είκοσι ετών. Καθώς αυτές χρονολογούνται λίγο καιρό πριν τον θάνατο του Αντίνοου από πνιγμό το 130, είναι πιθανότερο να ήταν τότε 13 ή 14 ετών Είναι επίσης πιθανό ο Αντίνοος να εστάλη στη Ρώμη για να εκπαιδευτεί ως ακόλουθος του αυτοκράτορα και σταδιακά να έγινε ο ευνοούμενός του.

Μετά τη γνωριμία του με τον Αντίνοο, ο Αδριανός ταξίδεψε κατά μήκος της Ανατολίας. Η διαδρομή που ακολούθησε δεν είναι εξακριβωμένη. Διάφορα περιστατικά περιγράφονται από τις πηγές, όπως η ίδρυση μιας πόλης στη Μυσία, μετά από το επιτυχές κυνήγι ενός κάπρου. Κάποιοι ιστορικοί αμφισβητούν το γεγονός αυτό. Την εποχή αυτή, γίνονται σχέδια για την ανοικοδόμηση ενός ναού στη Μικρά Ασία, που θα αφιερωνόταν στον Τραϊανό και τον Αδριανό και θα κατασκευαζόταν από εκθαμβωτικό λευκό μάρμαρο.

Ελλάδα

Ο Ναός του Ολυμπίου Διός στην Αθήνα, τον οποίο ολοκλήρωσε ο Αδριανός σκοπεύοντας να τον κάνει έδρα του Πανελληνίου.

Το απόγειο της περιοδείας αυτής ήταν ο προορισμός που ο φιλέλληνας Αδριανός πρέπει να είχε από την αρχή στο μυαλό του, η Ελλάδα. Έφτασε το φθινόπωρο του 124 εγκαίρως για τη συμμετοχή του στα Ελευσίνια Μυστήρια. Κατά παράδοση, σε κάποιο στάδιο της τελετής οι νεοφώτιστοι έπρεπε να φέρουν όπλα, αλλά αυτό αποφεύχθηκε, για την ασφάλεια του αυτοκράτορα που βρισκόταν ανάμεσά τους. Μετά από αίτηση των Αθηναίων πραγματοποίησε αναθεώρηση του συντάγματός τους. Επιπροσθέτως, δημιουργήθηκε μια νέα φυλή που έλαβε το όνομά του.

Κατά τη διάρκεια του χειμώνα περιόδευσε στην Πελοπόννησο. Η ακριβής διαδρομή παραμένει ασαφής, ωστόσο ο Παυσανίας αναφέρει διάφορα σημάδια, όπως οι ναοί που έχτισε ο αυτοκράτορας και το άγαλμά του που κατασκεύασαν οι ευγνώμονες κάτοικοι της Επιδαύρου ευχαριστώντας τον για ευεργεσίες. Ήταν ιδιαίτερα γενναιόδωρος με τη Μαντίνεια, γεγονός που ενισχύει την άποψη πως ο Αντίνοος ήταν ήδη εραστής του Αδριανού, καθώς υπήρχε ισχυρός δεσμός ανάμεσα στη Μαντίνεια και την πατρίδα του Αντινόου, τη Βιθυνία.

Μέχρι τον Μάρτιο του 125, ο Αδριανός είχε φθάσει στην Αθήνα όπου και πρωτοστάτησε στα Διονύσια. Τα οικοδομικά έργα του Αδριανού στην Αθήνα ήταν αξιοσημείωτα. Φρόντισε για την αποπεράτωση του Ναού του Ολυμπίου Διός, που κτιζόταν επί πέντε αιώνες και ξεκίνησε την ανοικοδόμηση πολλών δημόσιων κτιρίων, ανάμεσα στα οποία και ένα υδραγωγείο. Η Πύλη του Αδριανού και η Βιβλιοθήκη του Αδριανού σώζονται ακόμη σήμερα.

Επιστροφή στην Ιταλία

Κεφαλή του Αδριανού, Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Επιστρέφοντας στην Ιταλία, ο Αδριανός έκανε μια στάση στη Σικελία. Νομίσματα τον τιμούν ως ανορθωτή του νησιού, αν και δεν υπάρχουν στοιχεία του τί έκανε για να κερδίσει αυτόν τον τίτλο.

Πίσω στη Ρώμη στάθηκε εφικτό να δει ο ίδιος ολοκληρωμένες τις εργασίες στο Πάνθεον. Επίσης είχε ολοκληρωθεί και η βίλλα του Αδριανού στο Tibur (σήμ.Τίβολι), ένα ευχάριστο θέρετρο στους Λόφους της Σαβίνας, για όταν δεν θα άντεχε τη διαμονή στην πόλη. Στις αρχές του Μάρτη 127 ο Αδριανός ξεκίνησε νέα περιοδεία κατά μήκος της Ιταλίας. Και πάλι οι ιστορικοί είναι σε θέση να συνθέσουν τη διαδρομή που ακολούθησε περισσότερο από τις δωρεές που έκανε σε διάφορα μέρη παρά από τις ιστορικές πηγές. Για παράδειγμα, εκείνη την χρονιά επανέφερε τη λατρεία της θεότητας της γης Κούπρα στην πόλη Κούπρα Μαρίτιμα. Κάποια στιγμή που δεν είναι προσδιορίσιμη, συνέβαλε στα έργα αποξήρανσης της λίμνης Φουτσίνο. Λιγότερο ευπρόσδεκτη στάθηκε η ιδέα του να διαιρέσει την Ιταλία σε 4 περιοχές υπό αυτοκρατορικούς λεγάτους. Η πρωτοβουλία αυτή δεν έτυχε αποδοχής και δεν επιβίωσε για πολύ καιρό μετά τον θάνατο του Αδριανού.

Αυτή περίπου την εποχή ο Αδριανός αρρώστησε. Η φύση της ασθένειάς του δεν είναι γνωστή, δεν εμπόδισε πάντως την αναχώρησή του την άνοιξη του 128 με προορισμό την Αφρική. Η άφιξή του συνοδεύτηκε με τον καλό οιωνό του τερματισμού μιας περιόδου ξηρασίας. Μαζί με τις συνηθισμένες του ευεργεσίες και δωρεές βρήκε χρόνο να επιθεωρήσει τα στρατεύματα, ενώ ο λόγος που εκφώνησε επιβιώνει μέχρι τις μέρες μας. Ο Αδριανός επέστρεψε στην Ιταλία το καλοκαίρι του 128, αλλά η παραμονή του ήταν σύντομη προτού ξεκινήσει μια νέα τριετή περιοδεία.

Ελλάδα και Ασία

Προτομή του Αντίνοου, Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Τον Σεπτέμβριο του 128 ο Αδριανός παρέστη και πάλι στα Ελευσίνια Μυστήρια. Αυτήν τη φορά η περιοδεία του στην Ελλάδα πρέπει να επικεντρώθηκε στην Αθήνα και την Σπάρτη. Ό Αδριανός είχε στον νου του μία ελληνική αναβίωση μέσω Δελφικής Αμφικτυονίας, αλλά αποφάσισε πλέον κάτι πολύ πιο μεγαλεπήβολο. Το νέο του Πανελλήνιον επρόκειτο να είναι ένα συμβούλιο που θα έφερνε κοντά τις ελληνικές πόλεις όπου και να βρίσκονταν γεωγραφικά. Το μέρος συνάντησης θα ήταν ο νέος ναός του Διός στην Αθήνα. Έχοντας θέσει σε κίνηση τις προετοιμασίες – το να αποφασιστεί ποιας πόλης το αίτημα να αναγνωριστεί ως ελληνική θα έπαιρνε από μόνο του πολύ χρόνο – αναχώρησε για την πόλη της Εφέσου.

Τον Οκτώβριο του 130, και ενώ ο Αδριανός και ο περίγυρός του έπλεαν στο Νείλο, ο Αντίνοος πνίγηκε για άγνωστους λόγους, αν και προτάθηκαν όλες οι εκδοχές: ατύχημα, αυτοκτονία, φόνος ή θρησκευτική θυσία. Ο αυτοκράτορας πόνεσε βαθύτατα. Διέταξε να θεοποιηθεί ο Αντίνοος, έδωσε σε πόλεις το όνομά του, έκοψε μετάλλια με τη μορφή του και αγάλματά του κατασκευάστηκαν σε όλα τα μέρη της αυτοκρατορίας. Προς τιμήν του ανεγέρθηκαν ναοί στη Βιθυνία, τη Μαντίνεια στην Αρκαδία, και στην Αθήνα, ενώ οργανώθηκαν και εορτές για να τον τιμήσουν. Η πόλη της Αντινοοπόλεως ή Αντινόη ιδρύθηκε στα ερείπια της Μπέσα, όπου και πέθανε

Ελλάδα, Παλαιστίνη και Ιλλυρικό

Οι κινήσεις του Αδριανού μετά από την ίδρυση της Αντινοοπόλεως στις 30 Οκτωβρίου 130 είναι ασαφείς. Είτε επέστρεψε στη Ρώμη, είτε όχι, πέρασε τον χειμώνα του 131 – 132 στην Αθήνα και πιθανώς παρέμεινε στην Ελλάδα ή και ανατολικότερα εξαιτίας νέας επανάστασης των Ιουδαίων που ξέσπασε το 132. Επιγραφές καθιστούν σαφές πως τέθηκε ο ίδιος επικεφαλής του στρατού στο πεδίο της μάχης το 133, κατόπιν επέστρεψε στη Ρώμη, ίσως την ίδια χρονιά και σχεδόν σίγουρα (κρίνοντας και πάλι από επιγραφές) περνώντας από το Ιλλυρικό.

Τα Τελευταία Χρόνια

Διαδοχή

Ο Αδριανός πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του στη Ρώμη. Το 136, αφιέρωσε έναν νέο ναό, το Ναός της Αφροδίτης και της Ρώμης, στο μέρος όπου βρίσκεται ο Χρυσός Οίκος του Νέρωνα.

Περίπου αυτή την εποχή, και υποφέροντας από προβλήματα υγείας, άρχισε να τον απασχολεί το ζήτημα της διαδοχής. Το 136 υιοθέτησε έναν από τους υπάτους αυτού του έτους, τον Λεύκιο Κεϊόνιο Κόμμοδο, που έλαβε το όνομα Λεύκιος Αίλιος Καίσαρ. Ήταν ταυτόχρονα προγονός και γαμπρός του Γάιου Αβίδιου Νιγρίνου, ενός από τους τέσσερις άντρες που εκτελέστηκαν στα 118, ωστόσο και ο ίδιος είχε εύθραυστη υγεία. Λαμβάνοντας το αξίωμα του χιλιάρχου και τη διοίκηση της Παννονίας, ο Αίλιος Καίσαρ εξελέγη ξανά ύπατος για το έτος 137, αλλά πέθανε την 1η Ιανουαρίου 138.

Μετά τον θάνατο του Αελίου, ο Αδριανός υιοθέτησε τον Τίτο Αυρήλιο Φούλβο Βοϊόνιο Άρριο Αντωνίνο (μέλλοντα αυτοκράτορα Αντωνίνο Πίο), που είχε υπηρετήσει ως ένας από του τέσσερις αυτοκρατορικούς λεγάτους της Ιταλίας και σε άλλες διοικητικές θέσεις στην Ασία. Στις 25 Φεβρουαρίου 139 ο Αντωνίνος έλαβε το αξίωμα και την εξουσία του χιλιάρχου. Επίσης, για να εξασφαλίσει το μέλλον της δυναστείας, ο Αδριανός απαίτησε από τον Αντωνίνο να υιοθετήσει τόσο τον Λεύκιο Κεϊόνιο Κόμμοδο (γιο του αποθανόντος Αίλιου Καίσαρα), όσο και τον Μάρκο Άννιο Βέρο (τον μελλοντικό αυτοκράτορα Μάρκο Αυρήλιο), εγγονό του ισχυρού συγκλητικού που έφερε το ίδιο όνομα και που υπήρξε στενός φίλος του Αδριανού. Ο Άννιος είχε ήδη αρραβωνιαστεί την κόρη του Αίλιου Καίσαρα, την Κεϊονία Φαβία.

Οι αρχαίες πηγές παρουσιάζουν τα τελευταία χρόνια του Αδριανού ως μια περίοδο διαμάχης και δυστυχίας. Η υιοθεσία του Αίλιου Καίσαρα αποδείχτηκε μη δημοφιλής. Ο γαμπρός του Αδριανού, Λεύκιος Ιούλιος Ούρσος Σερβιανός, αν και πολύ ηλικιωμένος, ήταν από την αρχή της βασιλείας του αυτοκράτορα υποψήφιος για τον θρόνο. Ο εγγονός του, Φούσκος, πιστεύεται πως συνωμότησε να πάρει ο ίδιος τον θρόνο και είναι πιθανό το 137 να αποπειράθηκε πραξικόπημα στο οποίο συμμετείχε και ο παππούς του. Όποια και να είναι η αλήθεια, ο Αδριανός τους καταδίκασε σε θάνατο. Σύμφωνα με διηγήσεις, ο Σερβιανός πριν από το θάνατό του καταράστηκε τον Αδριανό «να αποζητά τον θάνατο αλλά να μη μπορεί να πεθάνει» Η προσευχή εκπληρώθηκε. Ο Αδριανός υπέφερε από την τελευταία παρατεταμένη του ασθένεια και απετράπη πολλές φορές από την αυτοκτονία.

Το τέλος του

Ο Αδριανός άφησε την τελευταία του πνοή τη δέκατη μέρα του Ιουλίου, στη ρωμαϊκή του βίλλα στις Βαΐες σε ηλικία 62 ετών. Εντούτοις, ο άνθρωπος που πέρασε τόσο μεγάλο μέρος της ζωής του ταξιδεύοντας δεν είχε φθάσει ακόμη στο τέλος του ταξιδιού του. Κηδεύτηκε αρχικά στους Πουτέολι (σημ. Pozzuoli), κοντά στις Βαΐες, σε ένα κτήμα που κάποτε ανήκε στον Κικέρωνα. Λίγο αργότερα, τα λείψανά του μεταφέρθηκαν στη Ρώμη και θάφτηκαν στους Κήπους της Δομιτίας, κοντά στο ημιτελές μαυσωλείο του. Μετά από την ολοκλήρωση του Μαυσωλείου του Αδριανού (το σημερινό Καστέλ Σαντ'Άντζελο) στη Ρώμη το 139 από τον διάδοχό του, Αντωνίνο Πίο, το σώμα του αποτεφρώθηκε και οι στάχτες του τοποθετήθηκαν εκεί μαζί με της συζύγου του, της Βιβία Σαβίνα και του πρώτου από τους υιοθετημένους γιους του, Λεύκιου Αίλιου. Ο Αντωνίνος τον θεοποίησε το 139 και του αφιέρωσε ένα ναό στο Πεδίο του Άρεως.

Ποιήματα του Αδριανού

Σύμφωνα με την Historia Augusta ο αυτοκράτορας Αδριανός λίγο πριν αναπαυθεί συνέθεσε το ακόλουθο ποίημα:

Animula, vagula, blandula

Hospes comesque corporis

Quae nunc abibis in loca

Pallidula, rigida, nudula,

Nec, ut soles, dabis iocos...

P. Aelius Hadrianus Imp.

Μικρή ψυχή, περιπλανώμενη και γητεύτρα

Φιλοξενούμενη και σύντροφε του σώματος

Που σύντομα θα αναχωρήσεις για τόπους

Σκοτεινούς, παγωμένους και ομιχλώδεις

Ένα τέλος σε όλα σου τα αστεία...

Τα αποδιδόμενα στον Αδριανό επιγράμματα της Παλατινής Ανθολογίας είναι τα VI 332, VΙΙ 674, ΙΧ 387 (αποδιδόμενο και στον Γερμανικό) και το ΙΧ 402. Δύο από αυτά βρίσκονται και στην Ανθολογία του Πλανούδη.

Αναφορές

Πρωτεύουσες Πηγές

• Δίων Κάσσιος Ρωμαϊκή Ιστορία.
• Scriptores Historiae Augustae, Ιστορία των Αυγούστων. Μετάφραση: David Magie

Δευτερεύουσες Πηγές

• Barnes, T. D. (1967). «Hadrian and Lucius Verus». Journal of Roman Studies 57 (1/2): 65-79. 
• Birley, Anthony R. (1997). Hadrian. The restless emperor. London: Routledge. ISBN 0-415-16544-X. 
• Lambert, Royston (1997). Beloved and God: the story of Hadrian and Antinous. London: Phoenix Giants. ISBN 1-85799-944-4. 
• Speller, Elizabeth (2003). Following Hadrian: a second-century journey through the Roman Empire. London: Review. ISBN 0-7472-6662-X. 
• Syme, Ronald (1997) [1958]. Tacitus. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-814327-3. 
• Syme, Ronald (1988). «Journeys of Hadrian» (pdf). Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 73: 159-170. http://www.uni-koeln.de/phil-fak/ifa/zpe/downloads/1988/073pdf/073159.pdf. Ανακτήθηκε στις 2006-12-12.  Ανατύπωση Syme, Ronald (1991). Roman Papers VI. Oxford: Clarendon Press. σελίδες 346–357. ISBN 0-19-814494-6. 
• Edward Gibbon, The Decline and Fall of the Roman Empire, vol. I, 1776;

Περαιτέρω μελέτη

• Bernard W. Henderson, Life and Principate of the Emperor Hadrian, 1923.
• Benario Herbert W., A commentary on the Vita Hadriani in the Historia Augusta, Chico, 1980.
• Callu J.P., Gaden A., Desbordes O, Histoire Auguste. I/1, Vies d'Hadrien, Aelius, Antonin, (Συλλογή των γαλλικών πανεπιστημίων) Παρίσι, 1992.
• Fundling Jorg, Kommentar zur Vita Hadriani der Historia Augusta, Βόννη, 2006.
• Smallwood E. Mary, Documents illustrating the principates of Nerva, Trajan and Hadrian, Κέιμπριτζ, 1966.
• Birley Anthony Richard, Hadrian : the restless emperor, Λονδίνο - Νέα Υόρκη, 1997.
• Levi Mario Attilio, Adriano Augusto : studi e ricerche, Ρώμη, 1993.
• Boatwright Mary T., Hadrian and the cities of the Roman empire, Πρίνστον, 2000.
• Calandra Elena, Oltre la Grecia : alle origini del filellenismo di Adriano, Νάπολη, 1996.
• Boatwright Mary T., Hadrian and the city of Rome, Πρίνστον, 1987.
• Fraser Trudie E., Hadrian as builder and benefactor in the western provinces, Οξφόρδη, 2006.
• De Fine Licht Kjeld, The rotunda in Rome : a study of Hadrian's Pantheon, Κοπεγχάγη, 1968.
• Macdonald William Lloyd, Hadrian's villa and its legacy, Νιου Χέιβεν, 1995.
• Graindor Paul, Athènes sous Hadrien, Κάιρο, 1934.
• Harrison David, Along Hadrian's wall, Λονδίνο, 1956.
• Adembri Benedetta, Suggestioni egizie a Villa Adriana, Μιλάνο, 2006.

Λογοτεχνικές αναπλάσεις

Yourcenar, Marguerite Mémoires d’Hadrien (Αδριανού Απομνημονεύματα, 1951) ― ελλην. μετάφρ.Ιωάννας Χατζηνικολή, εκδ. Χατζηνικολή, Αθήνα 1976, 1980

Εξωτερικές Πηγές

• Historia Augusta: Βίος του Αδριανού
• Αδριανός, στο: De Imperatoribus Romanis, An Online Encyclopedia of Roman Emperors
• Νομίσματα του Αδριανού
• Ναός του Αδριανού Quicktime VR, Rome
• Catholic Encyclopedia
• Βιβλιογραφία