Βερόνα

Η Βερόνα (ιταλικά: Verona‎‎) είναι πόλη της βόρειας Ιταλίας, έδρα της της ομώνυμης επαρχίας της περιφέρειας του Βένετο. Βρίσκεται στις όχθες του ποταμού Αδίγη (στα ιταλ. Adige, Άντιτζε). Έχει περίπου 265.000 κατοίκους, είναι ο δεύτερος μεγαλύτερος αστικός δήμος του Βένετο και ο τρίτος μεγαλύτερος στη βορειοανατολική Ιταλία. Η μητροπολιτική περιοχή της Βερόνας καλύπτει μια έκταση 1.426 τετραγωνικών χιλιομέτρων, με πληθυσμό 714.274 κατοίκους. Είναι ένας από τους κύριους τουριστικούς προορισμούς στον ιταλικό Βορρά, χάρη στην καλλιτεχνική κληρονομιά της, τις ετήσιες εκθέσεις, τις παραστάσεις λυρικού θεάτρου στην περίφημη Αρένα (Arena di Verona), το αρχαίο αμφιθέατρο που χτίστηκε από τους Ρωμαίους.

Βερόνα
Σημαία Έμβλημα
Βερόνα 45°26′19″N 10°59′34″E
Χώρα	Ιταλία
Διοικητική υπαγωγή	Επαρχία της Βερόνας
Ίδρυση	550 π.Χ.
Προστάτης	Ζήνων Βερόνας
Διοίκηση
• mayor of Verona	Νταμιάνο Τομάζι (από 2022)
Έκταση	198,92 km²
Υψόμετρο	59 μέτρα
Πληθυσμός	255.588 (1  Ιανουαρίου 2023)
Ταχ. κωδ.	37100 και 37121–37142
Τηλ. κωδ.	045
Ζώνη ώρας	UTC+01:00 (επίσημη ώρα) UTC+02:00 (θερινή ώρα)
Ιστότοπος	Επίσημος ιστότοπος
Σχετικά πολυμέσα

Τρία από τα έργα του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ διαδραματίζονται στη Βερόνα: Ρωμαίος και Ιουλιέτα, Οι δύο κύριοι της Βερόνα και Το ημέρωμα της στρίγγλας. Η πόλη έχει βραβευθεί ως Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς από την UNESCO, λόγω της αστικής δομής και της αρχιτεκτονικής της.

Είναι μεγάλο βιομηχανικό κέντρο, καθώς έχει αναπτυχθεί η μεταλλουργία, μηχανουργία και ελαφρά βιομηχανία. Έχει Πανεπιστήμιο και εκκλησίες, καθώς και άλλα αξιοθέατα, όπως τα Παλάτσο ντελ Κομούνε, Παλάτσο ντελ Γκοβέρνο και το φρούριο Καστελβέκιο (Παλιό Κάστρο, στα ιταλ.).

Ετυμολογία

Η ετυμολογία του ονόματος "Verona" είναι άγνωστη. Μπορεί να προέρχεται από το "Vera", ίσως το όνομα ενός Ετρούσκου, ή μπορεί να είναι γαλατικής καταγωγής. Μπορεί να είναι το όνομα μιας ρωμαϊκής οικογένειας ή να προέρχεται από το λατινικό "ver", που σημαίνει "άνοιξη". Όμως, σύμφωνα με ένα μύθο, ο θρυλικός ιδρυτής της πόλης, ο γαλατικός οπλαρχηγός Βρέννος, ονόμασε το νέο κατοικημένο κέντρο "Vae Roma", δηλαδή «καταραμένη Ρώμη», που στη συνέχεια, στο πέρασμα των αιώνων, έγινε Βερόνα.

Μια άλλη θεωρία είναι ότι είναι συνδεδεμένο με το ποτάμι. "Vera" ήταν ένα όνομα του ποταμού Adige πριν από την υιοθέτηση του τωρινού ονόματος. Όπως και σε πολλές παρόμοιες περιπτώσεις στην Ευρώπη, το όνομα της πόλης σχηματίζεται με την προσθήκη της κατάληξης -ona που σημαίνει οικισμός πάνω.

Η πόλη ήταν μερικές φορές γνωστή στην αρχαιότητα ως "Welsch-Bern" στα γερμανικά.

Ιστορία

Ρωμαϊκή εποχή

Οι ακριβείς λεπτομέρειες της πρώιμης ιστορίας της Βερόνας παραμένουν ένα μυστήριο. Μια θεωρία είναι ότι ήταν μια πόλη των Ευγενών, οι οποίοι υποχρεώθηκαν να την παραδώσουν στους Κενομάνους (550 π.Χ.). Με την κατάκτηση της Κοιλάδας του Πάδου, το έδαφος της Βερόνας πέρασε στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία (περίπου το 300 π.Χ.). Η Βερόνα έγινε ρωμαϊκή αποικία το 89 π.Χ., και στη συνέχεια ισοπολίτιδα πόλη (49 π.Χ.) όταν οι πολίτες της παραδόθηκαν στη ρωμαϊκή φυλή Πουμπλικία.

Η πόλη έγινε σημαντική επειδή ήταν στη διασταύρωση πολλών δρόμων, ο Στιλίχωνας νίκησε στην Βερόνα τον Αλάριχο και τους Βησιγότθους (403). Όταν η Βερόνα κατακτήθηκε από τους Οστρογότθους (489) ξεκίνησε η γοτθική κυριαρχία της Ιταλίας, υπήρχε η φήμη ότι ο Θεοδώριχος ο Μέγας είχε χτίσει ένα παλάτι εκεί. Παρέμεινε υπό την κυριαρχία των Γότθων σε όλο το Γοτθικό Πόλεμο (535-552), εκτός από μια μέρα το 541, όταν ο βυζαντινός αξιωματούχος Αρτάβαζος έκανε μια είσοδο. Οι λιποταξίες που έλαβαν χώρα μεταξύ των Βυζαντινών στρατηγών σχετικά με τη λεία, κατέστησαν δυνατό στους Γότθους να ανακτήσουν την κατοχή της πόλης. Το 552 οι Βαλεριάνοι μάταια προσπάθησαν να εισέλθουν στην πόλη, αλλά ήταν μόνο όταν ήταν τελείως πεπεισμένοι ότι οι Γότθοι την παρέδωσαν.

Φράγκοι

Η Ρωμαϊκή αρένα της Βερόνας.

Το 569 κατακτήθηκε από τον Αλβοΐνο, βασιλιά των Λομβαρδών, η Βερόνα ήταν για το βασίλειο του η δεύτερη πιο σημαντική πόλη. Ο Αλβοΐνος δολοφονήθηκε από τη σύζυγό του (572), οι δούκες του Τρεβίζο συχνά διέμεναν εκεί. Στη Βερόνα ο Ανταλγκίσους, γιος του Δεσιδέριου έκανε την τελευταία απελπισμένη αντίσταση του απέναντι στους Φράγκους (774), ο Καρλομάγνος είχε καταστρέψει το βασίλειο των Λομβαρδών. Η Βερόνα ήταν τότε η συνήθης κατοικία των βασιλέων της Ιταλίας, και η κυβέρνηση της πόλης έγινε κληρονομική στην οικογένεια του κόμη Μίλο, τους κόμητες του Σαν Βονιφάτσιο, την περίοδο (880 - 951) ήταν η κατοικία των δύο βασιλέων Βερεγγάριων. Υπό την Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και την Αυστριακή Αυτοκρατορία η Βερόνα ήταν εναλλακτικά γνωστη στην Γερμανική γλώσσα ως "Ουέλς-Μπέρν". Ο Όθων Α΄ της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας παραχώρησε την Μαρκησία της Βερόνας στο Δουκάτο της Βαυαρίας. Ο μεγάλος πλούτος των τοπικών οικογενειών είχαν σαν αποτέλεσμα να εκμηδενιστεί η εξουσία του δούκα, η Βερόνα οργανώθηκε ως αυτόνομη κοινότητα (1135). Η Βερόνα ενώθηκε με την Βιτσέντσα, την Πάντοβα και το Τρεβίζο στην Βερονέζικη ένωση, αργότερα εισήλθε στην Λομβαρδική Ένωση και δέχθηκε επίθεση από τον αυτοκράτορα Φρειδερίκου Α΄ (1167). Η νίκη επιτεύχθηκε στην Μάχη του Λενιάνο (1176) και κατέληξε στην Συνθήκη της Βενετίας (1177), ακολούθησε η Ειρήνη της Κωνσταντίας (1183).

Όταν ο Ετζελίνο Γ΄ ντα Ρομάνο εξελέγη "Ποντεστά" (1226) μετετρεψε το αξίωμα του σε κληρονομικό, προκάλεσε τη σφαγή 11.000 Παντοβάνων στην πεδιάδα της Βερόνας (1257). Με το θάνατό του το Μεγάλο Συμβούλιο εξέλεξε ως "Ποντεστά" τον Μαστίνο Α΄ ντελλα Σκάλα και μετέτρεψε τη Βερόνα σε μια κληρονομική κατοχή της οικογένειας Ντελλα Σκάλλα, αν και άφησε στους αστούς ένα μερίδιο στην κυβέρνηση. Αφού απέτυχε να επανεκλεγεί "Ποντεστά" (1262), πραγματοποίησε ένα πραξικόπημα, και αναγορεύθηκε αρχηγός του λαού, με την εντολή των κοινόχρηστων στρατευμάτων. Με μεγάλη εσωτερική διχόνοια πέτυχε να ανακτήσει το αξίωμα στο οποίο ανατέθηκε η λειτουργία επιβεβαίωσης του "Ποντεστά" με τον τίτλο του "Καπετάνιου". Ο Μαστίνο Α΄ ντελλα Σκάλα σκοτώθηκε από την φατρία των ευγενών (1277).

Οικογένεια Ντελλα Σκάλα

Έφιππος ανδριάντας του Κανγκράντε Α΄ ντελλα Σκάλα.

Τον Μαστίνο Α΄ διαδέχθηκε ως "Καπετάνιος" ο αδελφός του Αλμπέρτο Α΄ ντελλα Σκάλα (1277–1302), ξέσπασε πόλεμος με τους κόμητες του Σαν Βονιφάτσιο που είχαν την στήριξη του Οίκου των Έστε, από τους τρεις γιους του Βαρθολομαίο, Αλβοΐνο Α΄ και Κανγκράντε Α΄ κυβέρνησε μόνο ο τελευταίος (1308). Ο Κανγκράντε Α΄ ντελλα Σκάλα ήταν σκληρός πολεμιστής, δίκαιος και προστάτης των γραμμάτων και των τεχνών, ήταν προστάτης του Δάντη, του Πετράρχη και του Τζόττο. Επέκτεινε σημαντικά τα εδάφη του με πόλεμο ή με προδοσία, κατέλαβε την Πάντοβα (1328), το Τρεβίζο (1308) και την Βιτσέντζα. Την εποχή που ξέσπασε η Μαύρη πανώλη η πόλη είχε περίπου 40.000 κατοίκους.

Τον Κανγκράντε Α΄ διαδέχθηκαν ο Μαστίνο Β΄ ντελλα Σκάλα (1329–1351) και ο Αλμπέρτο Β΄ ντελλα Σκάλα ανιψιοί του Κανγκράντε σαν γιοι του Αλβοΐνου Α΄. Ο Μαστίνο Β΄ συνέχισε την επεκτατική πολιτική του θείου του, κατέκτησε την Μπρέσια και επεκτάθηκε μέχρι τον Πάδο καταλαμβάνοντας την Πάρμα (1335) και την Λούκκα (1339), έγινε ο πλουσιότερος πρίγκιπας στην Ευρώπη μετά τον βασιλιά της Γαλλίας. Η Φλωρεντία, η Βενετία, ο Οίκος των Βισκόντι και η Οικογένεια Έστε δημιούργησαν γρήγορα μία ισχυρή συμμαχία εναντίον του (1337) και οι ντελλα Σκάλλα περιορίστηκαν στην Βερόνα και την Βισένζα. Η κόρη του Μαστίνο Β΄ Ρετζίνα-Βεατρίκη ντελλα Σκάλα παντρεύτηκε τον Μπερναμπό Βισκόντι. Ο νεαρός γιος του Μαστίνο Β΄ Κανγκράντε Β΄ (1351–1359) ήταν αυταρχικός, τυραννικός και βίαιος, οι υπήκοοι του εξεγέρθηκαν, κάλεσαν το Βρανδεμβούργο και τον συνέλαβαν, τον δολοφόνησε ο αδελφός του Κανσινιόριο ντελλα Σκάλα που τον διαδέχθηκε (1359 - 1375). Ο Κανσινιόριο πλούτισε την Βερόνα με πολλά ανάκτορα, υδραγωγεία και πόλεις, δημιούργησε και το κρατικό θησαυροφυλάκιο, λίγο πριν τον θάνατο του δολοφόνησε και τον άλλο του αδελφό Πάολο Αλμποΐνο για να τον διαδεχτούν οι νόθοι γιοι του Αντόνιο Α΄ και Βαρθολομαίος. Ο Αντόνιο Α΄ ντελλα Σκάλα συνέχισε τις αδελφοκτονίες θανατώνοντας τον αδελφό του Βαρθολομαίο (1381), οι κάτοικοι εξεγέρθηκαν την εποχή που κήρυξε τον πόλεμο στην Βερόνα ο Τζαν Γκαλεάτσο Βισκόντι του Μιλάνου και τον έστειλαν εξορία. Το Μιλάνο κατέλαβε την Βερόνα και η βασιλεία των ντελλα Σκάλα τερματίστηκε, έμεινε η ανάμνηση τους μόνο στα μνημεία.

Δημοκρατία της Βενετίας

Η Ρωμαϊκή γέφυρα της "Πόντε Πιέτρα" στην Βερόνα.

Ακολούθησε η "μάχη του Καστανιάνο" (1387) ανάμεσα στον Τζιοβάνι Ορντελάφφι για την Βερόνα και τον Τζον Χόκγουντ για την Πάντοβα που ήταν ο νικητής. Ο γιος του Αντόνιο Α΄ Φραντσέσκο προσπάθησε να ανακαταλάβει την Βερόνα αλλά απέτυχε (1390). Ο γιος του Κανγκράντε Β΄ Γουλιέλμος κατάφερε με την βοήθεια του λαού να διώξει τους Μιλανέζους και να ανακαταλάβει την πόλη αλλά πέθανε σε δέκα μέρες (1304), την Βερόνα κατέλαβε στην συνέχεια η Δημοκρατία της Βενετίας. Η Οικογένεια ντελλα Σκάλα ζούσε από τότε στην αυτοκρατορική αυλή, έκανε πολλές ακόμα αποτυχημένες προσπάθειες να ανακτήσει την Βερόνα με την βοήθεια του λαού. Ο Μαξιμιλιανός Α΄ της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας κατέλαβε την Βερόνα την περίοδο 1508 - 1517. Οι θανατηφόρες επιδημίες πανόλης που ακολούθησαν την περίοδο 1629 - 1633 θέρισαν τον πληθυσμό της πόλης, την διετία 1630 - 1631 θανατώθηκαν περίπου 33.000 άνθρωποι το 60% του πληθυσμού, ήταν η πιο θανατηφόρα επιδημία όλων των εποχών.

Αυστριακή κατοχή

Ο Ναπολέων Α΄ κατέλαβε την Βερόνα και διέλυσε την Δημοκρατία της Βενετίας (1797) αλλά την Δευτέρα του Πάσχα ο πληθυσμός της πόλης εξεγέρθηκε και έδιωξε τους Γάλλους. Ακολούθησε τον Οκτώβριο του 1797 η Συνθήκη του Κάμπο Φόρμιο με την οποία η Βερόνα έγινε επαρχία της Αυστρίας, οι Αυστριακοί ανέλαβαν την εξουσία στην πόλη (18 Ιανουαρίου 1798). Με την "Συνθήκη της Μπρατισλάβα" (1805) ο Μέγας Ναπολέων έγινε ξανά κύριος της Βερόνα αλλά μετά την οριστική ήττα του οι Αυστριακοί ανακατέλαβαν την πόλη και την ενσωμάτωσαν στο Βασίλειο της Λομβαρδοβενετίας (1814). Η Ιερά Συμμαχία πραγματοποίησε το Συνέδριο της Βερόνας (20 Οκτωβρίου 1822) σε μια σειρά από συσκέψεις που ακολούθησαν μετά το Συνέδριο της Βιέννης (1814 - 1815) με στόχο να εφαρμόσουν την Ευρωπαϊκή Συμφωνία. Μετά τον Πόλεμο των Έξι Βδομάδων (1866) η Βερόνα μαζί με όλη την υπόλοιπη επαρχία του Βένετο συμμετείχαν στην Ιταλική ενοποίηση.

Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος

Ο Καθεδρικός ναός της Βερόνας.

Η άνοδος του Φασισμού ήταν άλλο ένα σκοτεινό κεφάλαιο στην ιστορία της Βερόνα, το Κοινοβούλιο πέρασε μία σειρά από αντι-Σημιτικούς νόμους (1938), όταν επιτέθηκε η Ναζιστική Γερμανία (1943) δημιουργήθηκαν στρατόπεδα συγκέντρωσης. Οι Γερμανοί χρησιμοποίησαν ένα Αυστριακό κάστρο για να βασανίσουν τους Συμμάχους, τους Εβραίους και τους αντί-φασίστες, η Βερόνα ανήκε στην Ιταλική Κοινωνική Δημοκρατία.

Ο Γκαλεάτσο Τσιάνο γαμπρός του Μπενίτο Μουσολίνι κατηγορήθηκε για συνωμοσία από τον πεθερό του, ακολούθησε η "Δίκη της Βερόνα" στην οποία ο Τσιάνο καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε στις όχθες του ποταμού Αδίγη. Η πράξη αυτή οδήγησε σε πολλές εκρήξεις βίας που ολοκληρώθηκαν με την απελευθέρωση της Ιταλίας από τα Συμμαχικά στρατεύματα (1945). Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο η Ιταλία μπήκε στο ΝΑΤΟ, η Βερόνα έπαιξε σημαντικό ρόλο στην συνέχεια λόγω της θέσης της κοντά στο Σιδηρούν παραπέτασμα. Οι Αμερικάνοι είχαν ισχυρή παρουσία στην πόλη την εποχή που βρισκόταν σε εξέλιξη ο Ψυχρός Πόλεμος, εξασθένησε μόνο μετά την κατάρρευση της Ε.Σ.Σ.Δ. Η μεσαιωνική πόλη της Βερόνα με τους πλίνθινους πύργους είναι σήμερα ένας εξαιρετικά ελκυστικός τουριστικός προορισμός.

Κλίμα

Η Βερόνα έχει καθαρά ηπειρωτικό κλίμα κάτι που χαρακτηρίζει τις εσωτερικές πεδιάδες της Βενετίας με θερμά καλοκαίρι και παγωμένους χειμώνες παρά το γεγονός ότι στην περιοχή βρίσκεται η Λίμνη Γκάρντα που μετριάζει τα φαινόμενα. Η περιοχή περιέχει υψηλά ποσοστά υγρασίας και η ομίχλη είναι έντονη ειδικά τους χειμερινούς μήνες τις πρωινές ώρες, τα φαινόμενα έχουν ελαττωθεί τα τελευταία χρόνια.

Δημογραφικά στοιχεία

Το 2009, υπήρχαν 265.368 κάτοικοι στη Βερόνα, που βρίσκεται στην επαρχία της Βερόνας, στο Βένετο, εκ των οποίων το 47,6% ήταν άνδρες και το 52,4% ήταν γυναίκες. Οι ανήλικοι (παιδιά ηλικίας 0-17 ετών) ανήλθαν στο 16,05% του πληθυσμού σε σύγκριση με τους συνταξιούχους που αριθμούν το 22.36%. Αυτό μπορεί να συγκριθεί με τον ιταλικό μέσο όρο που είναι 18,06% (οι ανήλικοι) και 19.94% (οι συνταξιούχοι). Η μέση ηλικία των κατοίκων της Βερόνας είναι 43 σε σύγκριση με τον ιταλικό μέσο όρο που είναι 42. Στα πέντε χρόνια μεταξύ του 2002 και του 2007, ο πληθυσμός της Βερόνας αυξήθηκε κατά 3,05%, ενώ η Ιταλία στο σύνολό της αυξήθηκε κατά 3,85%. Το τρέχον ποσοστό γεννήσεων της Βερόνας είναι 9,24 γεννήσεις ανά 1.000 κατοίκους σε σύγκριση με τον ιταλικό μέσο όρο που είναι 9,45 γεννήσεις.

Από το 2009, το 87% του πληθυσμού ήταν Ιταλοί. Η μεγαλύτερη ομάδα μεταναστών προέρχεται από άλλα ευρωπαϊκά έθνη (το μεγαλύτερο ποσοστό προέρχεται από τη Ρουμανία): 3.60%, από τη Νότια Ασία: 2,03%, και την υποσαχάρια Αφρική 1,50%. Η πόλη είναι κυρίως Ρωμαιοκαθολική, αλλά λόγω της μετανάστευσης έχει πλέον μερικούς Ορθόδοξους Χριστιανούς και Μουσουλμάνους.

Το σπίτι της Ιουλιέτας

Η Βερόνα είναι μια από τις μαγικότερες πόλεις της Ιταλίας, στην περιοχή της Βενετίας, χτισμένη στις όχθες του ποταμού Adige και δίπλα στην λίμνη Garde.

Πιάτσα Ντέλε Έρμπε (Piazza delle Erbe), 14ος αιώνας

Πρόκειται για μια από τις αρχαιότερες πόλεις της Ιταλίας και χτίστηκε τον 1ο αιώνα π.Χ. Διατήρησε έναν μεγάλο αριθμό αρχαιοτήτων αλλά και από την μεσαιωνική εποχή και την Αναγέννηση. Η αρχιτεκτονική της, η οποία μαρτυρά 2.000 χρόνια ιστορίας, την τοποθέτηση στην Παγκόσμια Κληρονομιά της UNESCO.

Η Βερόνα θεωρείται η πόλη του Σέξπηρ, εκεί όπου παίχτηκε το δράμα του Ρομέο και της Ιουλιέττας.

Αυτή την υπέροχη και γραφική πόλη επέλεξε ο Σέξπηρ για να ξετυλίξει την ιστορία του Ρομέο και Ιουλιέττας και από τότε η Βερόνα είναι μια από τις πιό ρομαντικές τοποθεσίες που προτιμούν οι τουρίστες όλου του κόσμου.

Σήμερα διατηρείται στη θέση του το σπίτι της Ιουλιέτας το οποίο επισκέπτονται κάθε χρόνο εκατομμύρια επισκέπτες. Στο εσωτερικό του σπιτιού βρίσκονται αντικείμενα και έπιπλα από τον 16ο και 17ο αιώνα, καθώς και τοιχογραφίες που αφηγούνται τον μοιραίο έρωτα των εραστών της Βερόνα.

Οι ερωτευμένοι όλου του κόσμου ανεβαίνουν στο μπαλκόνι της Ιουλιέττας για να φιληθούν και να φωτογραφηθούν ή φωτογραφίζονται δίπλα στο άγαλμα της Ιουλιέτας που βρίσκεται στον κήπο. Τα Ερωτευμένα ζευγάρια από κάθε γωνιά του πλανήτη, φτάνουν στο σπίτι της Ιουλιέτας για να «κλειδώσουν» μ΄αυτό τον συμβολικό τρόπο τον έρωτά τους σε μια κλειδωνιά στα κάγκελα γράφοντας τα ονόματά τους. Ο τοίχος του σπιτιού είναι γεμάτος από ερωτικά σημειώματα ή επιστολές που καρφιτσώνουν εκεί οι ερωτευμένοι. Σύμφωνα με τον θρύλο, οι γυναίκες πρέπει να αγγίζουν το δεξί στήθος της ηρωίδας για να τους φέρει ευτυχία, αιώνια αγάπη και γονιμότητα. Το άγαλμα επίσης φέρνει ευτυχία και στους εργένηδες που αναζητούν τον έρωτα.

Σημειώματα, καρδούλες, μηνύματα, κλειδαριές, που κρύβουν ξεχωριστές ιστορίες αγάπης. Μα πάνω απ΄ όλα κρύβουν ευχές για αιώνιο έρωτα. Σαν αυτόν του Ρωμαίου και της Ιουλιέτας.

Πηγές

• David Abulafia, Short Oxford History of Italy: Italy in the Central Middle Ages, Oxford University Press, 2004
• Thomas A. Blair, Climatology: General and Regional, Prentice Hall pages 131-132; Adriana Rigutti, Meteorologia, Giunti.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Βερόνα στο Curlie
• Πανώλη στην Ιταλία
• ISTAT