Βικιπαίδεια

Καρκινογόνο

Καρκινογόνο είναι κάθε ουσία, ραδιοϊσότοπο ή ακτινοβολία που προάγει την καρκινογένεση (το σχηματισμό καρκίνου). Αυτό μπορεί να οφείλεται στην ικανότητα βλάβης του γονιδιώματος ή στη διαταραχή των κυτταρικών μεταβολικών διεργασιών. Αρκετές ραδιενεργές ουσίες θεωρούνται καρκινογόνες, αλλά η καρκινογόνος δράση τους αποδίδεται στην ακτινοβολία, για παράδειγμα ακτίνες γάμμα και σωματίδια άλφα, που εκπέμπουν. Συνήθη παραδείγματα μη ραδιενεργών καρκινογόνων είναι ο εισπνεόμενος αμίαντος, ορισμένες διοξίνες και ο καπνός του τσιγάρου. Αν και το κοινό γενικά συνδέει την καρκινογένεση με συνθετικές χημικές ουσίες, είναι εξίσου πιθανό να προκύψει τόσο από φυσικές όσο και από συνθετικές ουσίες.[1] Τα καρκινογόνα δεν είναι απαραίτητα άμεσα τοξικά. Έτσι, η επίδρασή τους μπορεί να είναι ύπουλη.

Τα τσιγάρα είναι γνωστά καρκινογόνα για τουλάχιστον 65 χρόνια.

Οι καρκινογόνες ουσίες, όπως αναφέρθηκε, είναι παράγοντες στο περιβάλλον ικανοί να συμβάλλουν στην ανάπτυξη του καρκίνου. Τα καρκινογόνα μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε δύο διαφορετικούς τύπους: εξαρτώμενα από την ενεργοποίηση και ανεξάρτητα από την ενεργοποίηση, και κάθε φύση επηρεάζει το επίπεδο και τον τύπο επιρροής τους όταν πρόκειται για την προώθηση της ανάπτυξης του καρκίνου.[2] Αυτά μπορεί να κυμαίνονται από ορισμένους ιούς, όπως ο HPV,[3] έως την υπερκατανάλωση αλκοόλ,[4] ή ακόμη και υπερβολικές ποσότητες κόκκινων και επεξεργασμένων κρεάτων,[5] επομένως επηρεάζουν την υγεία ενός ατόμου με τρόπους που μπορεί να μην συνδέονται άμεσα με καρκίνο. Οι καρκινογόνες ουσίες ανεξάρτητες από την ενεργοποίηση, όπως οι υπεριώδεις ακτίνες ή οι νιτροζαμίνες στα προϊόντα καπνού, διαθέτουν χαρακτηριστικά που τους επιτρέπουν να αλληλεπιδρούν άμεσα με το DNA και άλλα κυτταρικά συστατικά για να προκαλέσουν βλάβη. Αυτά περιλαμβάνουν τη μη απαίτηση μεταβολικής δράσης ή μοριακών αλλαγών για να δράσουν, γεγονός που συμπληρώνει την ικανότητά τους να διεγείρονται ηλεκτρικά, επιτρέποντάς τους να αλληλεπιδρούν με άτομα οξυγόνου και αζώτου σε αρνητικά φορτισμένα κυτταρικά περιβάλλοντα. Αυτός ο τύπος αλληλεπίδρασης οδηγεί σε αλλοίωση των βάσεων νουκλεοτιδίων του DNA, προκαλώντας διαταραχή αυτού του γενετικού υλικού. Αυτή η απόκλιση είναι επίσης υπεύθυνη για το σχηματισμό προσαγωγών DNA,[6] τμημάτων DNA που συνδέονται με καρκινογόνες ουσίες, γεγονός που προκαλεί περαιτέρω βλάβη. Τελικά, η αποτυχία στους μηχανισμούς επιδιόρθωσης του DNA θα οδηγήσει σε συσσώρευση βλάβης στο DNA και πιθανώς στην ανάπτυξη καρκίνου.[6]

Καρκίνος είναι κάθε ασθένεια στην οποία τα φυσιολογικά κύτταρα καταστρέφονται και δεν υφίστανται προγραμματισμένο κυτταρικό θάνατο τόσο γρήγορα όσο διαιρούνται μέσω της μίτωσης. Οι καρκινογόνες ουσίες μπορεί να αυξήσουν τον κίνδυνο καρκίνου αλλάζοντας τον κυτταρικό μεταβολισμό ή καταστρέφοντας το DNA απευθείας στα κύτταρα, κάτι που παρεμβαίνει στις βιολογικές διεργασίες και προκαλεί την ανεξέλεγκτη, κακοήθη διαίρεση, οδηγώντας τελικά στο σχηματισμό όγκων. Συνήθως, η σοβαρή βλάβη του DNA οδηγεί σε προγραμματισμένο κυτταρικό θάνατο, αλλά εάν η οδός προγραμματισμένου κυτταρικού θανάτου είναι κατεστραμμένη, τότε το κύτταρο δεν μπορεί να εμποδίσει τον εαυτό του να γίνει καρκινικό κύτταρο.

Υπάρχουν πολλές φυσικές καρκινογόνες ουσίες. Η αφλατοξίνη Β1, η οποία παράγεται από τον μύκητα Aspergillus flavus, ο οποίος αναπτύσσεται σε αποθηκευμένα δημητριακά, ξηρούς καρπούς και φυστικοβούτυρο, είναι ένα παράδειγμα ενός ισχυρού, φυσικού μικροβιακού καρκινογόνου παράγοντα. Ορισμένοι ιοί όπως η ηπατίτιδα Β και ο ιός των ανθρωπίνων θηλωμάτων έχει βρεθεί ότι προκαλούν καρκίνο στον άνθρωπο. Ο πρώτος που αποδείχθηκε ότι προκαλεί καρκίνο σε ζώα είναι ο ιός του σαρκώματος Ρους, που ανακαλύφθηκε το 1910 από τον Φράνσις Ρους. Άλλοι μολυσματικοί οργανισμοί που προκαλούν καρκίνο στον άνθρωπο περιλαμβάνουν ορισμένα βακτήρια (π.χ. ελικοβακτήριο του πυλωρού[7][8]) και έλμινθες (π.χ Οπισθόρχις μοσχογαλής[9] και Κλωνόρχις ο κινεζικός[10]).

Διοξίνες και ενώσεις που μοιάζουν με διοξίνες, βενζόλιο, χλωρδεκόνη, 1,2-διβρωμοαιθάνιο και αμίαντος έχουν όλα ταξινομηθεί ως καρκινογόνα. Ήδη από τη δεκαετία του 1930, ο βιομηχανικός καπνός και ο καπνός του τσιγάρου αναγνωρίστηκαν ως πηγές δεκάδων καρκινογόνων ουσιών, συμπεριλαμβανομένου του βενζο(α)πυρένιου, των ειδικών για τον καπνό νιτροζαμινών, όπως η Ν-νιτροσονορνικοτίνη και των αντιδραστικών αλδεΰδων, όπως η φορμαλδεΰδη, η οποία είναι επίσης επικίνδυνη για την ταρίχευση και κατασκευή πλαστικών. Το χλωριούχο βινύλιο, από το οποίο κατασκευάζεται το PVC (πολυβινυλοχλωρίδιο), είναι καρκινογόνο και επομένως κίνδυνος κατά την παραγωγή PVC.

Οι συν-καρκινογόνες ουσίες είναι χημικές ουσίες που δεν προκαλούν απαραίτητα καρκίνο από μόνες τους, αλλά προάγουν τη δραστηριότητα άλλων καρκινογόνων ουσιών στην πρόκληση καρκίνου.

Μετά την είσοδο του καρκινογόνου στο σώμα, το σώμα προσπαθεί να το αποβάλει μέσω μιας διαδικασίας που ονομάζεται βιομετατροπή. Ο σκοπός αυτών των αντιδράσεων είναι να καταστήσουν το καρκινογόνο πιο υδατοδιαλυτό ώστε να μπορεί να απομακρυνθεί από το σώμα. Ωστόσο, σε ορισμένες περιπτώσεις, αυτές οι αντιδράσεις μπορούν επίσης να μετατρέψουν ένα λιγότερο τοξικό καρκινογόνο σε ένα πιο τοξικό καρκινογόνο.

Το DNA είναι πυρηνόφιλο. Ως εκ τούτου, τα διαλυτά ηλεκτρόφιλα άνθρακα είναι καρκινογόνα, επειδή το DNA τους επιτίθεται. Για παράδειγμα, ορισμένα αλκένια τοξικώνονται από ανθρώπινα ένζυμα για να παράγουν ένα ηλεκτροφιλικό εποξείδιο. Το DNA επιτίθεται στο εποξείδιο και συνδέεται μόνιμα σε αυτό. Αυτός είναι ο μηχανισμός πίσω από την καρκινογένεση του βενζο(α)πυρενίου στον καπνό του τσιγάρου, σε άλλα αρωματικά, στην αφλατοξίνη και στο αέριο μουστάρδας.

Ακτινοβολία Επεξεργασία

Η CERCLA («Περιεκτική περιβαλλοντική απόκριση, αποζημίωση και ευθύνη του 1980») προσδιορίζει όλα τα ραδιοϊσότοπα ως καρκινογόνα, αν και η φύση της εκπεμπόμενης ακτινοβολίας (άλφα, βήτα, γάμμα ή νετρονίων και η ραδιενεργή ισχύς), η επακόλουθη ικανότητά της να προκαλεί ιονισμό στους ιστούς και το μέγεθος της έκθεσης σε ακτινοβολία, καθορίζουν τον πιθανό κίνδυνο. Η καρκινογένεση της ακτινοβολίας εξαρτάται από τον τύπο της ακτινοβολίας, τον τύπο της έκθεσης και τη διείσδυση. Για παράδειγμα, η ακτινοβολία άλφα έχει χαμηλή διείσδυση και δεν αποτελεί κίνδυνο έξω από το σώμα, αλλά οι εκπομπές είναι καρκινογόνες όταν εισπνέονται ή καταπίνονται. Για παράδειγμα, η θοροτράστη, ένα (παρεμπιπτόντως ραδιενεργό) αιώρημα που χρησιμοποιήθηκε προηγουμένως ως σκιαγραφικό μέσο στη διάγνωση ακτίνων Χ, είναι ένα ισχυρό καρκινογόνο για τον άνθρωπο γνωστό λόγω της κατακράτησης του σε διάφορα όργανα και της επίμονης εκπομπής σωματιδίων άλφα. Η ιονίζουσα ακτινοβολία χαμηλού επιπέδου μπορεί να προκαλέσει ανεπανόρθωτη βλάβη στο DNA (που οδηγεί σε αναδιπλασιαστικά και μεταγραφικά σφάλματα που απαιτούνται για τη νεοπλασία ή μπορεί να πυροδοτήσει ιικές αλληλεπιδράσεις) που οδηγεί σε πρόωρη γήρανση και καρκίνο.[11][12][13]

Δεν είναι όλα τα είδη ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας καρκινογόνα. Τα κύματα χαμηλής ενέργειας στο ηλεκτρομαγνητικό φάσμα, συμπεριλαμβανομένων των ραδιοκυμάτων, των μικροκυμάτων, της υπέρυθρης ακτινοβολίας και του ορατού φωτός πιστεύεται ότι δεν είναι, επειδή έχουν ανεπαρκή ενέργεια για να σπάσουν χημικούς δεσμούς. Τα στοιχεία για καρκινογόνες επιδράσεις της μη ιονίζουσας ακτινοβολίας είναι γενικά ασαφή, αν και υπάρχουν ορισμένες τεκμηριωμένες περιπτώσεις τεχνικών ραντάρ με παρατεταμένη υψηλή έκθεση που αντιμετωπίζουν σημαντικά υψηλότερη συχνότητα εμφάνισης καρκίνου.[14]

Η ακτινοβολία υψηλότερης ενέργειας, συμπεριλαμβανομένης της υπεριώδους ακτινοβολίας (που υπάρχει στο ηλιακό φως), των ακτίνων Χ και της ακτινοβολίας γάμμα, είναι γενικά καρκινογόνος, εάν λαμβάνεται σε επαρκείς δόσεις. Για τους περισσότερους ανθρώπους, η υπεριώδης ακτινοβολία από το ηλιακό φως είναι η πιο κοινή αιτία καρκίνου του δέρματος. Στην Αυστραλία, όπου τα άτομα με χλωμό δέρμα εκτίθενται συχνά σε ισχυρό ηλιακό φως, το μελάνωμα είναι ο πιο κοινός καρκίνος που διαγιγνώσκεται σε άτομα ηλικίας 15-44 ετών.[15][16]

Ουσίες ή τρόφιμα που ακτινοβολούνται με ηλεκτρόνια ή ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία (όπως μικροκύματα, ακτίνες Χ ή γάμμα) δεν είναι καρκινογόνες.[17] Αντίθετα, η μη ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία νετρονίων που παράγεται μέσα σε πυρηνικούς αντιδραστήρες μπορεί να παράγει δευτερογενή ακτινοβολία μέσω της πυρηνικής μεταστοιχείωσης.

Σε έτοιμα φαγητά Επεξεργασία

Δείτε επίσης: Ωμοφαγία

Οι χημικές ουσίες που χρησιμοποιούνται σε επεξεργασμένα και παστά κρέατα, όπως ορισμένες μάρκες μπέικον, λουκάνικα και ζαμπόν, ενδέχεται να παράγουν καρκινογόνες ουσίες.[18] Για παράδειγμα, τα νιτρώδη που χρησιμοποιούνται ως συντηρητικά τροφίμων σε αλλαντικά, όπως το μπέικον, έχουν επίσης σημειωθεί ως καρκινογόνα με δημογραφικούς δεσμούς, αλλά όχι αιτιώδεις, με τον καρκίνο του παχέος εντέρου.[19] Το μαγείρεμα φαγητού σε υψηλές θερμοκρασίες, για παράδειγμα το ψήσιμο στη σχάρα ή το μπάρμπεκιου κρεάτων, μπορεί επίσης να οδηγήσει στο σχηματισμό μικρών ποσοτήτων πολλών ισχυρών καρκινογόνων ουσιών που είναι συγκρίσιμες με εκείνες που βρίσκονται στον καπνό του τσιγάρου (π.χ. βενζο[α]πυρένιο).[20] Το καρβούνιασμα των τροφίμων μοιάζει με οπτανθρακοποίηση και πυρόλυση καπνού και παράγει καρκινογόνες ουσίες. Υπάρχουν πολλά καρκινογόνα προϊόντα πυρόλυσης, όπως οι πολυπυρηνικοί αρωματικοί υδρογονάνθρακες, οι οποίοι μετατρέπονται από ανθρώπινα ένζυμα σε εποξείδια, τα οποία προσκολλώνται μόνιμα στο DNA. Το προ-ψήσιμο των κρεάτων σε φούρνο μικροκυμάτων για 2-3 λεπτά πριν το ψήσιμο μειώνει τον χρόνο στο ζεστό τηγάνι και αφαιρεί τις πρόδρομες ουσίες της ετεροκυκλικής αμίνης (HCA), οι οποίες μπορούν να βοηθήσουν στην ελαχιστοποίηση του σχηματισμού αυτών των καρκινογόνων ουσιών.[21]

Το ψήσιμο στο φούρνο ή το ψήσιμο στη σχάρα, ειδικά αμυλούχων τροφών, μέχρι να σχηματιστεί φρυγανισμένη κρούστα δημιουργεί σημαντικές συγκεντρώσεις ακρυλαμιδίου. Αυτή η ανακάλυψη το 2002 οδήγησε σε διεθνείς ανησυχίες για την υγεία. Ωστόσο, μεταγενέστερη έρευνα διαπίστωσε ότι δεν είναι πιθανό τα ακρυλαμίδια στα καμένα ή καλά μαγειρεμένα τρόφιμα να προκαλούν καρκίνο στον άνθρωπο. Η Cancer Research UK κατηγοριοποιεί την ιδέα ότι η καμένη τροφή προκαλεί καρκίνο ως «μύθο».[22]

Στα τσιγάρα Επεξεργασία

Κύριο λήμμα: Επιπτώσεις του καπνού στην υγεία

Υπάρχει ισχυρή συσχέτιση του καπνίσματος με τον καρκίνο του πνεύμονα. Ο κίνδυνος ανάπτυξης καρκίνου του πνεύμονα αυξάνεται σημαντικά στους καπνιστές.[23] Ένας μεγάλος αριθμός γνωστών καρκινογόνων ουσιών βρίσκεται στον καπνό του τσιγάρου. Τα ισχυρά καρκινογόνα που βρίσκονται στον καπνό του τσιγάρου περιλαμβάνουν τους πολυκυκλικούς αρωματικούς υδρογονάνθρακες (PAH, όπως το βενζο(α)πυρένιο), το βενζόλιο και τη νιτροζαμίνη.[24][25]

Μηχανισμοί καρκινογένεσης Επεξεργασία

Τα καρκινογόνα μπορούν να ταξινομηθούν ως γονιδιοτοξικά ή μη γονιδιοτοξικά. Οι γονιδιοτοξίνες προκαλούν μη αναστρέψιμη γενετική βλάβη ή μεταλλάξεις δεσμευόμενες στο DNA. Οι γονιδιοτοξίνες περιλαμβάνουν χημικούς παράγοντες όπως η Ν-νιτροζουρία-Ν-μεθυλενουρία (NMU) ή μη χημικούς παράγοντες όπως η υπεριώδης ακτινοβολία και η ιονίζουσα ακτινοβολία. Ορισμένοι ιοί μπορούν επίσης να δράσουν ως καρκινογόνοι αλληλεπιδρώντας με το DNA.

Οι μη γονιδιοτοξίνες δεν επηρεάζουν άμεσα το DNA αλλά δρουν με άλλους τρόπους για την προώθηση της ανάπτυξης. Αυτά περιλαμβάνουν ορμόνες και ορισμένες οργανικές ενώσεις.[26]

Ταξινόμηση Επεξεργασία

Κατά προσέγγιση ισοδυναμίες
μεταξύ των συστημάτων ταξινόμησης
IARC GHS NTP ACGIH ΕΕ
Ομάδα 1 Κατ. 1Α Γνωστός Α1 Κατ. 1Α
Ομάδα 2Α Κατ. 1Β Λογικώς ύποπτος Α2 Κατ. 1Β
Ομάδα 2Β
Κατ. 2 Α3 Κατ. 2
Ομάδα 3
Α4
Ομάδα 4 Α5

Διεθνής Οργανισμός Ερευνών για τον Καρκίνο Επεξεργασία

Ο Διεθνής Οργανισμός Ερευνών για τον Καρκίνο (IARC) είναι ένας διακυβερνητικός οργανισμός που ιδρύθηκε το 1965, ο οποίος αποτελεί μέρος του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας των Ηνωμένων Εθνών. Έχει έδρα στη Λυών της Γαλλίας. Από το 1971 έχει δημοσιεύσει μια σειρά μονογραφιών για την αξιολόγηση των καρκινογόνων κινδύνων για τον άνθρωπο[27] που είχαν μεγάλη επιρροή στην ταξινόμηση πιθανών καρκινογόνων ουσιών.

  • Ομάδα 1: ο παράγοντας (μείγμα) είναι σίγουρα καρκινογόνος για τον άνθρωπο. Η περίσταση έκθεσης συνεπάγεται εκθέσεις που είναι καρκινογόνες για τον άνθρωπο. (Η ισχυρότερη βαθμίδα για ενδείξεις καρκινογένεσης)
  • Ομάδα 2Α: ο παράγοντας (μείγμα) είναι πιθανώς (το προϊόν είναι πιο πιθανό να είναι) καρκινογόνος για τον άνθρωπο. Η περίσταση έκθεσης συνεπάγεται εκθέσεις που είναι πιθανώς καρκινογόνες για τον άνθρωπο. (Υπάρχουν ένα σωρό δεδομένα που το συνδέουν με την καρκινογένεση, μερικά μπορεί να μην το συνδέουν με την καρκινογένεση)
  • Ομάδα 2Β: ο παράγοντας (μείγμα) είναι πιθανώς (πιθανότητα το προϊόν να είναι) καρκινογόνος για τον άνθρωπο. Η περίσταση έκθεσης συνεπάγεται εκθέσεις που είναι πιθανώς καρκινογόνες για τον άνθρωπο. (Υπάρχουν κάποια δεδομένα που το συνδέουν με την καρκινογένεση)
  • Ομάδα 3: ο παράγοντας (μείγμα ή περίσταση έκθεσης) δεν ταξινομείται ως προς την καρκινογένειά του για τον άνθρωπο. (Η έλλειψη δεδομένων μπορεί να την κάνει να εμπίπτει σε αυτήν την κατηγορία). Αυτά θα μπορούσαν να είναι καρκινογόνα ή όχι. Αυτή η κατηγορία μπορεί να θεωρηθεί ως η «προεπιλεγμένη (ή αρχική) κατηγορία»
  • Ομάδα 4: ο παράγοντας (μείγμα) πιθανώς δεν είναι καρκινογόνος για τον άνθρωπο. (Υπάρχουν δεδομένα που υποδεικνύουν κυρίως [αποτυχία διαπίστωσης] ότι το μείγμα είναι καρκινογόνο).

Παγκόσμιο Εναρμονισμένο Σύστημα Επεξεργασία

Το Παγκόσμιο Εναρμονισμένο Σύστημα Ταξινόμησης και Επισήμανσης Χημικών Προϊόντων (GHS) είναι μια πρωτοβουλία των Ηνωμένων Εθνών για την προσπάθεια εναρμόνισης των διαφορετικών συστημάτων αξιολόγησης χημικών κινδύνων που υπάρχουν σήμερα (έως το Μάρτιο του 2009) σε όλο τον κόσμο. Ταξινομεί τις καρκινογόνες ουσίες σε δύο κατηγορίες, εκ των οποίων η πρώτη μπορεί να χωριστεί εκ νέου σε υποκατηγορίες εάν το επιθυμεί η αρμόδια ρυθμιστική αρχή:

  • Κατηγορία 1: είναι γνωστό ή θεωρείται ότι έχει καρκινογόνα πιθανότητα για τον άνθρωπο
    • Κατηγορία 1Α: η αξιολόγηση βασίζεται κυρίως σε ανθρώπινα στοιχεία
    • Κατηγορία 1Β: η αξιολόγηση βασίζεται κυρίως σε στοιχεία για ζώα
  • Κατηγορία 2: ύποπτα καρκινογόνα για τον άνθρωπο

Εθνικό Πρόγραμμα Τοξικολογίας των ΗΠΑ Επεξεργασία

Το Εθνικό Πρόγραμμα Τοξικολογίας του Υπουργείου Υγείας και Κοινωνικών Υπηρεσιών των Η.Π.Α. έχει εντολή να συντάσσει μια διετή Έκθεση για τις Καρκινογόνες ουσίες.[28] Τον Ιούνιο του 2011, η τελευταία έκδοση ήταν η 12η έκθεση (2011). Κατατάσσει τις καρκινογόνες ουσίες σε δύο ομάδες:

  • Είναι γνωστό ότι είναι καρκινογόνες για τον άνθρωπο
  • Αναμενόταν εύλογα ότι είναι καρκινογόνες για τον άνθρωπο

Αμερικανική Διάσκεψη Κυβερνητικών Βιομηχανικών Υγιεινολόγων Επεξεργασία

Η Αμερικανική Διάσκεψη Κυβερνητικών Βιομηχανικών Υγιεινολόγων (ACGIH) είναι ένας ιδιωτικός οργανισμός που είναι περισσότερο γνωστός για τη δημοσίευση των οριακών τιμών κατωφλίου (TLV) για την επαγγελματική έκθεση και τις μονογραφίες σχετικά με τους χημικούς κινδύνους στο χώρο εργασίας. Αξιολογεί την καρκινογένεση ως μέρος μιας ευρύτερης αξιολόγησης των επαγγελματικών κινδύνων των χημικών ουσιών.

  • Ομάδα Α1: Επιβεβαιωμένο καρκινογόνο για τον άνθρωπο
  • Ομάδα Α2: Ύποπτο καρκινογόνο για τον άνθρωπο
  • Ομάδα Α3: Επιβεβαιωμένη καρκινογόνος ουσία για ζώα με άγνωστη σχέση με τον άνθρωπο
  • Ομάδα Α4: Δεν ταξινομείται ως καρκινογόνο για τον άνθρωπο
  • Ομάδα A5: Δεν υπάρχει υποψία ως καρκινογόνο για τον άνθρωπο

Ευρωπαϊκή Ένωση Επεξεργασία

Η ταξινόμηση των καρκινογόνων ουσιών στην Ευρωπαϊκή Ένωση περιλαμβάνεται στον Κανονισμό (ΕΚ) αριθ. 1272/2008. Αποτελείται από τρεις κατηγορίες:[29]

  • Κατηγορία 1Α: Καρκινογόνο
  • Κατηγορία 1Β: Μπορεί να προκαλέσει καρκίνο
  • Κατηγορία 2: Ύποπτο για πρόκληση καρκίνου

Η προηγούμενη ταξινόμηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης των καρκινογόνων ουσιών περιλαμβανόταν στην οδηγία για τις επικίνδυνες ουσίες και στην οδηγία για τα επικίνδυνα παρασκευάσματα. Αποτελούνταν επίσης από τρεις κατηγορίες:

  • Κατηγορία 1: Ουσίες που είναι γνωστό ότι είναι καρκινογόνες για τον άνθρωπο.
  • Κατηγορία 2: Ουσίες που πρέπει να θεωρούνται σαν να είναι καρκινογόνες για τον άνθρωπο.
  • Κατηγορία 3: Ουσίες που προκαλούν ανησυχία στον άνθρωπο, λόγω πιθανών καρκινογόνων επιδράσεων, για τις οποίες όμως οι διαθέσιμες πληροφορίες δεν επαρκούν για να γίνει μια ικανοποιητική αξιολόγηση.

Αυτό το σύστημα αξιολόγησης καταργείται σταδιακά προς όφελος του συστήματος GHS (βλ. παραπάνω), στο οποίο είναι πολύ κοντά στους ορισμούς των κατηγοριών.

Safe Work Australia Επεξεργασία

Με προηγούμενη ονομασία, το NOHSC, το 1999 η Safe Work Australia δημοσίευσε τα Εγκεκριμένα Κριτήρια για την Ταξινόμηση Επικίνδυνων Ουσιών [NOHSC:1008(1999)].[30] Η ενότητα 4.76 αυτού του εγγράφου περιγράφει τα κριτήρια για την ταξινόμηση των καρκινογόνων ουσιών όπως έχουν εγκριθεί από την αυστραλιανή κυβέρνηση. Αυτή η ταξινόμηση αποτελείται από τρεις κατηγορίες:

  • Κατηγορία 1: Ουσίες που είναι γνωστό ότι είναι καρκινογόνες για τον άνθρωπο.
  • Κατηγορία 2: Ουσίες που πρέπει να θεωρούνται σαν να είναι καρκινογόνες για τον άνθρωπο.
  • Κατηγορία 3: Ουσίες που έχουν πιθανές καρκινογόνες επιδράσεις στον άνθρωπο, αλλά για τις οποίες δεν υπάρχουν επαρκείς πληροφορίες για να γίνει αξιολόγηση.

Κοινές καρκινογόνες ουσίες Επεξεργασία

Καρκινογόνα επαγγελμάτων Επεξεργασία

Οι καρκινογόνοι παράγοντες επαγγελμάτων είναι παράγοντες που ενέχουν κίνδυνο καρκίνου σε πολλές συγκεκριμένες θέσεις εργασίας:

Αποποίηση ευθύνης: Ο παρακάτω κατάλογος απέχει πολύ από το να είναι διεξοδικός.

Άλλοι παράγοντες Επεξεργασία

Σημαντικές καρκινογόνες ουσίες εμπλέκονται στους τέσσερις πιο συχνούς καρκίνους παγκοσμίως Επεξεργασία

Σε αυτή την ενότητα, περιγράφονται συνοπτικά οι καρκινογόνες ουσίες που εμπλέκονται ως οι κύριοι αιτιολογικοί παράγοντες των τεσσάρων συχνότερων καρκίνων παγκοσμίως. Αυτοί οι τέσσερις καρκίνοι είναι ο καρκίνος του πνεύμονα, του μαστού, του παχέος εντέρου και του στομάχου. Μαζί αντιπροσωπεύουν περίπου το 41% της παγκόσμιας συχνότητας εμφάνισης καρκίνου και το 42% των θανάτων από καρκίνο (για πιο λεπτομερείς πληροφορίες σχετικά με τις καρκινογόνες ουσίες που εμπλέκονται σε αυτούς και σε άλλους καρκίνους, δείτε τις παραπομπές[31]).

Καρκίνος του πνεύμονα Επεξεργασία

Ο καρκίνος του πνεύμονα (πνευμονικό καρκίνωμα) είναι ο πιο συχνός καρκίνος στον κόσμο, τόσο από πλευράς περιπτώσεων (1,6 εκατομμύρια περιπτώσεις, 12,7% των συνολικών περιπτώσεων καρκίνου) όσο και θανάτων (1,4 εκατομμύρια θάνατοι, 18,2% των συνολικών θανάτων από καρκίνο).[32] Ο καρκίνος του πνεύμονα προκαλείται σε μεγάλο βαθμό από τον καπνό του τσιγάρου. Οι εκτιμήσεις κινδύνου για τον καρκίνο του πνεύμονα στις Ηνωμένες Πολιτείες δείχνουν ότι ο καπνός του τσιγάρου ευθύνεται για το 90% των καρκίνων του πνεύμονα. Άλλοι παράγοντες εμπλέκονται στον καρκίνο του πνεύμονα και αυτοί οι παράγοντες μπορούν να αλληλεπιδράσουν συνεργικά με το κάπνισμα, έτσι ώστε ο συνολικός αποδιδόμενος κίνδυνος να ανέρχεται σε περισσότερο από 100%. Αυτοί οι παράγοντες περιλαμβάνουν την έκθεση σε καρκινογόνες ουσίες λόγω επαγγέλματος (περίπου 9-15%), το ραδόνιο (10%) και την εξωτερική ατμοσφαιρική ρύπανση (1-2%).[33] Ο καπνός του τσιγάρου είναι ένα σύνθετο μείγμα περισσότερων από 5.300 αναγνωρισμένων χημικών ουσιών. Οι πιο σημαντικές καρκινογόνες ουσίες στον καπνό του τσιγάρου έχουν προσδιοριστεί με μια προσέγγιση «Περιθώριο Έκθεσης».[34] Χρησιμοποιώντας αυτή την προσέγγιση, οι πιο σημαντικές ογκογονικές ενώσεις στον καπνό του τσιγάρου ήταν, κατά σειρά σπουδαιότητας, η ακρολεΐνη, η φορμαλδεΰδη, το ακρυλονιτρίλιο, το 1,3-βουταδιένιο, το κάδμιο, η ακεταλδεΰδη, το οξείδιο του αιθυλενίου και το ισοπρένιο. Οι περισσότερες από αυτές τις ενώσεις προκαλούν βλάβη στο DNA σχηματίζοντας προϊόντα προσθήκης DNA ή προκαλώντας άλλες αλλοιώσεις στο DNA. Οι βλάβες στο DNA υπόκεινται σε επιδιόρθωση του DNA επιρρεπείς σε σφάλματα ή μπορεί να προκαλέσουν σφάλματα αντιγραφής. Τέτοια σφάλματα στην επισκευή ή την αντιγραφή μπορεί να οδηγήσουν σε μεταλλάξεις σε ογκοκατασταλτικά γονίδια ή ογκογονίδια που οδηγούν σε καρκίνο.

Καρκίνος του μαστού Επεξεργασία

Ο καρκίνος του μαστού είναι ο δεύτερος πιο συχνός καρκίνος (1,4 εκατομμύρια περιπτώσεις, 10,9%), αλλά κατατάσσεται στην 5η ως αιτία θανάτου (458.000, 6,1%).[32] Ο αυξημένος κίνδυνος καρκίνου του μαστού σχετίζεται με επίμονα αυξημένα επίπεδα οιστρογόνων στο αίμα.[35] Τα οιστρογόνα φαίνεται να συμβάλλουν στην καρκινογένεση του μαστού με τρεις διαδικασίες: (1) ο μεταβολισμός των οιστρογόνων σε γονιδιοτοξικά, μεταλλαξιογόνα καρκινογόνα, (2) η διέγερση της ανάπτυξης των ιστών και (3) η καταστολή των ενζύμων αποτοξίνωσης φάσης ΙΙ που μεταβολίζουν τα ROS οδηγώντας σε αυξημένη οξειδωτική βλάβη του DNA.[36][37][38] Το κύριο οιστρογόνο στον άνθρωπο, η οιστραδιόλη, μπορεί να μεταβολιστεί σε παράγωγα κινόνης που σχηματίζουν προϊόντα προσθήκης με το DNA.[39] Αυτά τα παράγωγα μπορεί να προκαλέσουν διπουρίνωση, αφαίρεση βάσεων από τη ραχοκοκαλιά του φωσφοδιεστέρα του DNA, ακολουθούμενη από ανακριβή επιδιόρθωση ή αντιγραφή της απουρινικής θέσης που οδηγεί σε μετάλλαξη και τελικά καρκίνο. Αυτός ο γονιδιοτοξικός μηχανισμός μπορεί να αλληλεπιδράσει σε συνέργεια με τον διαμεσολαβούμενο από υποδοχείς οιστρογόνων, επίμονο κυτταρικό πολλαπλασιασμό για να προκαλέσει τελικά καρκίνο του μαστού.[39] Το γενετικό υπόβαθρο, οι διατροφικές πρακτικές και οι περιβαλλοντικοί παράγοντες είναι επίσης πιθανό να συμβάλλουν στη συχνότητα εμφάνισης βλάβης του DNA και στον κίνδυνο καρκίνου του μαστού.

Καρκίνο του παχέος εντέρου Επεξεργασία

Ο καρκίνος του παχέος εντέρου είναι ο τρίτος πιο συχνός καρκίνος [1,2 εκατομμύρια περιπτώσεις (9,4%), 608.000 θάνατοι (8,0%)].[32] Ο καπνός του τσιγάρου μπορεί να ευθύνεται για έως και 20% των καρκίνων του παχέος εντέρου στις Ηνωμένες Πολιτείες.[40] Επιπλέον, ουσιαστικά στοιχεία εμπλέκουν τα χολικά οξέα ως σημαντικό παράγοντα στον καρκίνο του παχέος εντέρου. Δώδεκα μελέτες (που συνοψίζονται στους Μπέρνσταϊν και άλλους[41]) υποδεικνύουν ότι τα χολικά οξέα δεοξυχολικό οξύ (DCA) ή λιθοχολικό οξύ (LCA) επάγουν την παραγωγή δραστικών ειδών οξυγόνου που βλάπτουν το DNA ή αντιδραστικών ειδών αζώτου σε ανθρώπινα ή ζωικά κύτταρα του παχέος εντέρου. Επιπλέον, 14 μελέτες έδειξαν ότι το DCA και το LCA προκαλούν βλάβη στο DNA στα κύτταρα του παχέος εντέρου. Επίσης 27 μελέτες ανέφεραν ότι τα χολικά οξέα προκαλούν προγραμματισμένο κυτταρικό θάνατο (απόπτωση). Η αυξημένη απόπτωση μπορεί να οδηγήσει σε επιλεκτική επιβίωση κυττάρων που είναι ανθεκτικά στην πρόκληση απόπτωσης.[41] Τα κύτταρα του παχέος εντέρου με μειωμένη ικανότητα να υποστούν απόπτωση ως απόκριση σε βλάβη του DNA θα τείνουν να συσσωρεύουν μεταλλάξεις και τέτοια κύτταρα μπορεί να προκαλέσουν καρκίνο του παχέος εντέρου.[41] Επιδημιολογικές μελέτες έχουν βρει ότι οι συγκεντρώσεις των χολικών οξέων στα κόπρανα είναι αυξημένες σε πληθυσμούς με υψηλή συχνότητα καρκίνου του παχέος εντέρου. Οι διατροφικές αυξήσεις στο συνολικό λίπος ή τα κορεσμένα λίπη έχουν ως αποτέλεσμα αυξημένο DCA και LCA στα κόπρανα και αυξημένη έκθεση του επιθηλίου του παχέος εντέρου σε αυτά τα χολικά οξέα. Όταν το DCA του χολικού οξέος προστέθηκε στην τυπική διατροφή ποντικών άγριου τύπου, προκλήθηκε διηθητικός καρκίνος του παχέος εντέρου στο 56% των ποντικών μετά από 8 έως 10 μήνες.[42] Συνολικά, τα διαθέσιμα στοιχεία δείχνουν ότι το DCA και το LCA είναι κεντρικά σημαντικά καρκινογόνα που καταστρέφουν το DNA στον καρκίνο του παχέος εντέρου.

Καρκίνος του στομάχου Επεξεργασία

Ο καρκίνος του στομάχου είναι ο τέταρτος πιο συχνός καρκίνος [990.000 περιπτώσεις (7,8%), 738.000 θάνατοι (9,7%)].[32] Η λοίμωξη από ελικοβακτηρίδιο του πυλωρού είναι ο κύριος αιτιολογικός παράγοντας στον καρκίνο του στομάχου. Η χρόνια γαστρίτιδα (φλεγμονή) που προκαλείται από το ελικοβακτηρίδιο του πυλωρού είναι συχνά μακροχρόνια εάν δεν αντιμετωπιστεί. Η μόλυνση των γαστρικών επιθηλιακών κυττάρων με ελικοβακτηρίδιο του πυλωρού έχει ως αποτέλεσμα αυξημένη παραγωγή δραστικών ειδών οξυγόνου (ROS).[43][44] Τα ROS προκαλούν οξειδωτική βλάβη στο DNA συμπεριλαμβανομένης της κύριας αλλαγής βάσης 8-υδροξυδεοξυγουανοσίνη (8-OHdG). Το 8-OHdG που προκύπτει από το ROS είναι αυξημένο στη χρόνια γαστρίτιδα. Η αλλοιωμένη βάση DNA μπορεί να προκαλέσει σφάλματα κατά την αντιγραφή του DNA που έχουν μεταλλαξιογόνο και καρκινογόνο δυναμικό. Έτσι, τα ROS που προκαλούνται από το ελικοβακτηρίδιο φαίνεται να είναι τα κύρια καρκινογόνα στον καρκίνο του στομάχου επειδή προκαλούν οξειδωτική βλάβη στο DNA που οδηγεί σε καρκινογόνες μεταλλάξεις. Η διατροφή θεωρείται ότι συμβάλλει στον καρκίνο του στομάχου - στην Ιαπωνία όπου τα πολύ αλμυρά τουρσί είναι δημοφιλή, η συχνότητα του καρκίνου του στομάχου είναι υψηλή. Το κονσερβοποιημένο κρέας όπως το μπέικον, τα λουκάνικα και το ζαμπόν αυξάνει τον κίνδυνο, ενώ μια διατροφή πλούσια σε φρέσκα φρούτα και λαχανικά μπορεί να μειώσει τον κίνδυνο. Ο κίνδυνος αυξάνεται επίσης με την ηλικία.[45]

Δείτε επίσης Επεξεργασία

Παραπομπές Επεξεργασία

  1. ↑ «Paracelsus to parascience: the environmental cancer distraction». Mutation Research 447 (1): 3–13. Ιανουάριος 2000. doi:10.1016/S0027-5107(99)00194-3. PMID 10686303. 
  2. ↑ Miriam C. Poirier, επιμ. (28 Σεπτεμβρίου 2018). Carcinogens, DNA damage and cancer risk : mechanisms of chemical carcinogenesis. ISBN 978-981-323-719-3. 
  3. ↑ Cosper, Pippa F.; Bradley, Samantha; Luo, Qianyun; Kimple, Randall J. (October 2021). «Biology of HPV Mediated Carcinogenesis and Tumor Progression». Seminars in Radiation Oncology 31 (4): 265–273. doi:10.1016/j.semradonc.2021.02.006. ISSN 1053-4296. PMID 34455982. PMC 8409095. http://dx.doi.org/10.1016/j.semradonc.2021.02.006. 
  4. ↑ Rehm, Jürgen; Shield, Kevin D.; Weiderpass, Elisabete (2020-11-01). «Alcohol consumption. A leading risk factor for cancer» (στα αγγλικά). Chemico-Biological Interactions 331: 109280. doi:10.1016/j.cbi.2020.109280. ISSN 0009-2797. PMID 33010221. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0009279719308506. 
  5. ↑ Huang, Yin; Cao, Dehong; Chen, Zeyu; Chen, Bo; Li, Jin; Guo, Jianbing; Dong, Qiang; Liu, Liangren και άλλοι. (2021-09-15). «Red and processed meat consumption and cancer outcomes: Umbrella review» (στα αγγλικά). Food Chemistry 356: 129697. doi:10.1016/j.foodchem.2021.129697. ISSN 0308-8146. PMID 33838606. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0308814621007032. 
  6. ↑ 6,0 6,1 Barnes, Jessica L.; Zubair, Maria; John, Kaarthik; Poirier, Miriam C.; Martin, Francis L. (2018). «Carcinogens and DNA damage». Biochemical Society Transactions 46 (5): 1213–1224. doi:10.1042/bst20180519. PMID 30287511. PMC 6195640. https://portlandpress.com/biochemsoctrans/article/46/5/1213/67954/Carcinogens-and-DNA-damage. Ανακτήθηκε στις 2022-09-26. 
  7. ↑ «Helicobacter pylori CagA: a new paradigm for bacterial carcinogenesis». Cancer Science 96 (12): 835–843. December 2005. doi:10.1111/j.1349-7006.2005.00130.x. PMID 16367902. https://archive.org/details/sim_cancer-science_2005-12_96_12/page/835. 
  8. ↑ «Gastric cancer: epidemiologic aspects». Helicobacter 18 Suppl 1 (Supplement 1): 34–38. September 2013. doi:10.1111/hel.12082. PMID 24011243. 
  9. ↑ «Liver fluke induces cholangiocarcinoma». PLOS Medicine 4 (7): e201. July 2007. doi:10.1371/journal.pmed.0040201. PMID 17622191. 
  10. ↑ «Risk factors for gallbladder cancer and cholangiocarcinoma: similarities, differences and updates». Journal of Gastrointestinal Cancer 43 (2): 137–147. June 2012. doi:10.1007/s12029-011-9284-y. PMID 21597894. 
  11. ↑ «The effect of ionizing radiation on the formation of age-correlated oligo deoxyribo nucleo phospheryl peptides in mammalian cells.». 10th International Congress of Gerontology. Jerusalem. January 1975. 
  12. ↑ «Implications of The Action of Low-Level Ionizing Radiation on the Inducement of Irreparable DNA Damage Leading to Mammalian Aging and Chemical Carcinogenesis.». 10th International Congress of Biochemistry. Hamburg, Germany. July 1976. 
  13. ↑ «Irreparable DNA-Damage by Industrial Pollutants in Pre-mature Aging, Chemical Carcinogenesis, and Cardiac Hypertrophy: Experiments and Theory». 1st International Meeting of Heads of Clinical Biochemistry Laboratories. Jerusalem, Israel. April 1977. 
  14. ↑ «Cancer in radar technicians exposed to radiofrequency/microwave radiation: sentinel episodes». International Journal of Occupational and Environmental Health 6 (3): 187–193. 2000. doi:10.1179/oeh.2000.6.3.187. PMID 10926722. 
  15. ↑ «Skin Cancer Facts and Figures». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 10 Αυγούστου 2012. Ανακτήθηκε στις 2 Ιουλίου 2010. 
  16. ↑ «Skin-tone gene could predict cancer risk». 
  17. ↑ Center for Food Safety and Applied Nutrition (20 Απριλίου 2020). «Food Irradiation: What You Need to Know». FDA (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 20 Ιανουαρίου 2021. 
  18. ↑ «Processed meats do cause cancer - WHO». BBC. 26 October 2015. https://www.bbc.co.uk/news/health-34615621. 
  19. ↑ «Formation and occurrence of nitrosamines in food». Cancer Research 43 (5 Suppl): 2435s–2440s. May 1983. PMID 6831466. 
  20. ↑ «Well-done meat intake and the risk of breast cancer». Journal of the National Cancer Institute 90 (22): 1724–1729. November 1998. doi:10.1093/jnci/90.22.1724. PMID 9827527. 
  21. ↑ «National Cancer Institute, 2004 analysis and recommendations». Cancer.gov. 15 Σεπτεμβρίου 2004. Ανακτήθηκε στις 22 Σεπτεμβρίου 2010. 
  22. ↑ «Can eating burnt foods cause cancer?». Cancer Research UK. 15 Οκτωβρίου 2021. 
  23. ↑ «Lifetime probability of developing lung cancer, by smoking status, Canada». Canadian Journal of Public Health 85 (6): 385–388. 1994. PMID 7895211. 
  24. ↑ «Harms of Cigarette Smoking and Health Benefits of Quitting». National Cancer Institute. 21 Δεκεμβρίου 2017. 
  25. ↑ «Evidence on the carcinogenicity of marijuana smoke» (PDF). Reproductive and Cancer Hazard Assessment Branch Office of Environmental Health Hazard Assessment, California Environmental Protection Agency. Αυγούστου 2009. Ανακτήθηκε στις 23 Ιουνίου 2012. 
  26. ↑ «The Gale Encyclopedia of Cancer: A guide to Cancer and its Treatments, Second Edition. Page no. 137». 
  27. ↑ «IARC Monographs». Monographs.iarc.fr. Ανακτήθηκε στις 22 Σεπτεμβρίου 2010. 
  28. ↑ Section 301(b)(4) of the Public Health Service Act, as amended by Section 262, Pub. L. 95–622.
  29. ↑ «CMR substances from Annex VI of the CLP Regulation» (PDF). European Chemicals Agency. Μαΐου 2012. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 24 Φεβρουαρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 3 Νοεμβρίου 2020. 
  30. ↑ «Approved criteria for classifying hazardous substances [NOHSC:1008(1999)] § 4.76» (PDF). Safe Work Australia. National Occupational Health and Safety Commition. Απρίλιος 1999. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 1 Δεκεμβρίου 2010. Ανακτήθηκε στις 21 Μαΐου 2011. 
  31. ↑ «Cancer and aging as consequences of un-repaired DNA damage.». New Research on DNA Damages. New York: Nova Science Publishers, Inc. 2008. σελίδες 1–47. ISBN 978-1604565812. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 25 Οκτωβρίου 2014. 
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 32,3 «Estimates of worldwide burden of cancer in 2008: GLOBOCAN 2008». International Journal of Cancer 127 (12): 2893–2917. December 2010. doi:10.1002/ijc.25516. PMID 21351269. 
  33. ↑ «Epidemiology of lung cancer: ACCP evidence-based clinical practice guidelines (2nd edition)». Chest 132 (3 Suppl): 29S–55S. September 2007. doi:10.1378/chest.07-1347. PMID 17873159. 
  34. ↑ «A novel application of the Margin of Exposure approach: segregation of tobacco smoke toxicants». Food and Chemical Toxicology 49 (11): 2921–2933. November 2011. doi:10.1016/j.fct.2011.07.019. PMID 21802474. 
  35. ↑ «Estrogen carcinogenesis in breast cancer». The New England Journal of Medicine 354 (3): 270–282. January 2006. doi:10.1056/NEJMra050776. PMID 16421368. 
  36. ↑ «In vitro and in vivo regulation of antioxidant response element-dependent gene expression by estrogens». Endocrinology 145 (1): 311–317. January 2004. doi:10.1210/en.2003-0817. PMID 14551226. 
  37. ↑ «Cytochrome P450 1B1-mediated estrogen metabolism results in estrogen-deoxyribonucleoside adduct formation». Cancer Research 67 (2): 812–817. January 2007. doi:10.1158/0008-5472.CAN-06-2133. PMID 17234793. 
  38. ↑ «Potential mechanisms of estrogen quinone carcinogenesis» (στα αγγλικά). Chemical Research in Toxicology 21 (1): 93–101. January 2008. doi:10.1021/tx700191p. PMID 18052105. 
  39. ↑ 39,0 39,1 «Genotoxic metabolites of estradiol in breast: potential mechanism of estradiol induced carcinogenesis». The Journal of Steroid Biochemistry and Molecular Biology 86 (3–5): 477–486. September 2003. doi:10.1016/s0960-0760(03)00377-7. PMID 14623547. 
  40. ↑ «Tobacco, colorectal cancer, and adenomas: a review of the evidence». Journal of the National Cancer Institute 88 (23): 1717–1730. December 1996. doi:10.1093/jnci/88.23.1717. PMID 8944002. 
  41. ↑ 41,0 41,1 41,2 «Bile acids as endogenous etiologic agents in gastrointestinal cancer». World Journal of Gastroenterology 15 (27): 3329–3340. July 2009. doi:10.3748/wjg.15.3329. PMID 19610133. 
  42. ↑ «Carcinogenicity of deoxycholate, a secondary bile acid». Archives of Toxicology 85 (8): 863–871. August 2011. doi:10.1007/s00204-011-0648-7. PMID 21267546. 
  43. ↑ «Helicobacter pylori infection induces oxidative stress and programmed cell death in human gastric epithelial cells». Infection and Immunity 75 (8): 4030–4039. August 2007. doi:10.1128/IAI.00172-07. PMID 17562777. PMC 1952011. https://archive.org/details/sim_infection-and-immunity_2007-08_75_8/page/n359. 
  44. ↑ «Redox biology and gastric carcinogenesis: the role of Helicobacter pylori». Redox Report 16 (1): 1–7. 2011. doi:10.1179/174329211X12968219310756. PMID 21605492. 
  45. ↑ «Stomach cancer risks and causes». Cancer Research UK. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 27 Ιουλίου 2016. Ανακτήθηκε στις 27 Φεβρουαρίου 2023. 

Εξωτερικοί σύνδεσμοι Επεξεργασία

Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Καρκινογόνο&oldid=10287008"