Βικιπαίδεια

Νίκος Ζαχαριάδης

Έλληνας πολιτικός και Γενικός Γραμματέας του ΚΚΕ
Αυτό το λήμμα χρειάζεται μορφοποίηση ώστε να ανταποκρίνεται στις προδιαγραφές μορφοποίησης της Βικιπαίδειας. Αυτό μπορεί να σημαίνει την δημιουργία εσωτερικών συνδέσμων, επικεφαλίδων, παραγράφων κλπ.
Για περαιτέρω βοήθεια, δείτε τις σελίδες Πώς να επεξεργαστείτε μια σελίδα και Βικιπαίδεια:Οδηγός μορφοποίησης άρθρων.
Αυτό το λήμμα τεκμηριώνεται κυρίως με πρωτογενείς πηγές. Παρακαλούμε βελτιώστε το προσθέτοντας δευτερογενείς ή τριτογενείς πηγές.

Ο Νίκος Ζαχαριάδης (Αδριανούπολη, Οθωμανική Αυτοκρατορία, 27 Απριλίου 1903 - Σουργκούτ Χαντιμανσίας, Σοβιετική Ένωση, 1 Αυγούστου 1973) ήταν Έλληνας πολιτικός. Υπήρξε ιστορικός ηγέτης του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος, γενικός γραμματέας του ΚΚΕ και μέλος της Εκτελεστικής Γραμματείας της Κομμουνιστικής Διεθνούς.

Νίκος Ζαχαριάδης
Ο Νίκος Ζαχαριάδης μεταξύ το 1928 και το 1938.
Γενικός Γραμματέας του ΚΚΕ
Περίοδος
1931 – 1956
ΠροκάτοχοςΑνδρόνικος Χαϊτάς
ΔιάδοχοςΑπόστολος Γκρόζος
Προσωπικά στοιχεία
Γέννηση27 Απριλίου 1903 (1903-04-27), Αδριανούπολη, Οθωμανική Αυτοκρατορία
Θάνατος1 Αυγούστου 1973 (70 ετών)
Σουργκούτ Χαντιμανσίας, Σοβιετική Ένωση
ΕθνότηταΕλληνική
Πολιτικό κόμμαΚομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας
ΣπουδέςΔιεθνής Σχολή Λένιν
Κομμουνιστικό Πανεπιστήμιο Εργαζομένων της Ανατολής
Επάγγελμαπολιτικός
Υπογραφή
Commons page Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα

Ως θεωρούμενος από πολλούς ιστορικούς, ως φανατικός υποστηρικτής του Ιωσήφ Στάλιν, είχε καθοριστικό ρόλο στη σταλινοποίηση αλλά και μαζικοποίηση του ΚΚΕ, του οποίου και ανέλαβε χρέη γενικού γραμματέα μετά από επέμβαση της Σοβιετικής Ένωσης το 1931.

Τα χρόνια του Ζαχαριάδη εισήχθη και εφαρμόστηκε η τακτική των λαϊκών μετώπων από το ΚΚΕ πάνω στην οποία λειτούργησε και το ΕΑΜ. Ο Ζαχαριάδης παραδόθηκε από την Ελληνική κυβέρνηση στους Γερμανούς, οι οποίοι τον εκτόπισαν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Νταχάου όπου είχε αμφιλεγόμενη δράση[1]. Με την επιστροφή του στην Ελλάδα συνέχισε την ίδια πολιτική της ηγεσίας του ΚΚΕ.

Κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου πολέμου, διετέλεσε πρωθυπουργός της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης.

Θεωρείται από αρκετούς, ως μία από τις πιο αμφιλεγόμενες φιγούρες της νεοελληνικής πολιτικής σκηνής.

Οι περιπλανήσεις των πρώτων χρόνων

Επεξεργασία

Γεννήθηκε στις 27 Απριλίου του 1903 στην Αδριανούπολη της Ανατολικής Θράκης, γιος του Παναγιώτη Ζαχαριάδη με καταγωγή από Φθιώτιδα και της Ερατώς Πρωτοπαπά από τα Άδανα της Μικράς Ασίας. Ο πατέρας του εργαζόταν ως υπάλληλος - πραγματογνώμων - στο γαλλικό Μονοπώλιο Καπνού (Ρεζί) στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, κι έτσι αναγκαζόταν να μετακομίζει σε πολλές πόλεις της Αυτοκρατορίας με την οικογένειά του. Αρχικά, Δημοτικό πήγε στα Σκόπια και το ολοκλήρωσε στο επτατάξιο της Νικομήδειας, ενώ αποφοίτησε από το Γυμνάσιο της Αδριανούπολης. Από τα 15 του χρόνια, αναγκάστηκε να δουλέψει στη Ρεζί στη Νικομήδεια και το 1919 ξεκίνησε εργασία στο λιμάνι της Κωνσταντινούπολης, αρχικά ως λιμενεργάτης φορτοεκφορτωτής και στη συνέχεια ως πλήρωμα σε ρυμουλκά. Εκεί ήρθε σε επαφή με τους αναρχοσυνδικαλιστικούς κύκλους της Πανεργατικής που ιδεολογικά επηρεαζόταν από την οργάνωση Industrial Workers of the World (IWW). Την περίοδο εκείνη, 1919 - 1921, έκανε ταξίδια στη μετεπαναστατική Ρωσία όπου και εντάχθηκε στη σοσιαλιστική Διεθνή Πανεργατική Ένωση, που αποτελείτο κυρίως από Έλληνες.[2]

Το 1921, έγινε μέλος της Ομοσπονδίας Κομμουνιστικών Νεολαιών της Σοβιετικής Ένωσης, ενώ ένα χρόνο μετά, το 1922, έγινε μέλος και του Κόμματος των Μπολσεβίκων. Το 1923, ευρισκόμενος και πάλι στη Σοβιετική Ρωσία, σπούδασε στο Κομμουνιστικό Πανεπιστήμιο Εργαζομένων της Ανατολής.[2]

Εγκατάσταση στην Ελλάδα

Επεξεργασία

Το 1924, κατά τους διωγμούς του ελληνικού στοιχείου στην Τουρκία, η οικογένεια Ζαχαριάδη εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα, περίοδο που η χώρα βρισκόταν ήδη σε έντονη πολιτική, οικονομική και κοινωνική κρίση. Ο Νίκος Ζαχαριάδης ήρθε μυστικά στην Ελλάδα ακτοπλοϊκώς το καλοκαίρι του 1924 από τη Σοβιετική Ένωση και ανέλαβε καθοδηγητική δουλειά στην Ομοσπονδία Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας (ΟΚΝΕ) στην Αθήνα, όπου σύντομα έγινε γραμματέας της.[3] Το Σεπτέμβριο του 1924 μετέβη στη Θεσσαλονίκη για την εκεί οργάνωση. Στη δικτατορία του Παγκάλου παρέμεινε στη Θεσσαλονίκη συμμετέχοντας στην εκεί κομματική οργάνωση, ενώ για ένα διάστημα ήταν γραμματέας και της Περιφερειακής οργάνωσης Θεσσαλίας στον Βόλο.

Τον Μάιο του 1926 με εντολή της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ ανέλαβε γραμματέας της κομματικής οργάνωσης του Πειραιά και τον επόμενο χρόνο στην κομματική οργάνωση Βόλου. Το 1927, σε ηλικία 24 χρονών μεταφράζει το βιβλίο του Ένγκελς, Ο Λουδοβίκος Φόυερμπαχ και το τέλος της γερμανικής κλασικής ιδεολογίας ενώ και με άλλη αρθρογραφία του στον Ριζοσπάστη, δείχνει το ενδιαφέρον του για τη φιλοσοφία.

Σε όλο αυτό το διάστημα (1924 - 1929) ο Νίκος Ζαχαριάδης συνελήφθη πέντε φορές δραπετεύοντας ισάριθμες.[4] Το 1929 μάλιστα δραπέτευσε κατά τη μεταγωγή του με τον ηλεκτρικό σιδηρόδρομο από τον Πειραιά στην Αθήνα με τη βοήθεια του Θανάση Κλάρα (μετέπειτα Άρη Βελουχιώτη), όντας προφυλακισμένος ως ύποπτος για τη δολοφονία του αρχειομαρξιστή Ηλία Γεωργοπαπαδάκου.[5][6] Ο Γεωργοπαπαδάκος σκοτώθηκε σε συμπλοκή έξω από τα γραφεία του «Ριζοσπάστη» τον Δεκέμβριο του 1927 και καταδικάστηκαν για τον θάνατό του τα μέλη του ΚΚΕ Δημήτρης Σακαρέλος, Δ. Φαρδής και Τζ. Φλαράκος. Όταν η κυβέρνηση Ε. Βενιζέλου έθεσε σε ισχύ τον ιδιώνυμο νόμο (N. 4229), το 1929, ο Ν. Ζαχαριάδης ήταν ο πλέον καταζητούμενος Έλληνας κομμουνιστής.

Έτσι το 1929, η ηγεσία του ΚΚΕ αποφάσισε να στείλει τον Ζαχαριάδη στη Σοβιετική Ένωση, αφενός για να χαθούν τα ίχνη του και αφετέρου για σπουδές στην Ανώτατη Κομματική Σχολή της Μόσχας το Διεθνές Πανεπιστήμιο Λένιν.[7][8]

Στην ηγεσία του ΚΚΕ

Επεξεργασία

Η πολιτική ενηλικίωση

Επεξεργασία

Από τη Μόσχα επέστρεψε το 1931, την περίοδο της κορύφωσης της λεγόμενης «φραξιονιστικής πάλης χωρίς αρχές», που ταλαιπώρησε αφάνταστα το ΚΚΕ τη διετία 1929-1931. Τότε η Εκτελεστική Επιτροπή της Κομμουνιστικής Διεθνούς (ΚΔ) απεύθυνε έκκληση, που δημοσιεύτηκε στον «Ριζοσπάστη», στις 2 και 3 Νοεμβρίου 1931[9][10], ζητώντας να τερματιστεί η διαμάχη και προκρίνοντας ταυτόχρονα νέα ηγεσία με τον Ζαχαριάδη επικεφαλής της τριμελούς καθοδήγησης του ΚΚΕ (Ζαχαριάδης, Μιχαηλίδης, Κωνσταντινίδης).

Τον Ιανουάριο του 1934, κατά την 6η Ολομέλεια του Κόμματος, ο Ζαχαριάδης εκλέχτηκε Γενικός Γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ.

Την περίοδο 1931-1936 επιτεύχθηκε σημαντική ανάπτυξη του ΚΚΕ στην αναδιοργάνωση και τη μαζικοποίησή του, σε μια περίοδο ανάπτυξης εργατικών και άλλων κοινωνικών αγώνων. Στις εκλογές του 1932 το ΚΚΕ, ως Ενιαίο Μέτωπο Εργατών Αγροτών (ΕΜΕΑ), εξέλεξε 10 βουλευτές, ενώ στις εκλογές του 1936 σαν Παλλαϊκό Μέτωπο 15 βουλευτές.

Η πολιτική του Ζαχαριάδη ως ηγέτη του προπολεμικού ΚΚΕ

Επεξεργασία

Ο Ζαχαριάδης διαμόρφωσε πρωτότυπα στοιχεία σε ζητήματα όπως η νεολαία, η γυναίκα και οι αγρότες. Παρόλο που στηρίχθηκε στην Κομμουνιστική Διεθνή, η ηγεσία του είχε δυναμική και ανεξαρτησία. Εισήγαγε στοιχεία όπως η μεταπολεμική συμμαχία αγροτιστών και ΚΚΕ, όπου μεταξύ άλλων θα διαλύονταν οι κομματικές οργανώσεις του ΚΚΕ στην επαρχία και θα εντάσσονταν στο ενιαίο αγροτικό κόμμα και ακύρωσε τη θέση για ανεξάρτητη Μακεδονία-Θράκη. Το ΚΚΕ άρχισε να βλέπει τη σοσιαλιστική επανάσταση ως περαιτέρω εξέλιξη της αστικής[11], θέση για την οποία επικρίθηκε από πρώην στελέχη[12]. Σε σύγκριση με την περίοδο 1927-1931 η εσωκομματική δημοκρατία ήταν σχετικά καλύτερη αν και μεταγενέστερα επικρίθηκε και για αυτό το θέμα, καθώς και οι διαγραφές εσωκομματικών αντιπάλων στις οποίες προχώρησε δεν ήταν ακραίες.[13]

Το ΚΚΕ μαζί με το Αγροτικό Κόμμα του Απόστολου Βογιατζή δημιούργησαν τον Ιανουάριο του 1936 το Παλλαϊκό Μέτωπο, που κατέβηκε τότε στις εκλογές λαμβάνοντας 15 έδρες. Το ίδιο λίγο αργότερα, τον Φεβρουάριο του 1936, ήρθε σε συμφωνία με τον αρχηγό των Φιλελευθέρων Θεμιστοκλή Σοφούλη, στο λεγόμενο Σύμφωνο Σοφούλη-Σκλάβαινα. Όμως, αυτή η συμφωνία δεν μακροημέρευσε γιατί αθετήθηκαν όροι της από την πλευρά των Φιλελευθέρων. Η χώρα όμως όδευε προς τον ολοκληρωτισμό, ο οποίος και εγκαθιδρύθηκε τον Αύγουστο του ίδιου έτους με τη συναίνεση του βασιλιά Γεωργίου Β', αλλά και των Άγγλων. Με την κήρυξη της Δικτατορίας της 4ης Αυγούστου ο Ζαχαριάδης πέρασε στην παρανομία.

Στην Ακτίνα Θ' των φυλακών της Κέρκυρας

Επεξεργασία

Στις 17 Σεπτεμβρίου 1936, ενάμισυ μήνα μετά την εγκαθίδρυση της δικτατορίας του Μεταξά, συνελήφθη στην Αθήνα στο τέρμα της οδού Ιπποκράτους -μετά από προδοσία- από τη Γενική Ασφάλεια Πειραιά. Προσήχθη σε δίκη για παράβαση του Ιδιώνυμου νόμου «Περί προστασίας του κοινωνικού καθεστώτος» και καταδικάστηκε σε φυλάκιση 4,5 ετών και εκτόπιση 2 ετών.[14]

«Υπό οργάνων της Γενικής Ασφαλείας Πειραιώς συνελήφθη χθες την 8.30 μ.μ παρά το τέρμα της οδού Ιπποκράτους ο αρχηγός του ΚΚΕ Νικόλαος Ζαχαριάδης ή Ζάρδης ή Κούτβης ή Κοντός ή Κόλλιας Νικόλαος του Παναγιώτου ή Κατρής Κυριάκος.

Ούτος κατά το 1925 εδραπέτευσε εκ των φυλακών Γεντί Κουλέ Θεσσαλονίκης, συλληφθείς δε κατά το ίδιον έτος απέδρασε και πάλιν τραυματίσας εις τον πόδα τον συνοδόν χωροφύλακα. Κατά το ίδιον έτος εφόνευσε εις τας Αθήνας τον αρχειομαρξιστήν Γεωργοπαπαδάκον. Δια τον φόνον ούτον κατεδικάσθη εις 18 ετών πρόσκαιρα δεσμά. Το έτος 1928 μεταφερόμενος εκ του κακουργιοδικείου Πειραιώς εις τας φυλακάς, εδραπέτευσε διά τρίτην φοράν και μετέβη εις Ρωσίαν. Εκεί εσπούδασε τον Μαρξισμόν εις την Σχολή «Κούτβ» της Μόσχας, χρησιμοποιηθείς αργότερον υπό της Κ.Δ ως αντιπρόσωπος αυτής εις τας Βαλκανικάς χώρας.

Σημειωτέον ότι εκτός των άλλων, ήτο και Εκτελεστικός Επίτροπος της Κ.Δ. Ο Ζαχαριάδης καταζητείτο από του 1928 χωρίς έκτοτε να καταστεί δυνατή η σύλληψίς του».

Η ανακοίνωση της Ασφάλειας για τη σύλληψη του Ζαχαριάδη στις 17/9/1936[15]

Στις 22 Νοεμβρίου μεταφέρθηκε στις φυλακές Κέρκυρας και στις 12 Δεκεμβρίου δικάστηκε και πάλι από το Κακουργιοδικείο Πειραιά για τη δολοφονία του αρχειομαρξιστή Γεωργοπαπαδάκου τον Δεκέμβριο του 1926 όπου του επιβλήθηκε 9 χρόνια ειρκτή.[16] Στη συνέχεια κλείστηκε σε απομόνωση στις φυλακές Κέρκυρας, στην Ακτίνα Θ΄.[17]

Από την Κέρκυρα, μέσω ενός δικτύου, προσπάθησε να καθοδηγεί το ΚΚΕ σε συνθήκες όμως εξαιρετικά δύσκολες (απόλυτη απομόνωση, τρομοκρατία που έφτασε μέχρι και τον θάνατο από βασανιστήρια του γραμματέα της ΟΚΝΕ Χρήστου Μαλτέζου).

Από την Κέρκυρα ο Ζαχαριάδης έδωσε σε όλους τους φυλακισμένους κομμουνιστές το σύνθημα: «Αγάπα το κελί σου, τρώγε το φαΐ σου, διάβαζε πολύ».[18] Μέσα στη φυλακή, σε κομμάτια χαρτιού και λευκό πανί, συνέγραψε τα βιβλία «Ο Αληθινός Παλαμάς»[19] και «Θέσεις για την Ιστορία του ΚΚΕ»[20].

Από τις πρώτες μέρες της δικτατορίας η Ασφάλεια εξαπέλυσε κύμα συλλήψεων κατά μελών και στελεχών του ΚΚΕ και μέχρι τα μέσα του 1939 είχε εξαρθρώσει σχεδόν όλη την ηγεσία του. Την καθοδήγηση του ΚΚΕ από τα μέσα του 1938 (μετά τη σύλληψη των Νεφελούδη-Παρτσαλίδη-Σκλάβαινα) είχαν αναλάβει τα ασύλληπτα στελέχη Σιάντος, Πλουμπίδης, Θέος, Σκαφίδας, Μιχελίδης, Δαμασκόπουλος, Μάθεσης και Παπαγιάννης. Στα τέλη Νοεμβρίου του 1939 τα μόνα ασύλληπτα μέλη της ΚΕ ήταν οι Παπαγιάννης και Μάθεσης. Για τον Μάθεση υπήρχαν υποψίες ότι είναι χαφιές της Ασφάλειας, οπότε ο Παπαγιάννης με την προσθήκη των στελεχών του ΚΚΕ Κανάκη, Κτιστάκη και Βιτσαρά συγκρότησαν τη λεγόμενη Παλιά Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ (ΠΚΕ), υπό την πολιτική καθοδήγηση του έγκλειστου λόγω φυματίωσης Πλουμπίδη στην πτέρυγα πολιτικών κρατουμένων του Σανατόριου Σωτηρία.[21]

Όμως, κάποια φυλακισμένα ή εξόριστα στελέχη του ΚΚΕ όχι μόνο είχαν υπογράψει δήλωση μετανοίας, αλλά και είχαν περάσει στην υπηρεσία της Ασφάλειας (Τυρίμος, Μανωλέας, Μύτλας, κ.α). Στο κόμμα από τα τέλη του 1938 λόγω των πολλών και απροσδόκητων συλλήψεων που έφτασαν μέχρι τα ανώτατα κλιμάκια επικρατούσε η καχυποψία και χαφιεδοφοβία.[22]

Το, Μάιο του 1939, ο Ζαχαριάδης, με σύμφωνη γνώμη των επίσης έγκλειστων στην Ακτίνα Θ' Νεφελούδη-Παρτσαλίδη, έδωσε εντολή στο μέλος του Π.Γ του ΚΚΕ Γιάννη Μιχαηλίδη (αργότερα φαίνεται ότι όντως συνεργάστηκε με τις αστυνομικές αρχές) να κάνει ψευδή δήλωση μετανοίας ώστε να ελευθερωθεί, να συνδεθεί με τα ασύλληπτα μέλη του ΚΚΕ και να ξεκαθαρίσει την κατάσταση μέσα στο κόμμα που είχε διαβρωθεί από την Ασφάλεια.[23] Πληροφορίες που είχαν φθάσει στην φυλακή ανέφεραν ότι κάποια στελέχη του ΚΚΕ είχαν γίνει όργανα της Ασφάλειας, όπως ο Μιχάλης Τυρίμος και ο Δαμιανός Μάθεσης. Αυτοί έδιναν πληροφορίες στην Ασφάλεια για συντρόφους τους με αποτέλεσμα να συλληφθούν, πρόδιδαν «γιάφκες» που ανακαλύπτονταν και έφθασαν μέχρι του σημείου να εκδίδουν πλαστές ανακοινώσεις και αργότερα ακόμη και πλαστό Ριζοσπάστη.[24]

Ίδρυση της Προσωρινής Διοίκησης του ΚΚΕ - Μεταφορά στα κρατητήρια της Γενικής Ασφάλειας Αθηνών

Επεξεργασία

Η Ασφάλεια, τον Δεκέμβριο του 1939, εκμεταλλεύτηκε το κενό από την εξάρθρωση, λόγω συλλήψεων, της καθοδήγησης του ΚΚΕ (Σιάντος, Σκαφίδας, Θέος, Δαμασκόπουλος, Πλουμπίδης) και κατασκεύασε την Προσωρινή Διοίκηση του ΚΚΕ (ΠΔ) με πρώην ηγετικά στελέχη του ΚΚΕ (Τυρίμος, Κουτσογιάννης, Μανωλέας, Μιχελίδης, Μύτλας κ.α). Σκοπός ήταν να αδρανοποιήσει πλήρως την πραγματική καθοδήγηση του ΚΚΕ, την Παλιά Κεντρική Επιτροπή υπό τον Πλουμπίδη (που ήταν έγκλειστος στο σανατόριο Σωτηρία) και να θέσει το ΚΚΕ υπό την κηδεμονία του Μανιαδάκη. Ο εντολοδόχος του Ζαχαριάδη, Μιχαηλίδης, μπλέχτηκε στα δίχτυα της Ασφάλειας και αναγκάστηκε και αυτός να συμμετέχει στην Προσωρινή Διοίκηση.[25] Από τις αρχές του 1940 οι δύο καθοδηγήσεις του ΚΚΕ, η ΠΚΕ και η ασφαλίτικη ΠΔ, βρέθηκαν σε σφοδρή αντιπαράθεση κατηγορώντας η μια την άλλη για χαφιεδισμό. Η σύγχυση που προκλήθηκε στους κόλπους των κομμουνιστών, ειδικά αυτών που παρέμεναν ασύλληπτοι, ήταν απόλυτη.[26]

Τον Ιανουάριο του 1940 ο Ζαχαριάδης μεταφέρθηκε από την Κέρκυρα στα κρατητήρια της Γενικής Ασφάλειας Αθηνών γιατί το καθεστώς φοβόταν μήπως δραπετεύσει ή πέσει στα χέρια των Ιταλών σε ενδεχόμενη κατάληψη του νησιού από αυτούς.[27] Επίσης ο Μανιαδάκης ήθελε να έχει τον Ζαχαριάδη υπό τη συνεχή επίβλεψή του ώστε να τον κατευθύνει να στηρίξει την ΠΚΕ που μόλις είχε συγκροτηθεί.[28] Από τα κρατητήρια της Γενικής Ασφάλειας στήριξε για ένα διάστημα την Προσωρινή Διοίκηση του ΚΚΕ, χωρίς να ξέρει ότι ήταν όργανο του Μανιαδάκη, ενώ κατήγγειλε την καθαρή Παλιά Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ, ως χαφιέδικη σφηκοφωλιά.[29] Ο Ζαχαριάδης κατάλαβε τον ρόλο της ΠΔ στις αρχές του 1941, όταν ο Ριζοσπάστης που εξέδιδε άρχισε να υμνεί τον Μεταξά και να αποκτά έντονο εθνικιστικό και φιλοκαθεστωτικό λόγο.[30]

Τον Μάρτιο του 1941 μεταφέρθηκε σε ειδικό κρατητήριο στο Τμήμα Αλλοδαπών στην Ανωτάτη Εμπορική Σχολή, σε ολοκληρωτική απομόνωση και υπό τη συνεχή επίβλεψη του ανώτατου αξιωματικού της Γενικής Ασφάλειας Αθηνών Σπύρου Παξινού, απ' όπου τον παρέδωσαν στην Γκεστάπο στις 27 Απριλίου 1941.[31]

Β' Παγκόσμιος Πόλεμος

Επεξεργασία

Τρεις επιστολές για τον ελληνοϊταλικό πόλεμο

Επεξεργασία

Μετά την κυκλοφορία ενός προσχεδίου μεταξύ στελεχών του κόμματος, την 1η Οκτωβρίου ο Ριζοσπάστης της ΠΔ δημοσίευσε μία έκκληση του Ζαχαριάδη προς το Μεταξά που έθετε το ΚΚΕ υπό τις διαταγές του Μεταξά στον αγώνα υπέρ της εθνικής ανεξαρτησίας.[32] Τρεις ημέρες μετά την εισβολή των Ιταλών, στις 31 Οκτωβρίου 1940, κρατούμενος στη Γενική Ασφάλεια Αθηνών, απηύθυνε τη γνωστή ανοικτή επιστολή προς τον ελληνικό λαό η οποία δημοσιεύτηκε στον ημερήσιο τύπο στις 2 Νοεμβρίου, με την οποία τον καλούσε να αντισταθεί τονίζοντας μεταξύ άλλων:

«Ο Λαός της Ελλάδας διεξάγει σήμερα έναν πόλεμο απελευθερωτικό ενάντια στο Φασισμό του Μουσολίνι [...] Στον πόλεμο αυτό, που τον διευθύνει η κυβέρνηση Μεταξά, όλοι μας πρέπει να δώσουμε όλες μας τις δυνάμεις, δίχως επιφύλαξη. [...] Όλοι στον αγώνα, ο καθένας στη θέση του και η νίκη θάναι νίκη της Ελλάδας και του λαού της».[33]

Η πρώτη επιστολή του Ζαχαριάδη καταγγέλθηκε από κάποια στελέχη του ΚΚΕ ως πλαστή και προϊόν της Ασφάλειας, μεταξύ αυτών και η Παλιά Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ, γιατί απέκλινε από τη γραμμή της Κομμουνιστικής Διεθνούς, απευθυνόταν στον Μανιαδάκη και όχι στον ελληνικό λαό και υπέγραφε ως Γραμματέας της ΚΕ (θέση που κατείχε ο Νεφελούδης) και όχι ως Γενικός Γραμματέας του ΚΚΕ που ήταν ο έγκυρος τίτλος του.[34] Εν γνώσει σοβιετικών επικρίσεων για τις ιταλικές βλέψεις στη Βαλκανική, ο διεθνιστής, αλλά συνάμα πατριώτης Ζαχαριάδης θεώρησε ότι με αυτή ακολουθούσε τις ασαφείς οδηγίες τις Κομιντέρν.[35] Επιδίωξε ακόμη να εξασφαλίσει ως αντάλλαγμα την αποφυλάκισή του, γενική αμνηστία και άδεια επανέκδοσης του Ριζοσπάστη, υποσχόμενος ότι θα τηρούσε την ίδια στάση ως το τέλος του πολέμου διαγράφοντας από το ΚΚΕ όποιον διαφωνούσε.[36]

Συμπεραίνοντας με την εξέλιξη των επιχειρήσεων και λόγω της απουσίας ανταλλαγμάτων ότι είχε εξαπατηθεί από το καθεστώς και φοβούμενος βρετανική ή γερμανική επέμβαση στα Βαλκάνια μετά από ήττα της Ιταλίας και την απόστασή του από τις θέσεις της ΚΔ, αναθεώρησε τη θέση του, αξιολογώντας την ελληνική προέλαση στην Αλβανία ως ιμπεριαλιστική ενέργεια και συμφωνώντας με διακηρύξεις της ΠΚΕ.[37] Ακολούθησαν δυο ακόμη επιστολές στις 22 Νοεμβρίου 1940 και στις 15 Ιανουαρίου 1941, στις οποίες ισχυριζόταν ότι, παρά την προσπάθειά του να προσδώσει αντιφασιστικό χαρακτήρα στον πόλεμο, ο Μεταξας διεξήγαγε «φασιστικό καταχτητικό» πόλεμο για το συμφέρον «της πλουτοκρατίας και του αγγλικού ιμπεριαλισμού» και όχι προς όφελος του λαού της Ελλάδας, που ενδιαφερόταν μόνο για την υπεράσπιση της εθνικής ανεξαρτησίας, και πρότεινε την ανατροπή της «μοναρχοφασιστική[ς] διχτατορία[ς] του Μεταξά» από στρατό και λαό με σκοπό την εγκαθίδρυση «λαϊκή[ς] αντιφασιστική[ς] κυβέρνηση[ς]» που θα ζητούσε μεσολάβηση της ΕΣΣΔ για την άμεση σύναψη χωριστής ειρήνης με την Ιταλία.[38] Η δεύτερη και η τρίτη επιστολή δε δημοσιεύθηκαν και δεν έγιναν αρχικά γνωστές παρά μόνο στην ολιγομελή ηγεσία του ΚΚΕ.[39] Στις 10-1-1941 η Κομμουνιστική Διεθνής απέστειλε επιστολή υποδείξεων προς το ΚΚΕ,[40] με την οποία κατέκρινε τη στήριξη του Ζαχαριάδη στην κυβέρνηση Μεταξά θεωρώντας «εσφαλμένο και επιζήμιο» το χαρακτηρισμό ως εθνικοαπελευθερωτικού του πολέμου από την πλευρά της Ελλάδας και κρίνοντας ότι έτσι θα οδηγούνταν ο ελληνικός λαός να στηρίξει την κυβέρνηση στη διεξαγωγή του πολέμου αντί να καταπολεμήσει την εσωτερική πολιιτκή της.[41]

Αιχμάλωτος των Γερμανών

Επεξεργασία

Με την εισβολή των γερμανικών στρατευμάτων στην Ελλάδα ο Ζαχαριάδης, που κρατείτο στην ΑΣΟΕΕ στο Κέντρο Αλλοδαπών που υπαγόταν στη Διεύθυνση Γενικής Ασφαλείας Αθηνών, παραδόθηκε στη Γκεστάπο στις 27 Απριλίου, όπως και εκατοντάδες άλλοι πολιτικοί κρατούμενοι που κρατούνταν σε φυλακές ή ήταν εξόριστοι. Ο Ζαχαριάδης μεταφέρθηκε αρχικά στο Τατόι και από εκεί αεροπορικώς στη Θεσσαλονίκη, στο Βελιγράδι και τέλος στη Βιέννη στις φυλακές «Λέζελ».[42]

Έξι μήνες αργότερα, στις 30 Νοεμβρίου του 1941 μεταφέρθηκε στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Νταχάου, όπου έμεινε κρατούμενος μέχρι τη λήξη του πολέμου. Τον Μάιο του 1945 οι Αμερικανοί έφθασαν στο Νταχάου και απελευθέρωσαν τους κρατούμενους μεταξύ των οποίων βρισκόταν και ο Ζαχαριάδης. Μετά από ιατρικές φροντίδες επέστρεψε στην Ελλάδα αεροπορικώς μέσω Παρισιού στις 29 Μαΐου του 1945.[43] Ο Ζαχαριάδης στο στρατόπεδο εκτελούσε χρέη μεταφραστή γιατί γνώριζε γερμανικά, ενώ παράλληλα διατηρούσε σχέσεις με την κρυφή διοίκηση των κρατουμένων δίνοντάς τους πληροφορίες και συμβουλές.[44]

Ο Ζαχαριάδης κατηγορήθηκε από τους πολιτικούς του αντιπάλους και για συνεργάτης των Γερμανών (κάπο) στο στρατόπεδο συγκέντρωσης, και μάλιστα ως αποδεικτικό στοιχείο υπήρχε πλαστογραφημένο γράμμα του συγκρατούμενού του, Κοσμά Τζίφου.[45] Η ιστορική έρευνα δεν έχει αποδείξει κάποια μορφή συνεργασίας με τους Γερμανούς. Μάλιστα, υπάρχουν πολλές μαρτυρίες έγκλειστων στο Νταχάου[46][47][48][49][50] που αναφέρουν το αντίθετο, όπως ο συγκρατούμενός του Παναγιώτης Καραπιπέρης που αναφέρει ότι σώθηκε χάρη στον Ζαχαριάδη[51].

Επιστροφή στην Ελλάδα

Επεξεργασία

Την Πρωτομαγιά του 1945, με έκτακτη έκδοση, ο Ριζοσπάστης πληροφορούσε τους αναγνώστες του ότι ο Ν. Ζαχαριάδης ήταν ζωντανός και επέστρεφε από το Νταχάου. Με την επιστροφή του ανέλαβε και πάλι τη θέση του Γενικού Γραμματέα της ΚΕ του ΚΚΕ, το οποίο βρισκόταν υπό διάλυση μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας και με τα μέλη του κατά χιλιάδες να διώκονται. Συνέβαλε, ωστόσο, στη γρήγορη ανασύνταξη των κομματικών δυνάμεων.

Γενικός Γραμματέας την περίοδο του Εμφυλίου

Επεξεργασία
 
Ο Ριζοσπάστης αναγγέλλει σε έκτακτη έκδοση την επιστροφή του Νίκου Ζαχαριάδη από την αιχμαλωσία (30 Μαΐου 1945), όπου υπάρχουν δηλώσεις για δημοψήφισμα για την αυτονομία της Βόρειας Ηπείρου.

Στις 31 Μαΐου 1945 είχε δηλώσει ότι η συμφωνία της Βάρκιζας έπρεπε να εκτελεστεί κατά γράμμα[52] και μια βδομάδα αργότερα δήλωσε «είμαι έτοιμος, για τη Δημοκρατία, να πολεμήσω σαν απλός στρατιώτης κάτω από τις διαταγές του στρατηγού Πλαστήρα».[53] Ακόμα δήλωσε ότι σε περίπτωση που η δημοκρατική πλειοψηφία αποφάσιζε την ένοπλη κατάληψη της Βόρειας Ηπείρου, το κόμμα, παρά τις διαφωνίες του, θα υποτασσόταν.[54] Ο Ζαχαριάδης, επίσης, έλαβε τη δύσκολη πολιτικά απόφαση να δημοσιοποιηθεί η απόφαση της 11ης Ολομέλειας της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ, η οποία είχε συγκληθεί τον Απρίλιο του 1945, προτού επιστρέψει ο ίδιος, για τη διαγραφή του Άρη Βελουχιώτη, λίγο πριν ο τελευταίος αυτοκτονήσει διωκόμενος, ώστε να πάψει άλλο ένα πρόσχημα για τη δίωξη των δημοκρατικών πολιτών.

Επίσης διατύπωσε τη θεωρία των δύο πόλων, λέγοντας ότι η Ελλάδα λόγω της γεωγραφικής της θέσης βρίσκεται μεταξύ της σφαίρας επιρροής της θαλασσοκράτειρας Μεγάλης Βρετανίας και αυτής της Σοβιετικής Ένωσης, οπότε είναι υποχρεωμένη να τηρεί ίσες αποστάσεις από τις δύο αυτές μεγάλες δυνάμεις. Για τη θέση του αυτή κατηγορήθηκε ότι εξομοίωνε την ιμπεριαλιστική πολιτική της Μεγάλης Βρετανίας με αυτή της Σοβιετικής Ένωσης.[55] Αργότερα, ήταν το πρώτο κομμουνιστικό κόμμα, πριν καν και από το σοβιετικό, που απέρριψε το Σχέδιο Μάρσαλ.

Προσπάθειες συμβιβασμού

Επεξεργασία

Λίγο μετά την ανάληψη της ηγεσίας ο Ζαχαριάδης έκανε συνεχόμενες προτάσεις για πραγματοποίηση Δημοκρατικού Μετώπου με τα κόμματα του Κέντρου, καθώς και υπαγωγή στην κυβέρνηση Σοφούλη,[56] ενώ συνέβαλε στη βελτίωση της κομματικής σύνθεσης του ΚΚΕ, με χιλιάδες μέλη του κόμματος σε αγροτικές περιοχές να εντάσσονται στο Αγροτικό κόμμα[57]. Μετά τα γεγονότα της Καλαμάτας με τον Μαγγανά, στις 7 Μαρτίου 1946, ο Ζαχαριάδης πρότεινε στον Θεμιστοκλή Σοφούλη την κατανομή του 50% των βουλευτικών εδρών μεταξύ ΕΑΜ και του σχετικά μικρού κόμματος των Φιλελευθέρων που αυτός ηγείτο, με κοινό ψηφοδέλτιο, καθώς και σε περίπτωση νίκης την πρωθυπουργοποίηση του Σοφούλη και εκλογή καθαρά υπουργικού συμβουλίου της αρεσκείας του, με δέσμευση για στήριξη 4 ετών.[56]

Το ΚΚΕ, μαζί με τα περισσότερα κόμματα του κέντρου, απείχε στις 31 Μαρτίου από τις εκλογές του 1946, παρά την προσωπική θέση του Ζαχαριάδη, ενώ συμμετείχε κανονικά στο δημοψήφισμα της 1ης Σεπτεμβρίου για την επιστροφή του Βασιλιά, το οποίο θεωρήθηκε κατά τους επικριτές του νομιμοποίηση της ανώμαλης εσωτερικής κατάστασης της χώρας.[58]

Επιπλέον, με πρωτοβουλία του Ζαχαριάδη, διοργανώθηκαν ιδιότυπα δημόσια debate με τροτσκιστικά κόμματα τον Οκτώβριο και Νοέμβριο του 1946.[59]

Προς τον εμφύλιο

Επεξεργασία

Στις παραμονές των εκλογών του 1946 ο Ζαχαριάδης έφυγε για τις ανατολικές χώρες, όπου άρχισε επαφές για τη διερεύνηση του ένοπλου αγώνα, με ενδιάμεσο σταθμό τη Θεσσαλονίκη. Από εκεί φαίνεται ότι έδωσε την εντολή για το χτύπημα στο Λιτόχωρο τη μέρα των εκλογών,[43] το οποίο ιστορικά θεωρείται ως η έναρξη του εμφυλίου. Στη Μόσχα, οι ηγέτες της ΕΣΣΔ του έκαναν κριτική για την αποχή από τις εκλογές[60] ενώ ο ηγέτης της ΣΟΔ Γιουγκοσλαβίας, Γιόσιπ Μπροζ Τίτο, ήταν ενθαρρυντικός για τη δημιουργία ένοπλου κινήματος.[61]

Στον Εμφύλιο πόλεμο

Επεξεργασία
 
Ο Ζαχαριάδης μιλάει σε στρατιώτες του ΔΣΕ το 1945.

Μετά την κηδεία του δολοφονημένου Γιάννη Ζέβγου, αναπληρωματικού μέλους του Π.Γ. του ΚΚΕ τον Μάρτιο του 1947, ο Ζαχαριάδης μετέβη μυστικά στη Γιουγκοσλαβία στις αρχές Απριλίου, από όπου διακήρυξε τη γενίκευση των πολεμικών επιχειρήσεων με το σχέδιο «Λίμνες». Όταν, λίγους μήνες μετά, επέστρεψε στην Ελλάδα εγκαταστάθηκε στον ορεινό όγκο της βόρειας Πίνδου και κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου πολέμου (1946-1949), συμμετείχε στη διεύθυνση του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (ΔΣΕ), μετά τη φυγή του Μάρκου Βαφειάδη και τη συγκρότηση Πολεμικού Συμβουλίου.

Μετά τον εμφύλιο

Επεξεργασία

Ήττα και υπερορία

Επεξεργασία

Μετά την ήττα του ΔΣΕ τον Αύγουστο του 1949 ο Ζαχαριάδης υποχώρησε μαζί με τους μαχητές και τα στελέχη σε πέντε ευρωπαϊκές Λαϊκές Δημοκρατίες, τη ΓΛΔ και την ΕΣΣΔ, με πρώτο σταθμό την ΛΔ Αλβανίας. Αν και ο ΔΣΕ έπαυσε ουσιαστικά να υπάρχει στην Ελλάδα, ιστορική έμεινε η σιβυλλική φράση που χρησιμοποίησε στο τέλος ραδιοφωνικού του διαγγέλματος, το «όπλο παρά πόδα»[62].

Διαγραφή από το ΚΚΕ, εξορία και θάνατος

Επεξεργασία

Το 1956, ως αποτέλεσμα και της αποσταλινοποίησης στην ΕΣΣΔ και μετά από αντικαταστατική παρέμβαση του ΚΚΣΕ και άλλων κομμουνιστικών και εργατικών κομμάτων της ανατολικής Ευρώπης στην 6η Πλατιά Ολομέλεια της ΚΕ και της ΚΕΕ του ΚΚΕ, χωρίς τη συμμετοχή του, ο Ζαχαριάδης καθαιρέθηκε από την ηγεσία του ΚΚΕ ως «σεχταριστής» και εθνικιστής.

7η Πλατιά Ολομέλεια

Επεξεργασία

Η 7η Πλατιά Ολομέλεια διέγραψε από μέλος του ΚΚΕ τον Ζαχαριάδη ως αντικομματικό, φραξιονιστικό, αντιδιεθνιστικό, εχθρικό στοιχείο. Επίσης, από τη μια, του χρέωνε κλίμα χαφιεδοφοβίας, ενώ, από την άλλη, τον κατηγορούσε για την υπόθεση Γουσόπουλου,[63] ενός στελέχους του ΚΚΕ, που πήγε στην Ελλάδα, πιάστηκε και έσπασε από την ασφάλεια, αλλά στην επιστροφή του στην ΕΣΣΔ το ανάφερε στον Ζαχαριάδη και αυτός του πρότεινε να παίξει τον ρόλο του διπλού πράκτορα.[64] Παράλληλα, έγινε κριτική για τις εκτελέσεις μαχητών στο Μπούλκες, παρότι αυτό είχε λυθεί το 1951 μετά από ενδελεχή έρευνα[65], καθώς και για ανάλογα γεγονότα στην 7η Μεραρχία του ΔΣΕ. Πολιτικά του χρέωνε ότι δικαίωνε την επέμβαση των Άγγλων στην Ελλάδα το 1945, παρότι ο ίδιος έκανε λόγο για αγγλική κατοχή[66], ενώ χρέωνε αποκλειστικά στον Ζαχαριάδη την ευθύνη για την αποχή από τις εκλογές του 1946, η σημασία της οποίας απολυτοποιήθηκε, όσον αφορά στη βύθιση της χώρας στον εμφύλιο πόλεμο. Επιπλέον, η Ολομέλεια του χρέωνε, από τη μια, σοβινισμό για το θέμα της Βορείου Ηπείρου, ενώ, από την άλλη, απομόνωση του ΚΚΕ λόγω της αναγνώρισης του δικαιώματος αυτοδιάθεσης των Σλαβομακεδόνων. Τέλος, του χρέωνε ανώμαλο εσωκομματικό καθεστώς, παρότι είχαν δημοσιευτεί οι πλατφόρμες των Καραγιώργη, Παρτσαλίδη και Βαφειάδη στον κομματικό Τύπο.[67] Μάλιστα, συγκρότησε επιτροπή για τη διερεύνηση πιθανού ρόλου του ως πράκτορα.

Εξορίστηκε αρχικά στο Μποροβίτσι, της ΕΣΣΔ, κοντά στο Νόβγκοροντ, όπου μέχρι το 1962 εργάστηκε σε δασική επιχείρηση, συνεχίζοντας μυστικά την πολιτική του δραστηριότητα και τις επαφές με τα διαγραμμένα μέλη του ΚΚΕ, που αποτελούσαν την πλειοψηφία των μελών του ενιαίου μέχρι τότε ΚΚΕ. Τότε μετέβη μυστικά στη Μόσχα και ζήτησε από την Ελληνική Πρεσβεία να γυρίσει στην Ελλάδα και να δικαστεί αναλαμβάνοντας την πλήρη ευθύνη της πολιτικής του ΚΚΕ κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου[68]. Η κίνηση αυτή του Ζαχαριάδη έγινε γνωστή στις σοβιετικές αρχές, που εκτίμησαν ότι με την επιστροφή του στην Ελλάδα, θα αποκαθίστατο ως επικεφαλής του ΚΚΕ, και τον εκτόπισαν στο Σουργκούτ της Σιβηρίας. Την ίδια εποχή, στην ΕΣΣΔ και τις ευρωπαϊκές λαϊκοδημοκρατικές χώρες, εξορίστηκαν δεκάδες μέλη του ΚΚΕ που παρέμεναν στο πλευρό του.

Εξορία στο Σουργκούτ

Επεξεργασία

Στο Σουργκούτ, ο Ζαχαριάδης, ζώντας υποχρεωτικά με ψευδώνυμο (Νικολάι Νικολάγιεβιτς Νικολάγιεφ) και υπό 24ωρη επιτήρηση, προέβη σε 3 απεργίες πείνας ζητώντας την αποκατάσταση της φήμης του και την απελευθέρωσή του. Το 1963 ζήτησε να του επιτραπεί να φύγει για την ΛΔ Κίνας. Τον Σεπτέμβριο του 1964 δημιουργήθηκε από δηλωμένους οπαδούς του και άλλα μέλη και στελέχη του ΚΚΕ, στη ΛΔ Ρουμανίας, το ΚΚΕ (μαρξιστών-λενινιστών), το οποίο άρχισε αμέσως προσπάθειες για επαφές με τους οπαδούς του Ζαχαριάδη στις άλλες λαϊκοδημοκρατικές χώρες και την ΕΣΣΔ. Αντιδρώντας, η ΚGB, τον Οκτώβρη του 1964, με σκοπό την πρόκληση ιδεολογικής σύγχυσης στους οπαδούς του Ζαχαριάδη, καθώς ήταν επί αυτού που δημοσιεύτηκαν πολλά βιβλία του Μάο Τσε Τουνγκ, τη θεωρία του οποίου ο Ζαχαριάδης, στο βιβλίο του «Τα προβλήματα καθοδήγησης στο ΚΚΕ» (1952) χαρακτήριζε πηγή έμπνευσης για την ανάπτυξη του ΔΣΕ, διακίνησε απόσπασμα επιστολής που απέδιδε στον εξόριστο, στην οποία αυτός φερόταν να καταφέρεται ενάντια στον Μάο. Το 1967, μάλιστα, με προφανή σκοπό να μην επωφεληθούν οι οπαδοί του από την επικείμενη διάσπαση στην ηγεσία του ΚΚΕ, εν μέσω Χούντας στην Ελλάδα, η KGB άρχισε να διακινεί ολόκληρες επιστολές. Τα γράμματα αυτά από τους οπαδούς του Μάο και του Ζαχαριάδη θεωρήθηκαν πλαστά,[69] αν και στο τέλος οδήγησαν σε διάσπαση των οπαδών του. Ο έμπειρος πάντως Ζαχαριάδης είχε προειδοποιήσει για «παράσιτα» στις επικοινωνίες με τους οπαδούς του[70]. Το 1968 έστειλε επιστολή σε αυτούς, καλώντας τους να προχωρήσουν στην περαιτέρω οργανωτική συγκρότησή τους με τη δημιουργία της «Οργάνωσης ΚΚΕ(κουκουέ)»[70].

Θάνατος

Επεξεργασία

Στις διαμαρτυρίες του Ζαχαριάδη για τα περιοριστικά μέτρα εναντίον του που, μετά από όλα αυτά εντείνονταν, το ΚΚΣΕ το 1972, του απάντησε ότι την πλήρη και αποκλειστική ευθύνη για ό,τι του συμβεί θα έχει ο ίδιος[71].

Την 1η Αυγούστου του 1973, εν μέσω εντεινόμενων επαφών του αστικού πολιτικού κόσμου με την ηγεσία του Χαρίλαου Φλωράκη και την ΕΣΣΔ, λόγω των διαφαινόμενων πολιτικών αλλαγών στην Ελλάδα με τις οποίες δημιουργούταν νομικό ζήτημα για το ποιος είναι γραμματέας του ΚΚΕ, ο Ζαχαριάδης ή ο Χαρίλαος Φλωράκης, ανακοινώθηκε ότι ο Ζαχαριάδης πέθανε από καρδιολογικά αίτια. Το 1989, ανακοινώθηκε νέα εκδοχή θανάτου του: η αυτοκτονία,[72] η οποία αμφισβητήθηκε και αμφισβητείται από τους οπαδούς του.[73][74] Μάλιστα, το ΚΚΣΕ κυκλοφόρησε άλλη μια επιστολή που φέρεται να γράφτηκε από τον Ζαχαριάδη, στην οποία αυτός εμφανίζεται να απειλεί ότι, ως διαμαρτυρία στη συνέχιση των περιοριστικών μέτρων εναντίον του, θα αυτοκτονούσε.[75]

Η τελευταία επιστολή που άφησε, με ημερομηνία 1η Αυγούστου 1973, τελείωνε με το υστερόγραφο «Το κουφάρι μου το κληροδοτώ στους Μπρέζνιεφ, Κολιγιάννη, Φλωράκη και Σία. Χαλάλι τους».[76]

Η σορός του Νίκου Ζαχαριάδη μεταφέρθηκε στην Ελλάδα το 1991 και τάφηκε στο Πρώτο Νεκροταφείο Αθηνών, μετά από παραχώρηση τάφου από τον Δήμο Αθηναίων. Στην τελετή[77] παραβρέθηκαν πλήθος οπαδών του, εκ μέρους των οποίων οι συνεξόριστοί του, Πέτρος Τουλούδης και Γιάννης Καραστάθης, εκφώνησαν αποχαιρετιστήριους λόγους.[78][79] Παραβρέθηκε η ηγεσία του ΚΚΕ, υπό τον Χαρίλαο Φλωράκη, ενώ εκφώνησαν λόγο τα στελέχη του κόμματος, Σπύρος Χαλβατζής και Νίκανδρος Κεπέσης, με τον τελευταίο να εκδίδει το 2006 βιβλίο[80] στο οποίο παραδεχόταν ότι ο Νίκος Ζαχαριάδης δολοφονήθηκε «γιατί σε λίγους μήνες, θα υποχρεωνόταν να απολύσει (σ.σ.: η ηγεσία του ΚΚΣΕ) απ’ τη φυλακή τον Ν. Ζαχαριάδη που κρατιόταν χωρίς καμία δικαστική απόφαση πέρα για πέρα παράνομα. Θα απολυόταν και θα αναλάμβανε την ηγεσία του ΚΚΕ».

Αποκατάσταση από το ΚΚΕ

Επεξεργασία

Το ΚΚΕ αποκατέστησε και επισήμως το Νίκο Ζαχαριάδη, τον Ιούλιο του 2011, με την έγκριση απόφασης της Κ.Ε. από την Πανελλαδική Συνδιάσκεψη του κόμματος. Με την συγκεκριμένη απόφαση ακυρώθηκαν όλες οι αποφάσεις της 6ης και της 7ης Ολομέλειας (1956 και 1957) σε βάρος του Νίκου Ζαχαριάδη, καθώς και τα πορίσματα του 1964 και του 1967 και αποφάσισε την πλήρη αποκατάστασή του στο ΚΚΕ. Είχε προηγηθεί η μεταφορά και ταφή της σορού στην Ελλάδα και ακολούθησε, το 2014, η επίσκεψη της γ.γ. του ΚΚΕ, Αλέκας Παπαρήγα, στο Σουργκούτ (τόπο εξορίας του) για τα αποκαλυπτήρια της τιμητικής πλάκας στη μνήμη του.[81][82]

Οικογενειακή κατάσταση

Επεξεργασία

Ήταν παντρεμένος δυο φορές και είχε τρία παιδιά. Είχε παντρευτεί στη Μόσχα τη Μάνια Νοβάκοβα, Τσέχα κομμουνίστρια που δούλευε ως γραμματέας στην Κομιντέρν, με την οποία απέκτησε δυο παιδιά, τον Κύρο (1934) και την Όλγα (1947). Στη διάρκεια του εμφυλίου, παντρεύτηκε, σε τελετή με ιερέα του ΔΣΕ, τη Ρούλα Κουκούλου, μέλος του ΚΚΕ, με την οποία απέκτησε ένα γιο, τον Ιωσήφ (Σήφη) το 1950.

Φάκελοι Ζαχαριάδη

Επεξεργασία

Φάκελος με στοιχεία για τον Νίκο Ζαχαριάδη υπάρχει στην Ελλάδα και είναι απόρρητος μέχρι το 2029.[83] Αντίστοιχος απόρρητος φάκελος υπάρχει και στη Ρωσία. Σύμφωνα με τη Ναταλία Τομίλινα, διευθύντρια των ρωσικών κρατικών αρχείων το 2000, δεν έχουν δημοσιευθεί όλα τα στοιχεία για τον Ζαχαριάδη και ειδικότερα αυτά που αφορούν τις συνθήκες θανάτου του[εκκρεμεί παραπομπή].

Ύμνοι για τον Ζαχαριάδη

Επεξεργασία

Πολλοί ύμνοι έχουν γραφεί για τον Ζαχαριάδη, όπως του Γιάννη Ρίτσου, του Ναζίμ Χικμέτ και άλλων. [84]

Παραπομπές

Επεξεργασία
  1. ↑ ΣΤΟΥΚΑΣ, ΣΑΚΗΣ (25.10.2020). «Τα σκοτεινά χρόνια του Νίκου Ζαχαριάδη στο Νταχάου». ΠΡΩΤΟ ΘΕΜΑ. Ανακτήθηκε στις 22.08.2024.  Ελέγξτε τις τιμές ημερομηνίας στο: |accessdate=, |ημερομηνία= (βοήθεια)
  2. ↑ 2,0 2,1 Νίκος Ζαχαριάδης (2011). Ιστορικά Διλήμματα, Ιστορικές Απαντήσεις: Άπαντα τα δημοσιευμένα 1940-1945. έρευνα: Γιώργος Πετρόπουλος (1η έκδοση). Αθήνα, Ελλάδα: Εκδόσεις Καστανιώτη. σελίδες 19–27. ISBN 978-960-03-5391-4. 
  3. ↑ Τσιντζιλώνης, Χρήστος (1989). ΟΚΝΕ 1922-1943 : Λενινιστικό, μαχητικό σχολείο των νέων. Αθήνα, Ελλάδα: Σύγχρονη Εποχή. 
  4. ↑ Θεόδωρος Σαμπατακάκης, Νίκος Ζαχαριάδης, Άρης Βελουχιώτης, Νίκος Μπελογιάννης: βίοι παράλληλοι και... τεμνόμενοι, Ο Ζαχαριάδης στον εμφύλιο πόλεμο, Από την Αδριανούπολη στο Σουργκούτ, σελ 11
  5. ↑ Δημήτρη Γκιώνη, Οι μεγάλες αποδράσεις σελ 15 εκδόσεις Τετράδιο, Αθήνα 1976
  6. ↑ Δανιηλίδης, σελ. 62.
  7. ↑ Από την Αδριανούπολη στο Σουργκούτ ό.π. σελ 11
  8. ↑ Αποστόλου, σελ. 48.
  9. ↑ Ριζοσπάστης. 1931-11-02. http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=65&dc=2&db=11&da=1931. 
  10. ↑ Ριζοσπάστης. 1931-11-03. http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=65&dc=3&db=11&da=1931. 
  11. ↑ Νίκος Ζαχαριάδης, Άρης Βελουχιώτης, Νίκος Μπελογιάννης: βίοι παράλληλοι και... τεμνόμενοι , «Η εξεύρεση Ηγέτη» των Αλεξάνδρου Δάγκα, Γιώργου Λεοντιάδη Ε Ιστορικά σελ 38-39
  12. ↑ Παντελής Πουλιόπουλος: Μια διαφορετική ανάλυση για το χαρακτήρα του ελληνικού καπιταλισμού Εκτύπωση Τεύχος 50, περίοδος: Ιανουάριος - Μάρτιος 1995
  13. ↑ «Η εξεύρεση Ηγέτη»...ό.π σελ 32
  14. ↑ Το ΚΚΕ στον Ιταλοελληνικό πόλεμο 1940-41 (2015), σελ. 55
  15. ↑ Κούκουνας (2016), σελ.102
  16. ↑ Το ΚΚΕ στον Ιταλοελληνικό πόλεμο 1940-41 (2015), σελ. 55
  17. ↑ Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, Αλέξανδρος Δάγκας, Τόμος Β', Μέρος Β' Μεσοπόλεμος εκδόσεις Βιβλιόραμα, Κομμουνιστικό κόμμα, Ελληνικό τμήμα της Κομμουνιστικής Διεθνής σελ. 200
  18. ↑ Ροδάκης (2007), σελ. 144
  19. ↑ «Νικου Ζαχαριαδη: Ο Αληθινος Παλαμας (1937)». παρα ποδα. 27 Δεκεμβρίου 2012. Ανακτήθηκε στις 21 Δεκεμβρίου 2020. 
  20. ↑ «ΝΙΚΟΥ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗ: ΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΚΕ (1939)». παρα ποδα. 20 Δεκεμβρίου 2012. Ανακτήθηκε στις 21 Δεκεμβρίου 2020. 
  21. ↑ Το ΚΚΕ στον ιταλοελληνικό πόλεμο του 1940-41 (2015), σελ. 68-69
  22. ↑ Ροδάκης (2007), σελ. 128-142
  23. ↑ Νεφελούδης (2007), σελ. 226-234
  24. ↑ Θανάσης Χατζής, Οι ρίζες της Εθνικής Αντίστασης, προλεγόμενα στην Νικηφόρα Επανάσταση που χάθηκε εκδόσεις Φιλίστωρ, 1996 Αθήνα σελ 167-169
  25. ↑ Σωτήρης Γκουντουβάς (2019), σελ. 66-70
  26. ↑ Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ (2012), σελ. 342-348
  27. ↑ Κούσουλας (1971), σελ. 125-126
  28. ↑ Το ΚΚΕ στον ιταλοελληνικό πόλεμο του 1940-41 (2015), σελ. 103
  29. ↑ Το ΚΚΕ στο ιταλοελληνικό πόλεμο του 1940-41 (2015)σελ. 103-105
  30. ↑ Σωτήρης Γκουντουβάς (2019), σελ. 133-135
  31. ↑ Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ (2012), σελ. 364-365
  32. ↑ Φλάισερ 1987, σελ. 130
  33. ↑ Νίκος Ζαχαριάδης (2011). Ιστορικά Διλλήματα, Ιστορικές Απαντήσεις: Άπαντα τα δημοσιευμένα 1940-1945. έρευνα: Γιώργος Πετρόπουλος (1η έκδοση). Αθήνα, Ελλάδα: Εκδόσεις Καστανιώτη. σελ. 31. ISBN 978-960-03-5391-4. 
  34. ↑ Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ (2012), σελ. 357-360
  35. ↑ Φλάισερ 1987, σελ. 138
  36. ↑ Φλάισερ 1987, σελίδες 138-139
  37. ↑ Φλάισερ 1987, σελ. 139
  38. ↑ Φλάισερ 1987, σελ. 137 Για τα κείμενα των επιστολών, βλ. «Ν.Ζαχαριάδη: Οι τρεις επιστολές κατά τη διάρκεια του ελληνοϊταλικού πολέμου (1940-1941)». παρα ποδα. 27 Δεκεμβρίου 2012. Ανακτήθηκε στις 25 Δεκεμβρίου 2020. 
  39. ↑ Φλάισερ 1987, σελ. 140
  40. ↑ Φαράκος (2004), σελ. 67
  41. ↑ Το ΚΚΕ στον ιταλοελληνικό πόλεμο (2015), σελ. 143-146
  42. ↑ Το ΚΚΕ στον ιταλοελληνικό πόλεμο (2015), σελ. 147-148
  43. ↑ 43,0 43,1 Μαργαρίτης, Γιώργος (2004-05-06). «Ο Ζαχαριάδης στον εμφύλιο πόλεμο». Ελευθεροτυπία (Ε-Ιστορικά) (235): 32–37. 
  44. ↑ «Με το Νίκο Ζαχαριάδη στο Νταχάου (Μαρτυρία Β. Παπανίκου)». Ανασύνταξη. Ανακτήθηκε στις 8 Μαΐου 2014. 
  45. ↑ Ο ΝΙΚΟΣ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗΣ ΣΤΟ ΝΤΑΧΑΟΥ «ΤΑ ΝΕΑ», 6-7 Αυγούστου 2005, σελ. 34 και 47 στο ένθετο ΒΙΒΛΙΟΔΡΟΜΙΟ Ο καθηγητής Christoph Schminck-Gustavus καταγγέλλει ανακρίβειες σχετικά με τη δράση του γραμματέα του KKE στο Νταχάου, εφημερίδα τα ΝΕΑ -έντυπη μορφή-
  46. ↑ Anasintaxi (3 Νοεμβρίου 2015). «Εφημερίδα Ανασύνταξη: Με τον Νίκο Ζαχαριάδη στο Νταχάου: Μαρτυρία του συγκρατούμενου του Βλαντίμιρ Ιβάνοβιτς Τζελαλή, Έλληνα από τη Μαριούπολη-Ανατολική Ουκρανία (αφήγηση στο Στέλιο Ελληνιάδη)». Εφημερίδα Ανασύνταξη. Ανακτήθηκε στις 21 Δεκεμβρίου 2020. 
  47. ↑ Anasintaxi (8 Δεκεμβρίου 2014). «Εφημερίδα Ανασύνταξη: ΜΕ ΤΟ ΝΙΚΟ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗ ΣΤΟ ΝΤΑΧΑΟΥ». Εφημερίδα Ανασύνταξη. Ανακτήθηκε στις 21 Δεκεμβρίου 2020. 
  48. ↑ Anasintaxi (30 Οκτωβρίου 2012). «Εφημερίδα Ανασύνταξη: Νέα σημαντικότατη ιστορική μαρτυρία-ντοκουμέντο του Γερμανού αντιφασίστα Edgar Kupfer - Koberwitz κρατούμενου στο ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης Νταχάου για το Ζαχαριάδη». Εφημερίδα Ανασύνταξη. Ανακτήθηκε στις 21 Δεκεμβρίου 2020. 
  49. ↑ Anasintaxi (11 Μαΐου 2011). «Εφημερίδα Ανασύνταξη: Με το Νίκο Ζαχαριάδη στο Νταχάου (Μαρτυρία Β. Παπανίκου)». Εφημερίδα Ανασύνταξη. Ανακτήθηκε στις 21 Δεκεμβρίου 2020. 
  50. ↑ Anasintaxi (13 Απριλίου 2011). «Εφημερίδα Ανασύνταξη: Με το Νίκο Ζαχαριάδη στο Νταχάου (Μαρτυρία Δημήτρη Σωτηριάδη)». Εφημερίδα Ανασύνταξη. Ανακτήθηκε στις 21 Δεκεμβρίου 2020. 
  51. ↑ «Η συγκλονιστική μαρτυρία του μηχανικού από την Καλαμαριά που συναντήθηκε με τον Ζαχαριάδη στο Νταχάου και του έσωσε τη ζωή». www.mixanitouxronou.gr. Η Μηχανή του Χρόνου. Ανακτήθηκε στις 21 Οκτωβρίου 2014. 
  52. ↑ εφημερίδα Ριζοσπάστης, Φύλλο: 31/5/1945, Σελίδα: 1
  53. ↑ εφημερίδα Ριζοσπάστης, ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ, 7-06-1945 φύλλο 1
  54. ↑ 3η Συνδιάσκεψη του ΚΚΕ 10-14/10/1950 Εκδόσεις ΓΛΑΡΟΣ Τα άγνωστα πρακτικά μιας σκηνοθετημένης δίκης εναντίον των πρώτων κομμουνιστών της αμφισβήτησης (εισήγηση του Ν. Ζαχαριάδη πάνω στο 1ο θέμα) σελ 64
  55. ↑ Δοκίμιο ιστορίας του ΚΚΕ (2012), σελ. 519-520
  56. ↑ 56,0 56,1 «Ο Νίκος Ζαχαριάδης και οι εκλογές του 1946». Εφημερίδα των Συντακτών. 13 Οκτωβρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 8 Μαΐου 2014. 
  57. ↑ Από τη «Λαοκρατία» στην «Αλλαγή», Τεύχος 22, περίοδος: Ιανουάριος - Μάρτιος 1988 Από τη «Λαοκρατία» στην «Αλλαγή». Το ΚΚΕ και οι σχέσεις εκπροσώπησης με το ΕΑΜικό κοινωνικό μπλοκ 1941 - 1967 των Χριστόφορου Βερναρδάκη και Γιάννη Μαύρη, ανακτήθηκε στις 8/5/2014
  58. ↑ Θανάσης Δ. Σφήκας «Ο ΠΡΟΒΟΛΕΑΣ ΠΑΛΙ ΦΩΤΙΖΕΙ ΤΙΣ ΑΜΑΡΤΙΕΣ ΜΟΥ»; * Ο ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΗΝ ΚΑΘΑΙΡΕΣΗ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗ Από το 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ στις Ολομέλειες της ΚΕ του ΚΚΕ σελ 380
  59. ↑ Από το ΕΑΜ στην ΕΔΑ Μιχάλης Λυμπεράτος εκδόσεις Στοχαστής, σελ. 248
  60. ↑ Στάλιν: «Οι Έλληνες έκαναν μια ανοησία» Τι αποκαλύπτει το ημερολόγιο του Γκεόργκι Δημητρόφ για τα Δεκεμβριανά του 1944, για την αποχή του KKE από τις εκλογές του 1946 και για τον Εμφύλιο. Εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ, ηλεκτρονική έκδοση, ανακτήθηκε στις 8/5/2014
  61. ↑ Κόντης, Βασίλειος (16 Μαρτίου 2008). «Δεν άκουσε τη συμβουλή της Μόσχας». Η Καθημερινή. Ανακτήθηκε στις 5 Ιουνίου 2014. 
  62. ↑ Μαραντζίδης, Νίκος (24 Ιουνίου 2012). «Η διαχείριση του τέλους του Εμφυλίου από το ΚΚΕ». Η Καθημερινή. Ανακτήθηκε στις 13 Μαΐου 2014. 
  63. ↑ Υπόθεση Ζαχαριάδη, σελ. 131.
  64. ↑ Υπόθεση Ζαχαριάδη, σελ. 115.
  65. ↑ «Η απόφαση του Πολιτικού Γραφείου της ΚΕ του ΚΚΕ για την υπόθεση Μπούλκες (27/03/1951) & το λιβελλογράφημα της «Καθημερινής»». παρα ποδα. 29 Νοεμβρίου 2015. Ανακτήθηκε στις 14 Δεκεμβρίου 2020. 
  66. ↑ «ΝΙΚΟΥ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗ: ΔΥΟ ΧΡΟΝΙΑ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΗ ΝΕΑ ΚΑΤΟΧΗ : Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ (19/1/1947)». παρα ποδα. 27 Δεκεμβρίου 2012. Ανακτήθηκε στις 21 Δεκεμβρίου 2020. 
  67. ↑ Υπόθεση Ζαχαριάδη, σελίδες 132–134 (η απόφαση της 7ης Ολομέλειας).
  68. ↑ Τομαή, Φωτεινή (4 Ιουλίου 2010). «Γιατί έκλεισαν το στόμα του Ζαχαριάδη». Το Βήμα. Ανακτήθηκε στις 5 Ιουνίου 2014. 
  69. ↑ Δανιηλίδης, σελ. 289.
  70. ↑ 70,0 70,1 «Νίκος Ζαχαριάδης: Οδηγίες για την ίδρυση της νέας κομμουνιστικής οργάνωσης "Οργάνωση ΚΚΕ(κουκουέ)" (06/02/1968)». παρα ποδα. 17 Οκτωβρίου 2014. Ανακτήθηκε στις 14 Δεκεμβρίου 2020. 
  71. ↑ L A Velichanskai· N G Tomilina. Nikos Zakhariadis : zhiznʹ i politicheskai︠a︡ dei︠a︡telʹnostʹ, 1923-1973 : dokumenty. Moskva. ISBN 978-5-4469-1193-6. 1056247853. 
  72. ↑ Νίκος Ζαχαριάδης, Άρης Βελουχιώτης, Νίκος Μπελογιάννης: βίοι παράλληλοι και... τεμνόμενοι, Το τέλος του Νίκου Ζαχαριάδη, του Γεώργιου Λεονταρίτη σελ 62-63
  73. ↑ Οι τρεις εκδοχές θανάτου του ΝΙΚΟΥ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗ, εφημερίδα Ανασύνταξη, αρ.φυλ. 232, 1-31/8/2006
  74. ↑ «31 ΧΡΟΝΙΑ ΜΕΤΑ ΤΗ ΔΟΛΟΦΟΝΙΑ ΓΙΑΤΙ "ΑΥΤΟΚΤΟΝΗΣΑΝ" ΤΟΝ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗ». ιστοσελίδα ΟΑΚΚΕ. Ανακτήθηκε στις 13 Μαΐου 2014. 
  75. ↑ Σταυρόπουλος, Λάμπρος (1 Αυγούστου 2013). «1η Αυγούστου 1973 - Σαράντα χρόνια από την Αυτοκτονία του Νίκου Ζαχαριάδη». Το Βήμα. Ανακτήθηκε στις 13 Μαΐου 2014. 
  76. ↑ Κατσίγερας, Μιχάλης (27-11-2011). «Ο αδίστακτος και τραγικός Ζαχαριάδης». Καθημερινή. https://www.kathimerini.gr/society/444014/o-adistaktos-kai-tragikos-zachariadis/. Ανακτήθηκε στις 7-3-2024. 
  77. ↑ «Βίντεο από τη δεύτερη κηδεία του Νίκου Ζαχαριάδη στην Αθήνα Παντιέρα αντικαπιταλιστική ενημέρωση». Ανακτήθηκε στις 21 Δεκεμβρίου 2020. 
  78. ↑ Anasintaxi (24 Μαΐου 2016). «Εφημερίδα Ανασύνταξη: Ομιλία Πέτρου Τουλούδη στον τάφο του Νίκου Ζαχαριάδη (28/12/1991)». Εφημερίδα Ανασύνταξη. Ανακτήθηκε στις 25 Δεκεμβρίου 2020. 
  79. ↑ Anasintaxi (24 Μαΐου 2016). «Εφημερίδα Ανασύνταξη: Ομιλία του συν. Γιάννη Καραστάθη στον τάφο του Νίκου Ζαχαριάδη (28/12/1991)». Εφημερίδα Ανασύνταξη. Ανακτήθηκε στις 25 Δεκεμβρίου 2020. 
  80. ↑ «Ν. Κεπέσης: Ο Χ. Φλωράκης υπήρξε ηθικός αυτουργός της δολοφονίας του Ν. Ζαχαριάδη». Athens Indymedia (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 21 Δεκεμβρίου 2020. 
  81. ↑ «Το ΚΚΕ έκλεισε μια παλιά πληγή: Η Παπαρήγα πήγε στη Σιβηρία, στη μνήμη του Νίκου Ζαχαριάδη [εικόνες]». iefimerida.gr. 8 Σεπτεμβρίου 2014. 
  82. ↑ «Για την αποκατάσταση του Νίκου Ζαχαριάδη». rizospastis.gr. 2 Οκτωβρίου 2011. 
  83. ↑ Σταυρόπουλος, Λάμπρος (28 Ιουλίου 2013). «Ο «μεγάλος αρχηγός» διάλεξε την κρεμάλα». Το Βήμα. Ανακτήθηκε στις 16 Μαΐου 2014. 
  84. ↑ «Ο Νίκος Ζαχαριάδης στην ελληνική ποίηση (Ερευνα)». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 13 Ιουλίου 2023. Ανακτήθηκε στις 13 Ιουλίου 2023. 

Βιβλιογραφία

Επεξεργασία
  • Σωτήρης Γκουντουβάς, Το ΚΚΕ κατά την περίοδο 1939-41. Η Παλιά Κεντρική Επιτροπή και η Προσωρινή Διοίκηση Διπλωματική Εργασία, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα 2019.
  • Παύλος Νεφελούδης «Στις πηγές της κακοδαιμονίας. Τα βαθύτερα αίτια της διάσπασης του ΚΚΕ 1918-1968», 4η έκδοση Gutenberg, Αθήνα 1974.
  • Γ. Πετρόπουλος «Η καθαίρεση του Νίκου Ζαχαριάδη» (επέμβαση του ΚΚΣΕ στο ΚΚΕ), Εκδ. Προσκήνιο - Αθήνα 2003.
  • Περικλής Ροδάκης, «Νίκος Ζαχαριάδης», εκδ. Επικαιρότητα, Αθήνα 1987.
  • Φλάισερ, Χάγκεν (1987). Στέμμα και Σβάστικα: Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης 1941-1944. 1. Αθήνα: Παπαζήση. 

Διαβάστε επίσης

Επεξεργασία

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Επεξεργασία
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Νίκος_Ζαχαριάδης&oldid=10809842"