Ερύμανθος

Όρος της Πελοποννήσου, Ελλάδα

Συντεταγμένες: 37°51′10″N 21°49′21″E / 37.85278°N 21.82250°E / 37.85278; 21.82250

Ο Ερύμανθος είναι επίμηκες και με πολλές κορυφές όρος της βόρειας Πελοποννήσου, εκτεινόμενο στους νομούς Αχαΐας και Ηλείας[1].

Ερύμανθος


Άποψη τμήματος του Ερυμάνθου.

Ερύμανθος is located in Ελλάδα
Ερύμανθος
Ερύμανθος
Ύψος 2.224 μέτρα
Κορυφή Ωλενός
Γεωγραφικά στοιχεία
Χώρες Ελλάδα Ελλάδα
Γεωγραφικό Διαμέρισμα Πελοπόννησος
Για άλλες χρήσεις, δείτε: Ερύμανθος (αποσαφήνιση).
Άποψη του Ερύμανθου από βορειοανατολικά.
Άποψη των χαλασμάτων του εγκαταλελειμμένου χωριού Παλαιό Κομπηγάδι Αχαΐας στις πλαγιές του Ερύμανθου.

Το υψηλότερο σημείο του είναι η κορυφή ΩλενόςΩλονός)[2] με υψόμετρο 2.224 μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας, όπου ενίοτε δίνει την ονομασία του και σε όλο το βουνό. Είναι το τέταρτο ψηλότερο βουνό της Πελοποννήσου και συμπεριλαμβάνεται στα λεγόμενα αλπικά βουνά της Ελλάδας.

Γενικά στοιχεία Επεξεργασία

Δημιουργεί φυσικές διακλαδώσεις, με κυριότερες το Καλλιφώνιο (1.996 μ.), τις Υψηλές Κορυφές (1.757 μ.), τις Τρεις Γυναίκες (1.795 μ.), το Λάμπειο (1.795 μ.) και το Σκιαδοβούνι (1.466 μ.). Εκτός από τον Ωλενό, άλλες κορυφές του κύριου ορεινού όγκου του είναι η Μουγγίλα (2.169 μ.), ο Προφήτης Ηλίας (2.125 μ.), ο Πυργάκος (2.050 μ.), το Νεραϊδοβούνι (1.945 μ.), ο Κεντριάς (1.923 μ.), η Λεπίδα (1.894 μ.), η Ψηλή Τούρλα (1.892 μ.), η Μικρή Μουγγίλα (1.890 μ.), το Χέρωμα (1.761 μ.), το Πυργάκι (1.693 μ.), η Καλογερόραχη (1.646 μ.), το Κρεκάκι (1.641 μ.), το Μελισσοβούνι (1.464 μ.), ο Άγιος Αθανάσιος (1.219 μ.), κ.α.

Από τον Ερύμανθο πηγάζουν οι ποταμοί Βουραϊκός, Ερύμανθος, Παραπείρος, Πείρος, Πηνειός, Σελινούντας, καθώς και αρκετά άλλα μικρότερα ποτάμια και χείμαρροι.

Ο Ερύμανθος γεωλογικά ανήκει στη ζώνη Ωλονού-Πίνδου, ενώ κατά ένα μικρό τμήμα που συμπεριλαμβάνεται στη δυτική πλευρά του ανήκει στη ζώνη Γαβρόβου-Τριπόλεως[3]. Εκτάσεις του αποτελούν μέρος των προστατευόμενων περιοχών του πανευρωπαϊκού δικτύου Natura 2000 με σκοπό την προστασία και τη διατήρηση της άγριας χλωρίδας και πανίδας του.

Τοποθεσία Επεξεργασία

Ο ορεινός όγκος του Ερυμάνθου εκτείνεται στο νότιο-κεντρικό τμήμα του Νομού Αχαΐας και στο βορειοανατολικό τμήμα του Νομού Ηλείας. Εντός της Ηλείας βρίσκεται σχεδόν όλο το νοτιοδυτικό μέρος του καθώς επίσης και μεγάλο τμήμα του νότιου μέρους του, ενώ στην Αχαΐα βρίσκεται όλη η υπόλοιπη έκταση του και συνάμα το μεγαλύτερο μέρος του κύριου ορεινού όγκου του Ερυμάνθου.

Αποτελεί το φυσικό ορεινό σύνορο των νομών Αχαΐας και Ηλείας σε τμήμα των κοινών τους συνόρων, ενώ στο νότιο τμήμα του -κοντά στο χωριό Τριπόταμα Αχαΐας- βρίσκεται το σημείο συνάντησης των νομών Αχαΐας, Ηλείας και Αρκαδίας.

Περιβάλλεται στα ανατολικά από τα Αροάνια όρη (Χελμός), στα νότια από το Αφροδίσιο όρος και τη Φολόη (Κάπελη), στα δυτικά από το οροπέδιο της Βουντούχλας και την ημιπεδινή λοφώδη περιοχή της Τριταίας, στα βορειοδυτικά από τον κάμπο των Φαρρών και στα βόρεια -στην ιστορική περιοχή των Νεζερών[4]- από τις νοτιότερες προεκτάσεις και πρόβουνα του ορεινού όγκου του Παναχαϊκού όρους (που μεγάλο μέρος τους είναι συνυφασμένα με τον Ερύμανθο). Κοντά του βρίσκονται τα βουνά: Σκόλλις και Κομποβούνι στα δυτικά, Κλωκός στα βορειοδυτικά και Μαίναλο στα νότια-νοτιοανατολικά.

Φυσιογνωμία Επεξεργασία

Ο Ερύμανθος διακρίνεται για το άγριο φυσικό του περιβάλλον, τα δάση κωνοφόρων, την πυκνή κατά βάση βλάστηση, τα σπάνια και τα άγρια είδη φυτών, την εξαιρετική θέα και το εντυπωσιακό τοπίο, τις διάσπαρτες πηγές, τα ρυάκια, τους όμορφους ποταμούς που σχηματίζουν συχνά κοιλάδες και απότομες χαράδρες, τους επιβλητικούς βράχους και τις σπηλιές, τις πολυάριθμες σάρες που έχουν μάλιστα την ιδιομορφία να κάνουν την εμφάνιση τους και από χαμηλότερα υψόμετρα, τους εντυπωσιακούς κόκκινους και πράσινους σχιστόλιθους, καθώς και τα γραφικά και όμορφα χωριά που βρίσκονται στην έκτασή του. Επίσης, είναι συνυφασμένος με σημαντικά ιστορικά γεγονότα, με λαϊκές παραδόσεις και με την αρχαία μυθολογία, ενώ στην έκταση του υπάρχουν πολλά φυσικά και ανθρωπογενή μνημεία ή και συνδυασμός των δύο.

Θέα και τοπίο Επεξεργασία

Από την κορυφή του Ωλενού, αλλά και από άλλες κορυφές και σημεία του Ερυμάνθου, προσφέρεται εξαιρετική θέα που περιλαμβάνει κυρίως: α) το μεγαλύτερο μέρος της δυτικής και βορειοδυτικής Πελοποννήσου ενώ σε μικρότερη κλίμακα τη βόρεια Αρκαδία, β) τη λοφώδη περιοχή της ανατολικής Ηλείας, γ) τα βουνά της βόρειας και ανατολικής Αχαΐας έως και μέρους της ορεινής Κορινθίας, δ) τη νότια Στερεά Ελλάδα, ε) τη Ζακύνθο, την Κεφαλλονιά και την Ιθάκη που διακρίνονται καλύτερα και πιο ξεκάθαρα τις "καθαρές" μέρες.

Σύμφωνα, επίσης, με το σύγγραμα του Χρήστου Κορύλλου «Χωρογραφία της Ελλάδος - Α΄: Νομός Αχαΐας» (1903) συμπεραίνεται πως, από τον Ωλενό του Ερυμάνθου, μπορεί κανείς να θαυμάσει το ειδυλλιακό φαινόμενο της ανατολής του ηλίου όπου παράλληλα καθώς συμβαίνει και μέχρι να ανέβει ψηλά ο ήλιος, η "κολοσσιαία σκιά του όρους σαν τεράστιο τρίγωνο" όπως αναφέρεται, καλύπτει μια πολύ μεγάλη έκταση προς τα δυτικά περιλαμβάνοντας την περιοχή της Ήλιδας αλλά ακόμη και το νησί της Ζακύνθου[5].

Χλωρίδα Επεξεργασία

 
Φθινοπωρινή άποψη της κοιλάδας του Μανεσαίικου. Στο βάθος διακρίνεται ο Ερύμανθος (δεξιά) και οι διακλαδώσεις του Καλλιφώνιο (κέντρο) και Τρεις Γυναίκες (αριστερά).

Σύμφωνα με έρευνες στις πλαγιές του υπάρχουν πάνω από 970 είδη φυτών. Ανάμεσα σε αυτά τα 90 είναι ελληνικά ενδημικά από τα οποία τα 47 είναι ενδημικά της νότιας Ελλάδας και τα 13 ενδημικά της Πελοποννήσου.

Με βάση τα ελληνικά ενδημικά ο Ερύμανθος είναι σαφές πως ανήκει φυτογεωγραφικά στην έκταση των ορεινών όγκων της Πελοποννήσου και της Στερεάς Ελλάδας[3]. Επιπλέον, βάση των βαλκανικών ενδημικών που ευδοκιμούν στο βουνό, οι φυτογεωγραφικές περιοχές της χώρας, πέραν της Πελοποννήσου, όπου συνδέονται ισχυρότερα με τον Ερύμανθο, είναι η Στερεά Ελλάδα και η Νότια Πίνδος, ενώ ακολουθούν η Βόρεια Πίνδος και η Βόρεια-Κεντρική Ελλάδα[3][6].

Ο Ερύμανθος είναι όρος με πολλές αντιθέσεις κατά τόπους ενώ το ίδιο ισχύει και για τη χλωρίδα του, ωστόσο, κατά κύρια βάση, στο βουνό ευδοκιμούν δάση από έλατα, δρύες, κέδρους, καστανιές, πουρνάρια, πεύκα, φιλίκια, μελιούς καθώς και πλατάνια και Λεύκες στις παρόχθιες περιοχές. Κάποιες πλαγιές, μεταξύ των 1.400-1.700 μέτρων περίπου, καλύπτονται από αραιές συστάδες βουνοκυπάρισσου, ενώ μεταξύ 1.300-1.700 μέτρων και σε συμπαγή ασβεστολιθικά και αβαθή εδάφη συναντώνται θαμνώνες αρκεύθου που αναπτύσσονται σε αραιές κυρίως συστάδες και πάνω από τα όρια των ελατόδασων. Ακόμα, οι ασφάκες είναι πολύ διαδεδομένες σχεδόν σε όλο τον όγκο του όρους, αφού ευδοκιμούν σε πετρώδη και βραχώδη μέρη, όπως επίσης και τα σπάρτα. Στον Ερύμανθο φύεται επίσης και ο Αμανίτης ο μυγοκτόνος, το μανιτάρι με το κόκκινο "καπέλο" και τις άσπρες βούλες, το οποίο κατατάσσεται στα δηλητηριώδη καθώς προκαλεί γαστρεντερικές διαταραχές αλλά και μια κατάσταση μέθης και έκστασης, αφού διαθέτει παραισθησιογόνες ουσίες.

Γενικά, μέχρι τα 600–800 μέτρα και ιδιαίτερα στα δυτικά τμήματα κυριαρχούν θαμνώνες και δάση με την κυριαρχία αείφυλλων-σκληρόφυλλων ειδών, ιδιαίτερα πουρνάρια και φιλίκια. Στις εκτάσεις των σκληρόφυλλων θαμνώνων υπάρχουν πολύ συχνά και φυλλοβόλα είδη, όπως ο μελιός. Στα ανατολικά του όρους στα 1.000–1.200 μέτρα αναπτύσσονται δάση φυλλοβόλων με δρυς και καστανιές καθώς και φυλλοβόλα είδη αλλά και πουρνάρια. Τα έλατα καλύπτουν τη μεγαλύτερη έκταση του όρους μεταξύ των 800–1.600 μέτρων, ενώ συναντιούνται, πιο αραιά βέβαια, από το υψόμετρο των 650 μέτρων περίπου. Από τα 1.500 μέτρα και ψηλότερα επικρατούν τα ορεινά ανωδασικά λιβάδια που είναι κυρίως "στεπόμορφα" ή "ξυρισμένα"[3] και τα οποία χαρακτηρίζονται ως αλπικά λιβάδια, με ποικιλία επίσης πολλών και σπάνιων ποώδη φυτών· ενώ σε κάποια από αυτά ευδοκιμούν κάποιες κοινότητες με αραιά δάση και θάμνους, όπως και βουνοκυπαρίσσια σε αραιές συστάδες έως και τα 1.700 μέτρα.

Στον Ερύμανθο ωστόσο δεν έχει πραγματοποιηθεί ακόμα κάποια επαρκής και λεπτομερής χλωριδική-φυτογεωγραφική μελέτη[3].

Πανίδα Επεξεργασία

Ο Ερύμανθος έχει πλούσια πανίδα με πλήθος διάφορων άγριων και σπάνιων ζώων.

 
Το χωριό Αλεποχώρι στους πρόποδες του Ερυμάνθου.
 
Το χωριό Λάμπεια (Δίβρη) στο Λάμπειο όρος, προέκταση του Ερυμάνθου.

Η πανίδα από θηλαστικά περιλαμβάνει κυρίως ασβούς, λαγούς, αλεπούδες, τσακάλια, νυφίτσες, αγριογούρουνα, κουνάβια, ποντίκια, ενώ σχετικά πρόσφατα έγινε γνωστό ότι υπάρχουν και βίδρες. Τα σημαντικότερα πτηνά είναι ο χρυσαετός, το γεράκι, ο καρβουνιάρης, ο δρυοκολάπτης, η τσίχλα, ο χιονοψάλτης, το κοτσύφι, ο σταχτοπετροκλής, η πέρδικα, η μπεκάτσα, το σπουργίτι, καθώς και κορακοειδή, όπως το κοράκι, η κουρούνα, η καρακάξα, η καλιακούδα και η κίσσα. Στην έκταση του Ερυμάνθου ζουν και πολλά ερπετά, όπως χελώνες, βατράχια και φίδια. Στον Ερύμανθο ζει, επίσης, και το σπάνιο είδος πεταλούδας Ρarnassius Apollo.

Η ιχθυοπανίδα των ποταμών που ρέουν στην έκταση του Ερυμάνθου περιλαμβάνει χέλια, πελοποννησιακές μπριάνες, αγριοχρυσόψαρα, λακωνικούς πελασγούς, ποταμοσαλιάρες, πέστροφες, λιάρες και πελοποννησιακούς ποταμοκέφαλους[7]. Επίσης, στα αμφίβια συμπεριλαμβάνονται κοινοί φρύνοι, πρασινόφρυνοι, γραικοβάτραχοι, βαλκανοβάτραχοι και δεντροβάτραχοι[7].

Παλαιότερα στον Ερύμανθο, είτε κάποιες δεκαετίες πριν είτε και πριν πολύ περισσότερα χρόνια, υπήρχαν επίσης όρνια, ελάφια, ζαρκάδια, λύκοι κ.α.

Ιστορία Επεξεργασία

Γενική περιγραφή Επεξεργασία

Στην αρχαιότητα μεγάλο τμήμα του Ερύμανθου ανήκε στην Αρκαδική Αζανία, η οποία περιελάμβανε επίσης σχεδόν όλη τη σημερινή περιοχή των Καλαβρύτων. Μεγάλο μέρος του Ερυμάνθου ανήκε στην Αρκαδία μέχρι και τις αρχές του 18ου αιώνα, τα βόρεια-βορειοδυτικά όρια της οποίας βρίσκονται πλησίον του ορεινού όγκου του Ερυμάνθου, στο Αφροδίσιο Όρος.

Το βουνό αυτό αποτέλεσε το καταφύγιο των κατατρεγμένων και το ορμητήριο των επαναστατημένων τόσο επί Τουρκοκρατίας όσο και επί της Γερμανο-Ιταλικής κατοχής, καθώς και άλλων χρονικών περιόδων[εκκρεμεί παραπομπή]. Πολλά χωριά διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο σε αυτές τις περιόδους και πολλοί ήταν αυτοί που πολέμησαν και θυσιάστηκαν ηρωικά στα πεδία των μαχών είτε σε πολεμικές συγκρούσεις στον Ερύμανθο είτε σε άλλα μέτωπα.

Αρχαίες πόλεις και ευρήματα Επεξεργασία

Στην έκταση του εδαφικού όγκου του κατά την αρχαιότητα υπήρχαν μεταξύ άλλων: η αχαϊκή πόλη Τρίτεια, η ηλειακή πόλη Λασιών και η αρκαδική πόλη της Ψωφίς· ενώ εγγύς του, σε πεδινές ή άλλες ορεινές και ημιορεινές θέσεις, γύρω από την έκταση του βρίσκονταν επίσης και άλλοι οικισμοί όπως η αχαϊκή πόλη Φαραί.

Υπάρχουν, επίσης, διάσπαρτα πολλά σημαντικά ιστορικά ευρήματα που ανάγονται χρονολογικά σε διάφορες περιόδους της αρχαιότητας έως και στην προϊστορία, όπως για παράδειγμα: τα κυκλώπεια τείχη στην περιοχή της Ερυμάνθειας Αχαΐας και το μυκηναϊκό νεκροταφείο στην περιοχή της Δροσιάς Αχαΐας.

Ιστορικά και θρησκευτικά μνημεία Επεξεργασία

Στον Ερύμανθο υπάρχουν διάφορα μνημεία των χρόνων του μεσαιωνικού κόσμου, καθώς και της Βυζαντινής περιόδου. Τα οχυρωτικά κτίσματα, εκ των οποίων κάποια ιδιαίτερα εντυπωσιακά και επιβλητικά, αποτελούν σημαντικά μνημεία σήμερα (άλλα ερειπωμένα και άλλα σωζόμενα) που κατά το παρελθόν έπαιξαν κομβικό ρόλο σε ιστορικά γεγονότα· κάποια από αυτά λοιπόν, είναι τα κάστρα: του Γρεβενού, των Νεζερών, του Δοξαπατρή, της Οχιάς, της Αγίας Τριάδας.

Ο Ερύμανθος έχει πολλά θρησκευτικά κτίσματα με πολλά εξ αυτών να έχουν μακραίωνη και πλούσια ιστορία. Σήμερα σώζονται και λειτουργούν πολλές ιστορικές εκκλησίες και μοναστήρια, όπως α) οι μονές: Παναγίας Χρυσοποδαριτίσσης (ή Μονή Νεζερών), η Κοιμήσεως Θεοτόκου Νοτενών, Αγίων Πάντων Βελιμαχίου, Αγίου Νικολάου Βλασίας, Αγίας Τριάδος Λειβαρτζίου, Πορετσού, Ζωοδόχου Πηγής Δίβρης, καθώς και β) οι ναοί: Αγίου Ιωάννη Προδρόμου Σποδιάνας, Παμμέγιστων Ταξιαρχών Λακκωμάτων, Κοιμήσως της Θεοτόκου Πάους, Αγίας Βαρβάρας Πλατανίτσας, κ.α.

Μυθολογία Επεξεργασία

Σύμφωνα με τη μυθολογία, ο Ερύμανθος ήταν απόγονος του πρώτου μυθικού βασιλιά της Αρκαδίας Λυκάονα και απ' αυτόν πήρε το όνομά του το βουνό, ενώ εμφανίζεται και σαν ιδρυτής και βασιλιάς της Ψωφίδος, αρχαίας οικονομικά ισχυρής πόλης της Αρκαδίας που σήμερα ανήκει στο νομό Αχαΐας και βρίσκεται σε μεθόρια θέση, στα σύνορα των τριών νομών Αχαΐας, Ηλείας, Αρκαδίας.

Μια άλλη εκδοχή της μυθολογίας αναφέρει πως ήταν γιος του θεού Απόλλωνα, ο οποίος τυφλώθηκε ή πέτρωσε από τη θεά Αφροδίτη επειδή την είδε την ώρα που λουζόταν και ετοιμαζόταν να ενωθεί με τον Άδωνη. Ο Απόλλωνας για να εκδικηθεί την Αφροδίτη μεταμορφώθηκε σε αγριόχοιρο και πήγε και σκότωσε τον Άδωνη. Με το πρόσωπο αυτό ταυτίζεται μερικώς και ο ποτάμιος θεός της Ψωφίδος, Ερύμανθος, που αντιστοιχεί στον ομώνυμο ποταμό. Κάποιοι μυθογράφοι συνδέουν τον Ερύμανθο αυτό με τον Αρκάδα.

Στο όρος αυτό ο Ηρακλής πραγματοποίησε τον τέταρτο κατά σειρά άθλο του, εξολοθρεύοντας τον Ερυμάνθιο κάπρο, που είχε γίνει η μάστιγα της περιοχής. Στον Ερύμανθο συναντήθηκαν η Καλλιστώ με τον γιο της Αρκά, μια μέρα που αυτός πήγε στο δάσος για να κυνηγήσει. Εκεί είδε τη μεταμορφωμένη σε αρκούδα μητέρα του, που διατηρούσε όμως ανθρώπινη σκέψη και νόηση, και ετοιμάστηκε να τη σκοτώσει με το τόξο του χωρίς να ξέρει ότι ήταν αυτή. Τότε ο Δίας για να αποτρέψει τη μητροκτονία, μεταμόρφωσε και τον Αρκάδα σε μικρό αρκουδάκι και έτσι αναγνώρισε τη μητέρα του, επειδή όμως φοβήθηκε την αντίδραση της Ήρας, αμφότερους τους μετέφερε στον ουρανό και μεταμόρφωσε και τους δύο σε αστερισμούς, βάζοντας τον Αρκτούρο να τους προστατεύει. Από τότε η Καλλιστώ είναι η Μεγάλη Άρκτος και ο Αρκάδας η Μικρή Άρκτος.

Κατά την αρχαιότητα το βουνό θεωρούνταν τόπος διαμονής της Αρτέμιδος και του Πάνα.

Αθλητισμός Επεξεργασία

Τον Ερύμανθο επιλέγουν πολλοί για ορειβασία, πεζοπορία, αναρρίχηση και ποδηλασία. Υπάρχουν αρκετά σηματοδοτημένα μονοπάτια στην περιοχή και προτεινόμενες επίσης ορεινές διαδρομές και προορισμοί πεζοπορίας. Στο Σκιαδοβούνι οι εκεί πλαγιές προσφέρονται για ανεμοπτερισμό, όπως και η τοποθεσία Τρανό Λιθάρι στο χωριό Καλούσι Αχαΐας, καθώς και άλλες θέσεις κυρίως στο δυτικό τμήμα του Ερυμάνθου.

Στον Ερύμανθο πραγματοποιείται από το 2014 και έπειτα, η ετήσια διοργάνωση αγώνων ορεινού τρεξίματος «Ηράκλειος Άθλος» που λαμβάνει χώρα τον Μάιο ή τον Ιούνιο κάθε έτους. Στη διοργάνωση περιλαμβάνονται τρεις διαδρομές: μία μεγάλη, μία μεσαία, καθώς και μια μικρή για παιδιά και οι οποίες διανύουν λίγο-πολύ μέρη του βόρειου και κεντρικού τμήμα του Ερυμάνθου, η διαδρομή για τα παιδιά βέβαια διανύει μια αρκετά μικρή απόσταση. Σήμερα η βάση των αγώνων και παράλληλα η αφετηρία και ο τερματισμός είναι η περιοχή Μίχα-Τσαπουρνιάς, ενώ στις δύο πρώτες διοργανώσεις τον ρόλο αυτόν είχαν τα χωριά Καλούσι και Λακκώματα.

Φωτοθήκη Επεξεργασία

Παραπομπές Επεξεργασία

  1. Να μην συγχέεται με το ομώνυμο βουνό της Βόρειας Ελλάδας, γνωστότερο ωστόσο ως Χαϊντού.
  2. Συναντάται κάποιες φορές και με την ορθογραφία: Ωλωνός.
  3. 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Γ. Μαρούλης 2003.
  4. "Εις τον Ωλενόν ο άξων των πτυχώσεων παρουσιάζεται έχων κατά το πλείστον διεύθυνσιν ΒΑ-ΝΔ. Το Παναχαϊκόν όρος δια των ΝΑ προβούνων του ενώνεται με τον Ωλενόν περί τα Νεζερά, όπου η κοίτη του ποταμού Πείρου." Τριανταφύλλου 1995, λήμμα Ωλενός.
  5. Χρ. Κορύλλος 1903, σελ. 7.
  6. Οι αναλύσεις που βασίζονται στα ελληνικά ενδημικά είναι πιο αξιόπιστες από αυτές που βασίζονται στα βαλκανικά, για τους λόγους πως: α) τα πρώτα είναι στενότοπα και β έχουν επίσης μελετηθεί σαφώς περισσότερο από τα δεύτερα.
  7. 7,0 7,1 Βλ. Naturagraeca.com: Ερύμανθος.

Πηγές Επεξεργασία

Περαιτέρω ανάγνωση Επεξεργασία

  • Θεόδωρος Η. Λουλούδης, Αχαΐα. Οικισμοί, οικιστές, αυτοδιοίκηση, Νομαρχιακή Επιχείρηση Πολιτιστικής Ανάπτυξης Ν.Α. Αχαΐας, Πάτρα 2010.
    (Αναφέρονται σε αυτό και οι οικισμοί, κοινότητες, δήμοι που υπάρχουν ή υπήρξαν στις πλαγιές του εντός του Νομού Αχαΐας).

Εξωτερικοί σύνδεσμοι Επεξεργασία