Μακεδονικός Αγώνας

Ο Μακεδονικός Αγώνας ήταν μία σειρά συγκρούσεων μεταξύ κυρίως ελληνικών και βουλγαρικών ένοπλων σωμάτων που διεξήχθη από το 1904 ως το 1908 στην περιοχή της Μακεδονίας (τότε μέρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας) με σκοπό τον εθνικό προσεταιρισμό των κατοίκων της περιοχής, ιδίως των σλαβόφωνων Χριστιανών. Δευτερευόντως συμμετείχαν στις συγκρούσεις αυτές σερβικές και ρουμανικές ένοπλες ομάδες. Η ελληνική ένοπλη παρέμβαση στη Μακεδονία ξεκίνησε στην ευνοϊκή για την Ελλάδα συγκυρία που προέκυψε μετά την αποτυχία της εξέγερσης του Ίλιντεν το 1903 και εντάθηκε μετά το θάνατο του Παύλου Μελά τον Οκτώβριο του 1904. Σταδιακά τα ελληνικά σώματα κατάφεραν να επικρατήσουν, αλλά η ένοπλη τους δράση τερματίστηκε με την Επανάσταση των Νεοτούρκων το 1908.

Μακεδονικός Αγώνας
Γλωσσικές και θρησκευτικές κοινότητες της νεώτερης περιοχής της Μακεδονίας σε αυστριακό εθνογραφικό χάρτη του 1899.
Χρονολογία	1904-1908
Τόπος	Μακεδονία
Έκβαση	Οι συγκρούσεις σταμάτησαν μετά την επανάσταση των Νεοτούρκων
Αντιμαχόμενοι
Μακεδονικό Κομιτάτο (Μακεδονομάχοι) Οικουμενικό Πατριαρχείο ΕΜΕΟ (Κομιτατζήδες) Ανωτάτη Μακεδονο-Αδριανουπολική Επιτροπή Βουλγαρική Εξαρχία Οθωμανική Αυτοκρατορία Στρατός Βασιβουζούκοι (άτακτοι)
Ηγετικά πρόσωπα
Παύλος Μελάς  † Κώττας Χρήστου   Γκόνος Γιώτας Γερμανός Καραβαγγέλης Ίων Δραγούμης Γεώργιος Κατεχάκης Λάμπρος Κορομηλάς Γεώργιος Τσόντος Κωνσταντίνος Μαζαράκης-Αινιάν Χρίστο Τατάρτσεφ Γιάνε Σαντάνσκι Αποστόλ Πέτκωφ Βασίλ Τσακαλάρωφ Μήτρος Βλάχος Αμπντούλ Χαμίτ Β΄ Χιλμή πασάς
Δυνάμεις
2.000 ένοπλοι (στην ακμή) (η συντριπτική πλειοψηφία τους Μακεδόνες) Δεν υπάρχει σαφής εκτίμηση, αλλά πάνω από 20.000 (4.000 κομιτατζήδες μόνο στις περιοχές Δοϊράνης - Γευγελής)
Απολογισμός
Νεκροί: 700 ένοπλοι 1.250 άμαχοι

Η κατάσταση στη Μακεδονία

Ο αγώνας για την ενσωμάτωση της Μακεδονίας στην Ελλάδα είχε αρχίσει συγχρόνως με την Ελληνική Επανάσταση του 1821. Οι εξεγέρσεις όμως του Εμμανουήλ Παπά στη Χαλκιδική, της Νάουσας με τον Ζαφειράκη Θεοδοσίου το 1822, καθώς και η αποτυχημένη Επανάσταση του Λιτοχώρου το 1878 είχαν καταπνιγεί από τους Τούρκους. Με την ίδρυση του μικρού ελληνικού βασιλείου, μόνιμη επιδίωξη των Ελλήνων ήταν η τύχη των υποδούλων που ήταν υπό τον οθωμανικό ζυγό.

«Ο Σουλτάνος τελικά έδινε δικαίωμα στη νέα Εκκλησία, εφόσον είχε στο εκκλησίασμα την πλειοψηφία των 2/3 να ιδρύσει Μητρόπολη και αν είχε το 1/3 τουλάχιστον να κατέχει μια εκκλησία....
«Ἀν αὐτό ληφθῇ ὡς πρόσχημα διά τήν ἐνσπορᾶ διχόνοιας καί ἀναταραχής μεταξύ τὢν κατοίκων, οἱ ἔνοχοι τέτοιων ἐνεργειών θά τιμωρηθούν, σύμφωνα μέ τό νόμο».

ΑΡΘΡΟ Χ (10ον) του φιρμανιού της 10ης Μαρτίου 1870 που υπέγραψε ο σουλτάνος για τη σύσταση της βουλγαρικής εξαρχίας

Όμως για δεκαετίες η Μακεδονία παρέμενε αποκομμένη από το Βασίλειο της Ελλάδας.^α[›] Το ελληνικό κράτος είχε να αντιμετωπίσει μια σειρά από εμπόδια:

α) τη γεωγραφική απόσταση

β) την αρνητική διπλωματική συγκυρία: οι επαναστατικές κινήσεις των ετών 1839-1840, 1854 και 1867 ναυάγησαν επειδή η ελληνική πλευρά πίστευε πως θα εκβίαζε την ενσωμάτωση της Μακεδονίας αν την ενέτασσε στις διεθνείς κρίσεις της περιόδου: Τουρκοαιγυπτιακός πόλεμος (1839–41), Κριμαϊκός πόλεμος, Κρητική Επανάσταση, με σύμμαχο την ομόδοξη Ρωσία.

Η ιστορία του Μακεδονικού Αγώνα, που αποτελεί μέρος οργανικό της εθνικής ιστορίας της Ελλάδας και της Βουλγαρίας, αφορά κυρίως στον επηρεασμό και τη στήριξη του φρονήματος των σλαβοφώνων υπέρ της Ελλάδας ή της Βουλγαρίας. Οι σλαβόφωνοι, οι οποίοι εκτός από τη μητρική τους γλώσσα ομιλούσαν πολλοί και την ελληνική ή και την τουρκική, περισσότερο οι άνδρες, και ήσαν έως τότε προσηλωμένοι στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, την πηγή των στοιχείων που συνιστούσαν την ταυτότητά τους, βρέθηκαν στο επίκεντρο σκληρών εθνικών συγκρούσεων που αποσκοπούσαν στην ένταξή τους στη μια ή την άλλη πλευρά.

Ένα από τα διατάγματα ίδρυσης της Βουλγαρικής Εξαρχίας ήταν, και το πλέον επίμαχο σημείο, ο τελευταίος όρος, που επέτρεπε την επέκταση της Εξαρχίας για δημιουργία επισκοπικών περιφερειών εφόσον «το όλον, ή τουλάχιστον τα δύο τρίτα των ορθοδόξων κατοίκων, θέλουν να υπόκεινται εις την βουλγαρικήν εξαρχίαν».^α[›]Αυτός ο όρος ήταν τελικά η αιτία να ακολουθήσουν στη συνέχεια βουλγαρικές θηριωδίες σε βάρος ομόθρησκων λαών, Ελλήνων και Σέρβων, ειδικότερα σε χωριά της Μακεδονίας, στην προσπάθειά τους ν΄ αποσπάσουν δηλώσεις των δύο τρίτων των κατοίκων ότι είναι «Εξαρχικοί», αλλοιώνοντας με τον τρόπο αυτό το φρόνημα των κατοίκων, φθάνοντας έτσι στον Μακεδονικό Αγώνα και όχι μόνο.

Η εντεινόμενη βουλγαρική τρομοκρατία οδήγησε την περιοχή της Μακεδονίας να τεθεί υπό διεθνή Επιτροπεία μετά τη Συνθήκη του Βερολίνου (1878), και Γάλλοι, Ρώσοι και Αυστριακοί στρατιωτικοί ανέλαβαν καθήκοντα παράλληλης διοίκησης με τους Οθωμανούς. Οι Γάλλοι και Αυστριακοί προωθούσαν τις ουνιτικές ιεραποστολές στην Κεντρική Μακεδονία εποφθαλμιώντας τη Θεσσαλονίκη, ο καθένας για λογαριασμό του, ενώ οι Ρώσοι υποστήριζαν φανερά τις βουλγαρικές ένοπλες ομάδες. Η Υψηλή Πύλη αδυνατούσε να παρέμβει δραστικά στις ένοπλες συγκρούσεις μεταξύ Ελλήνων και Βουλγάρων. Οι Βούλγαροι την περίοδο εκείνη προσπαθούσαν αφενός να στρέφουν τις ευρωπαϊκές και οθωμανικές στρατιωτικές διοικήσεις κατά των αντιπάλων τους, και αφετέρου να συνεργάζονται με όποιες απ' αυτές ήταν δυνατό, ενώ παράλληλα το Ηνωμένο Βασίλειο υπέσκαπτε με κάθε τρόπο την ενδεχόμενη ελληνο-βουλγαρική συνεργασία, φοβούμενη την εκμετάλλευσή της από τη Ρωσία.

Στα ορεινά και στις πιο απομονωμένες περιοχές υπήρχαν ελεύθερα χωριά, φτωχά και με άγονη γη. Πλήρωναν μόνο φόρους στους Οθωμανούς και ήταν στο έλεος ληστρικών συμμοριών όταν δεν ανέθεταν την ασφάλειά τους σε τοπικούς λήσταρχους. Οι πιο δραστήριοι ήταν εποχιακοί εργάτες, καρβουνιάρηδες ή ξυλοκόποι, ενώ άλλοι αναγκάζονταν να στραφούν στη ληστεία, επάγγελμα αρκετά αποδοτικό εκείνη την εποχή. Τόπος χωρίς οδικό δίκτυο και με περιοχές τελείως απομονωμένες η μια από την άλλη, με έλλειψη ασφάλειας, σύντομα θα υποστεί τη βουλγαρική προπαγάνδα που θα κυριαρχήσει με την τρομοκρατία. Έτσι, αναδεικνύονται πρωτοκλασάτα στελέχη, αρχικά της ΕΜΕΟ ο Τσακαλάρωφ στη Κρυσταλλοπηγή, ο Μήτρος Βλάχος στο Μακροχώρι και ο Λάζαρ Ποπτράικωφ στο Δενδροχώρι.

Το 1893 ιδρύθηκε στη Θεσσαλονίκη η οργάνωση Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση (ΕΜΕΟ) με επίσημο σκοπό το συντονισμό των προσπαθειών των χριστιανικών πληθυσμών της Μακεδονίας για την απελευθέρωσή τους από τον οθωμανικό ζυγό. Η οργάνωση αναφερόταν γενικά στα δικαιώματα του "Μακεδονικού λαού" χωρίς εθνικές ή δογματικές διακρίσεις, δηλώνοντας "σταθερά ενωτική" και "μαχητικά αντισωβινιστική".

Η τσέτα του Μπoρίς Σαράφωφ πυρπολώντας και σέρνοντας Αλβανούς άμαχους αιχμαλώτους^β[›]

Στην πραγματικότητα όμως η ΕΜΕΟ ήταν μία βουλγαρική εθνικιστική οργάνωση με μυστική ατζέντα τον εκβουλγαρισμό της Μακεδονίας και την απόσχισή της από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, ως ενδιάμεσο στάδιο πριν την τελική ένωσή της με τη Βουλγαρία. Η διαδικασία του εκβουλγαρισμού ήταν μεθοδική και είχε προσεκτικά σχεδιαστεί ώστε να κλιμακωθεί σταδιακά, με πρώτο στάδιο τον εξαναγκασμό του συνόλου του ρευστής εθνικής συνείδησης χριστιανικού πληθυσμού να εκκλησιάζεται σε εκκλησίες που θα υπάγονταν στην Βουλγαρική Εξαρχία αντί στις υπάρχουσες, οι οποίες υπάγονταν στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Για το σκοπό αυτό ιδρύθηκαν σε όλη τη Μακεδονία πολυάριθμες εξαρχικές εκκλησίες. Σ' αυτές, ο εκκλησιασμός γινόταν στη βουλγαρική γλώσσα και τα ονόματα των βαπτιζομένων ήταν βουλγαρικά. Σε δεύτερη φάση το κομιτάτο άρχισε να ιδρύει πολυάριθμα σχολεία στα οποία τα παιδιά θα διδάσκονταν τη βουλγάρικη γλώσσα και θα κατηχούνταν πλέον εθνικά.

Στιγμιότυπο από το συλλαλητήριο στον προαύλιο χώρο της Μητρόπολης Καστοριάς το Μάιο του 1904 κατά την άφιξη του εξαρχικού επισκόπου Γρηγόριου, που τελικά φυγαδεύθηκε συνοδεία Τούρκων μετά από λίγες ημέρες. Ο Γερμανός Καραβαγγέλης απευθυνόμενος στους συγκεντρωθέντες μεταξύ των άλλων είπε: «άνευ βουλγαρικής κοινότητος εις Καστορίαν».

Η δράση του κομιτάτου αρχικά είχε κάποια επιτυχία αλλά σύντομα έγιναν αντιληπτά τα πραγματικά του κίνητρα, όταν ένοπλες ομάδες του (κομιτατζήδες) άρχισαν να εκτελούν και να βασανίζουν ιερείς, δασκάλους, τοπικές προσωπικότητες, αλλά και απλούς πολίτες που αρνούνταν το συγκεκαλυμμένο αυτό εκβουλγαρισμό, που εντάθηκε κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας (1902-1903)^γ[›] για την Εξέγερση του Ίλιντεν. Αυτό αφύπνισε την κοινή γνώμη στην Ελλάδα. Κατόπιν δραματικών εκκλήσεων του μητροπολίτη Καστοριάς Γερμανού, ο οποίος είχε αρχίσει ήδη να οργανώνει τοπικά τμήματα αυτοάμυνας σε Καστοριά και Φλώρινα, ιδρύθηκε στην Αθήνα το Μακεδονικό Κομιτάτο υπό τον δημοσιογράφο Δημήτριο Καλαποθάκη. Ενδεικτικό των συνθηκών είναι ότι ίδιος ο μητροπολίτης είχε αναγκαστεί να περιέρχεται τους ναούς των χωριών της περιφέρειάς του και να εκκλησιάζει με το όπλο του παρά πόδα (λόγω των αλλεπάλληλων απειλών κατά της ζωής του), σε μια απεγνωσμένη προσπάθεια να τονώσει το ηθικό των τρομοκρατημένων πιστών. Ακολούθησαν κάποιες αποστολές ελληνικών ένοπλων σωμάτων (κατά κύριο λόγο Κρητών και Μανιατών εθελοντών) στη Μακεδονία. Η επίσημη εμπλοκή του Ελληνικού κράτους στα μακεδονικά πράγματα πραγματοποιήθηκε μετά τον Ιανουάριο του 1904, όταν ο οπλαρχηγός Κώττας Χρήστου, επικεφαλής αντιπροσωπείας των Κορεστείων, συναντήθηκε με τον διάδοχο Κωνσταντίνο Α'. Αλλά οι εθελοντές και συνεπακόλουθα τα τμήματα πολλαπλασιάστηκαν θεαματικά μετά την πανελλήνια συγκίνηση που προκάλεσε ο θάνατος του Παύλου Μελά το 1904.

Χαρακτηριστικό της εποχής είναι το ακόλουθο δημοτικό τραγούδι της επαρχίας Παιονίας στο σλαβικό τοπικό ιδίωμα:

Να Γκραντάτς πούκαϊα, να Γκουμέντσα σλούσαϊα. Γκ'ρτσι αντάρτσι φ'ρλια, Μπουγκάρτσκι κούτσινια πάγκιατ. Μόμιτε σε σμέια πισκέσιε να Γκ'ρτσίτε. Γκ'ρτσίτε σε μόλια: Μπουγκάριν ντα ζακόλια, Μπουγκάριν ντα ζακόλια, Κρ'φτα ντα μα πία, Κρ'φτα ντα μα πία, ζέμια Γκ'ρτσία ντα ισμία.

Στο Γκαντάτσι (κορυφή του Πάικου) πυροβολούσαν, στη Γουμένισσα ακούγαν. Έλληνες αντάρτες ρίχναν, βουλγάρικα σκυλιά πέφταν. Τα κορίτσια κουβαλούσαν δώρα στους Έλληνες. Οι Έλληνες (αντάρτες) παρακαλούσαν: Βούλγαρο να σφάζαν, Βούλγαρο να σφάζαν, το αίμα του να πίναν, το αίμα του να πίναν, την ελληνική γη να καθαρίζαν.

«Όλες οι παρατάξεις που διαφιλονικούν για τη Μακεδονία, ανασυγκροτούν με τη σειρά τους η καθεμιά, την ιστορία της χώρας αυτής και αντλούν απ΄ αυτήν την αναντίρρητη απόδειξη δικαιωμάτων τους, συσκοτίζοντας τις παρελθούσες βασιλείες των ανταγωνιστών τους και φωτίζοντας μονάχα την επέκταση του δικού τους λαού». Σχόλια του Βικτόρ Μπεράρ για το βιβλίο του Γκόπτσεβιτς (Goptechewitch) Makedonien und Alt Serbien, Βιέννη, Scidul, 1889. Βικτόρ Μπεράρ, Οδοιπορικό στη Μακεδονία (1891-1893).

Κομιτατζήδες

Σφραγίδα της Δεύτερης Επαναστατικής Περιφέρειας της Μπίτολα (ΕΜΕΟ).

Ο Αποστόλ Πέτκωφ

Κύριοι αντίπαλοι των ελληνικών ενόπλων σωμάτων ήταν οι Βούλγαροι κομιτατζήδες. Το «Μακεδονικό Κομιτάτο» είχε από νωρίς οργανώσει ένα δίκτυο από παραστρατιωτικές ομάδες, οι άντρες των οποίων είχαν επιδοθεί σε ένα όργιο βίας και τρομοκρατίας του ελληνικού και όχι μόνο στοιχείου της Μακεδονίας (ενδεικτικά το 1903, μόνο στη Θεσσαλονίκη είχαν προβεί σε βομβιστικές επιθέσεις κατά της Μητρόπολης και άλλων κτηρίων ελληνικών ιδιοκτησιών, αλλά και στην ανατίναξη του γαλλικού πλοίου Γκουανταλκιβίρ και της Οθωμανικής Τράπεζας).

Ο όρος κομιτατζήδες στη Μακεδονία χρησιμοποιούταν για να χαρακτηρίσει τους εξαρχικούς ελληνικής καταγωγής που μεταστράφηκαν και υπηρετούσαν τους σκοπούς της Βουλγαρίας, διαχωρίζοντάς τους έτσι από τους καθαυτό Βούλγαρους.

Σημαντικά στελέχη των Κομιτατζήδων ήταν ο ιδρυτής τους Γκότσε Ντέλτσεφ (ετιμάτο ως εθνικός ήρωας στη Βουλγαρία μέχρι το 1946 όταν με την αλλαγή της πολιτικής της Βουλγαρίας στο Μακεδονικό, το μουσείο του έκλεισε και τα περιεχόμενα του μαζί με τα οστά του μεταφέρθηκαν στα Σκόπια της νεοϊδρυθείσας ΠΓΔΜ), ο Αποστόλ Πέτκωφ, ο Νίκολα Κάρεφ, ο Γιάνε Σαντάνσκι κ.α.

Ενόψει της προετοιμασίας της Εξέγερσης του Ίλιντεν (20 Ιουλίου 1903) χρίζονται οι τοπικοί ηγέτες και τέλος του Αυγούστου 1902 πραγματοποιείται στο Σιδηροχώρι Καστοριάς συνάντηση του απεσταλμένου του Τσόντσεφ από το περιβάλλον της βουλγαρικής ανωτάτης αρχής Γιάγκωφ με τους τοπικούς ηγέτες, που δηλώνουν ότι δεν είναι έτοιμοι για μια τέτοια εξέγερση, αντιδρώντας μερικοί και στη βουλγαρική πρωτοβουλία. Ένα μήνα περίπου μετά την εξέγερση καίγονται τα περισσότερα χωριά από τους Οθωμανούς, μερικά ολοσχερώς και τον Οκτώβριο του 1904 σκοτώνεται στη Στάτιστα ο Παύλος Μελάς. Με το κίνημα των Νεότουρκων το 1908 αναστέλλεται κάθε εμπόλεμη δραστηριότητα μέχρι τους Βαλκανικούς πολέμους 1912-1913.

Ως απάντηση στο Βουλγαρικό Μακεδονικό Κομιτάτο δημιουργήθηκε στην Αθήνα το Ελληνικό Μακεδονικό Κομιτάτο. Υπό την προεδρία του Δημητρίου Καλαποθάκη, διευθυντού της εφημερίδας "Εμπρός", και με τη συμμετοχή του Στέφανου Δραγούμη, στρατολογούσε εθελοντές για την υπεράσπιση της Μακεδονίας. Έτσι στα μακεδονικά βουνά παρουσιάστηκαν Έλληνες αγωνιστές απ' όλα τα μέρη της τότε Ελλάδας για την υπεράσπιση του ελληνικού μακεδονικού πληθυσμού.

Ο Μακεδονικός Αγώνας ξεκίνησε από την περιοχή της Καστοριάς (ειδικότερα στα Κορέστεια) και περί το τέλος του είχε επεκταθεί σ΄ όλη τη σημερινή Μακεδονία, μέχρι και των περιοχών του Μοναστηρίου, Γευγελής, Δοϊράνης κ.λ.π. Σκοπός των αντιπάλων ήταν ο εκφοβισμός ή η εξόντωση των αντίθετων στοιχείων και ο προσεταιρισμός του πληθυσμού προς την Βουλγαρική και την Ελληνική Εκκλησία και εθνικό φρόνημα, δράση η οποία γρήγορα εξελίχθηκε σε αγώνα αλληλοεξόντωσης των εκατέρωθεν ενόπλων τμημάτων.

Μακεδονομάχοι

Ο Παύλος Μελάς, ελαιογραφία του Γεωργίου Ιακωβίδη

Σφραγίδα του Ελληνομακεδονικού Κομιτάτου

Η σημαία του τμήματος του οπλαρχηγού Δεληγιαννάκη

Προκειμένου να ενισχυθούν οι ελληνικές προσπάθειες για τη Μακεδονία, το Ελληνομακεδονικό Κομιτάτο ιδρύθηκε το 1903 από τον Στέφανο Δραγούμη και λειτούργησε υπό την ηγεσία του πλούσιου εκδότη Δημητρίου Καλαποθάκη. Στα μέλη της, εκτός από τους αγωνιστές, περιλαμβάνονταν και πολλοί επώνυμοι Έλληνες. Μεταξύ των μελών της ήταν ο Ίων Δραγούμης και ο Παύλος Μελάς. Οι μαχητές της ήταν γνωστοί ως Μακεδονομάχοι (δηλαδή «Μακεδόνες μαχητές»).

Υπό τις συνθήκες αυτές πολυάριθμοι κυρίως νεαροί, Έλληνες αξιωματικοί προσφέρθηκαν παραιτούμενοι από τον Ελληνικό Στρατό να τεθούν επικεφαλής των ανταρτικών ομάδων και των επαναστατικών σωμάτων για την προστασία του ελληνικού πληθυσμού. Τον αγώνα τους συντόνισαν ο μητροπολίτης Καστοριάς Γερμανός Καραβαγγέλης, ο μητροπολίτης Δράμας Χρυσόστομος Καλαφάτης, ο Ίων Δραγούμης από το προξενείο της Ελλάδας στο Μοναστήρι, ο Λάμπρος Κορομηλάς από το προξενείο της Θεσσαλονίκης, ο Μικρασιάτης πρωτοσύγκελλος της Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης Αιμιλιανός Λαζαρίδης και ο δημοσιογράφος Δημήτριος Καλαποθάκης από την Αθήνα.

Άλλοι σημαντικοί Μακεδονομάχοι οπλαρχηγοί ήταν οι: Άρμεν Κούπτσιος, Τέλλος Άγρας, καπετάν Αμύντας (κατά κόσμον Νικόλαος Δουμπιώτης), Μιχαήλ Σιωνίδης, Λουκάς Κόκκινος, Κωνσταντίνος Ρίζος, Γεώργιος Μόδης, Γεώργιος Γιώτας, Κωνσταντίνος Χρήστου, Ευάγγελος Νάτσης, Φιλόλαος Πηχεών, Ιωάννης Ράλλης, Σταύρος Ρήγας, Δούκας Γαϊτατζής, Θεοχάρης Κούγκας, Μανώλης Ξυλούρης-Τζιτζής, Κωνσταντίνος Μαζαράκης, Κωνσταντίνος Γαρέφης, Γεώργιος Παπαστεφάνου, Λαμπρινός Βρανάς, Στέφανος Παπαγάλος, Γεώργιος Δικώνυμος, Χρήστος Βέσκος, Νικόλαος Τσοτάκος, Γεώργιος Ζουρίδης, Χρήστος Δρεμλής, Γεώργιος Σεϊμένης, Αριστείδης Μαργαρίτης, Ζαχαρίας Παπαδάς, Παύλος Κύρου, Γεώργιος Γιαγκλής, Γεώργιος Στρατινάκης, Αριστείδης Κιτράκης, Γεώργιος Κακουλίδης, Νικόλαος Ρόκας, Χρυσόστομος Χρυσομαλλίδης, Αντώνης Βλαχάκης, Χρήστος Πραντούνας, Ζαχαρίας Παπαδάς, Σπυρίδων Φραγκόπουλος κ.ά.

Ορκίζομαι εις το όνομα της Αγίας Τριάδος ότι θα διαφυλάξω το μυστικό. Ότι θα εργάζομαι με όλην την ψυχήν μου και την καρδίαν μου προς εξόντωση των Βουλγάρων κακούργων και προς επιτυχίαν της ελευθερίας της Πατρίδος μου Μακεδονίας. Εις τους εχθρούς της πατρίδος μου δεν θα μαρτυρύσω το παραμικρόν ακόμη και αν μου βάλουν το μαχαίρι στον λαιμόν. Αν παραβώ τον όρκο μου ο θεός ας με τιμωρήσει και οι ελευθερωταί της πατρίδος μου ας με κομματιάσουν και η αμαρτία να είναι στον λαιμό.

Όρκος του Μακεδονομάχου

Πολλοί ήταν και οι Μικρασιάτες που συμμετείχαν στον Μακεδονικό Αγώνα. Εκτός των Μικρασιατών ιερωμένων όπως ο Δράμας Χρυσόστομος, ο Θεμιστοκλής Χατζησταύρου Αρχιδιάκονος και Πρωτοσύγκελλος της Ιεράς Μητροπόλεως Δράμας, ο Πρωτοσύγκελλος Θεσσαλονίκης Αιμιλιανός, ο Μητροπολίτης Πρεσπών και Αχριδών Γερμανός και ο μητροπολίτης Τιβεριουπόλεως και Στρωμνίτσης Γρηγόριος Ωρολογάς έλαβαν μέρος στον Αγώνα και πολλοί ένοπλοι και πράκτορες Μικρασιάτες Μακεδονομάχοι. Ανάμεσα σε αυτούς ήταν ο καπετάν Αλέξανδρος Ευρυθιώτης από το Αϊβαλί της Μικράς Ασίας που δημιούργησε δικό του δεκαπενταμελές αντάρτικο σώμα στις περιοχές Μπέλες, Πορροϊων, Πετριτσίου και Μελενίκου και έγινε γενικός αρχηγός των αντάρτικων σωμάτων, ο Γεώργιος Τόμπρας από τους πρωταγωνιστές του Μακεδονικού Αγώνα γνωστός ως «Καπετάν Ρουπακιάς» και ο καπετάν Στρατής από το Αδραμύττιο της Μικράς Ασίας ο οποίος ήταν εθελοντής, αρχηγός σώματος μακεδονομάχων στην περιοχή των Σερρών.

Όχι μόνον από την Κρήτη αλλά και από τη Μάνη είχε συγκροτηθεί σώμα από μερικές δεκάδες εθελοντές υπό τον Αντώνιο Βλαχάκη (Καπετάν Λίτσα) με οπλαρχηγούς, μεταξύ άλλων, τον Ευάγγελο Μπαϊρακταρέα (Καπετάν Ακίλλα) και τους εξαδέλφους Λεωνίδα και Παναγιώτη Πετροπουλάκη από το Γύθειο. Οι τρεις αυτοί μαζί με άλλους εννέα αγωνιστές είχαν ηρωικό θάνατο σε μάχη κατά Τούρκων και Βουλγάρων στο χωριό Οσνίτσανη (Καστανόφυτο). Σχετικά με αυτή τη μάχη υπάρχει το εξής τραγούδι σε ύφος δημώδες:

Σάββατο βράδυ είμαστε κοντά σε μοναστήρι
Κι’ ο Λίτσας ήταν σκεφτικός κι’ όλο συλλογισμένος
Τους αρχηγούς εκάλεσε και τον Πετροπουλάκη.
Να ετοιμαστούνε τα παιδιά στον πόλεμο να πάμε,
Βουργάρους για να κάψουμε, ταμπούρια για να φάμε.
Τη χαραυγή κινήσαμε και πάμε στην Οσνίτσα,
Άϊντε Λίτσα μου καημένε και στον κόσμο παινεμένε...

Ο Περικλής Δράκος από την Καβάλα μαζί με άλλους Μακεδονομάχου;

Ο Μακεδονικός Αγώνας ήταν κατά πολύ και ένας αγώνας πρακτόρων. Το Γενικό Κέντρο Αμύνης έστειλε σε διάφορα μέρη ριψοκίνδυνους αξιωματικούς που οργάνωσαν τον αγώνα κατά του Βουλγαρισμού και λειτούργησαν είτε κρυφά ως πράκτορες είτε φανερά ως υπάλληλοι του Ελληνικού Προξενείου. Στην περιοχή της Καβάλας στάλθηκαν ο Στυλιανός Μαυρομιχάλης (Μαυρομάτης), ο Κωνσταντίνος Τυπάλδος, ο υπολοχαγός Αθανάσιος Μάρκου και ο Μανιάτης ανθυπολοχαγός Λεωνίδας Μπεχράκης (καπετάν Νικήτας).

Από το Σεπτέμβριο του 1904, την αρχηγία των ελληνικών σωμάτων ανέλαβε ο Παύλος Μελάς. Ο θάνατος του Παύλου Μελά σε συμπλοκή με τουρκικό απόσπασμα στο χωριό Στάτιστα της δυτικής Μακεδονίας, στις 13 Οκτωβρίου του 1904, συνετάραξε ολόκληρο το Έθνος και από τότε η σωτηρία της Μακεδονίας έγινε υπόθεση ολόκληρου του Ελληνισμού.

Μετά το θάνατό του, οι Έλληνες άρχισαν να επικρατούν σε όλη σχεδόν τη Μακεδονία συμπεριλαμβανομένων και των περιοχών στις οποίες η βουλγαρική επιρροή προηγουμένως ήταν τόσο έντονη ώστε να έχει εξελιχθεί σε κράτος εν κράτει (Καστοριά, Φλώρινα και Έδεσσα-Γιαννιτσά).

Στις μνήμες των περισσότερων ο Μακεδονικός Αγώνας συνδέεται με τον αγώνα του Τέλλου Άγρα στη Λίμνη των Γιαννιτσών μέσα από τις συγκλονιστικές αφηγήσεις της Πηνελόπης Δέλτα στο βιβλίο της «Στα Μυστικά του Βάλτου».

Επίσης, υπήρχε και ένας μακεδονομάχος από το Αγρίνιο (Επαρχία Τριχωνίδας). Ο Ανθυπολοχαγός Πεζικού, Αριστόβουλος Κόης που ο οποίος έδρασε κυρίως στην Χαλκιδική.

Μάχες την άνοιξη του 1905

Φωτογραφία της 26ης Μαρτίου 1905 που πρoβλήθηκε διεθνώς από τη Βουλγαρία ως αποτέλεσμα της επίθεσης της Ζαγορίτσανης. Η Ζαγορίτσανη όμως ήταν ήδη κατεστραμμένη την περίοδο του Ίλιντεν.
«Οι κάτοικοι της Ζαγορίτσανης συμμετείχαν μαζικά στην επανάσταση του Ίλιντεν. Προχωρώντας σε αντίποινα εναντίον του χωριού, ο Οθωμανικός Στρατός έκαψε όλα τα σπίτια του [Documents and Materials]. Η πράξη αυτή σημειώθηκε στις 15 Αυγούστου 1903. Σύμφωνα με τον Σιλιανόφ το ασκέρι έκαψε 630 σπίτια και 30 παιδιά που βρέθηκαν μέσα σε αυτά». [Силянов Α, 422].

-Μπράτιμ! μπράτιμ! Άκουες δεξιά και αριστερά από γυναίκες ξεμαλλιασμένες μέσα στους δρόμους και παιδιά που έτρεμαν σαν φύλλα.
-Αδελφέ! αδελφέ! εφώναζαν όσοι άφηναν το πείσμα μπροστά στο θάνατο και ωμιλούσαν ελληνικά για να σωθούν.

Η Ζαγορίτσανη (σημ. Βασιλειάδα Καστοριάς) στις αρχές του 20ού αιώνα ήταν μια κωμόπολη με περισσότερους από 3.500 κατοίκους. Γενέτειρα του Αναστάς Γιάγκωφ, απόστρατου συνταγματάρχη του βουλγαρικού στρατού, έγινε κέντρο εξορμήσεων και αποθήκη πολεμικού υλικού που έπαιξε πρωταρχικό ρόλο στην προετοιμασία της Εξέγερσης του Ίλιντεν. Μετά τη διάψευση όμως των ελπίδων για την αναγνώριση από τις ευρωπαϊκές δυνάμεις μιας αυτόνομης Μακεδονίας ή μιας μεγαλύτερης Βουλγαρίας, που ήταν ο αρχικός αλλά και ο τελικός σκοπός, στην περιοχή της Καστοριάς είχε παραμείνει μόνο το σώμα του Μήτρε Βλάχου (Ντίμιταρ Παντζούρωφ), βλάχικης καταγωγής.

Έτσι την άνοιξη του 1905 επαναμφανίζονται στην περιοχή οι βουλγαρόφρονες κομιτατζήδες, καταφθάνουν τα σώματα των Βασίλ Τσακαλάρωφ, Ιβάν Ποπώφ και Μιχαήλωφ, ενώ αναπτύσσουν εντονότερη δράση αυτά του Μήτρου Βλάχου, Ατανάς Κερσάκωφ από την Ιεροπηγή Καστοριάς (τότε Κοστενέτσι) και Κόλε Αντρέεφ (μεθερμηνευόμενον Νικόλαος Ανδρέου) από το Βαρικό Φλώρινας (τότε Μόκρενη). Στη βουλγαρική βιβλιογραφία η επίθεση στη Ζαγορίτσανη αναφέρεται ως η «Σφαγή της Ζαγορίτσανης» βουλγ. (Загоричанско клане) που αποδίδεται στην αγριότητα Ελλήνων αξιωματικών και Κρητών εθελοντών, χωρίς όμως να γίνεται οποιαδήποτε διασύνδεση με προγενέστερα συμβάντα, όπως:

• Στις 21 Φεβρουαρίου 1905 πυρπολήθηκε η Μονή Αγίου Νικολάου Κορομηλιάς από τους Μήτρο Βλάχο και Κόλε Αντρέεφ και δολοφονούνται ο ηγούμενός της, Άνθιμος Γιοβανόπουλος, και οι εγκαταβιώντες μοναχοί.
• Στις 24 Φεβρουαρίου πυρπολείται η Μονή Αγίου Νικολάου Τσιριλόβου, σημαντικό κέντρο του Μακεδονικού Αγώνα, από τον Κόλε Αντρέεφ.
• Στις 15 Μαρτίου 1905 δολοφονείται άγρια από τσέτα (ομάδα κακοποιών) της Ζαγορίτσανης ο Καστοριανός δάσκαλος Βασίλειος Μελεγκάνος που είχε ορισθεί από τον Στέφανο Δραγούμη δάσκαλος στο πλησιέστερο χωριό, το Κεφαλάρι Καστοριάς, απ΄ όπου υδροδοτείτο και η πόλη της Καστοριάς.

Στις 18 Μαρτίου δέχεται επίθεση η Μονή Αγίου Αθανασίου Ζηκοβίστης και στις 21 Μαρτίου καταφθάνει στο Σισάνι το πολυπληθές σώμα του Στέφανου Δούκα (Καπετάν Μάλλιος) και συναντάται με τον Βάρδα. Μαζί με τα σώματα των Καούδη, Γύπαρη, Δικώνυμου Μακρή, Καραβίτη, Γκούσα και Πουλάκα, συγκεντρώνει ένα πολυπληθές σώμα περίπου 200 οπλιτών, ανάμεσα στους οποίους συγκαταλέγονται οι σλαβόφωνοι Σταύρος Τσίλης από το Μαυρόκαμπο Καστοριάς ως οπλίτης, ο Θωμάς Χρήστου (Ρώμπακας) ομαδάρχης του Τσόντου Βάρδα από τη Βυσσινιά Καστοριάς, ο Θανάσκας (Παπαδημητρίου) Φώτιος από τον Απόσκεπο Καστοριάς, ο Ζηκούλης Αχιλλέας (Κοκοφύνας) κ.α., που συναντώνται στη Μονή Αγίων Αναργύρων Μελισσοτόπου, όπου και αποφασίζεται να επιτεθούν στην κωμόπολη της Βασιλειάδας εξαιτίας του γεγονότος ότι πολλοί κάτοικοί της συμμετείχαν στην πυρπόληση της Μονής Τσιριλόβου πριν ένα μήνα.

Το ξημέρωμα της 25ης Μαρτίου δόθηκε το σύνθημα για την επίθεση που δεν έπρεπε να διαρκέσει περισσότερο από μιάμιση ώρα γιατί ήταν βέβαιο ότι θα κατέφθανε τουρκικό απόσπασμα από τη διπλανή Κλεισούρα Καστοριάς και τη Λιθιά Καστοριάς. Οι αμυνόμενοι κάνανε χρήση του οπλισμού τους μέσα από τα παράθυρα των σπιτιών τους. Κατά την αποχώρηση, όταν άρχισε να φθάνει το τουρκικό απόσπασμα, οι νεκροί ήτανε 42, μεταξύ των οποίων 6 γυναίκες, δύο παιδιά και μερικοί πατριαρχικοί, για να προστεθούν λίγο αργότερα άλλοι 18 αιχμάλωτοι που εκτελέσθηκαν. Οι νεκροί παρέμειναν στον τόπο για αρκετές ημέρες γιατί αναμενόταν η έλευση ευρωπαϊκής επιτροπής για να εκτιμήσει την κατάσταση. Η αναμονή αυτή αλλοίωσε τα νεκρά σώματα αλλά και προσέφερε τη δυνατότητα για κάθε είδους πράξη, όπως του λογχισμένου πολλαπλώς νεκρού παιδιού.

Κατάσταση τα επόμενα χρόνια

Ο Καπετάν Άγρας και η ομάδα του στη λίμνη των Γιαννιτσών.

Ο Αγώνας των Μακεδονομάχων κράτησε έως το 1908 οδηγώντας σε αποτυχία τα βουλγαρικά σχέδια για το βίαιο εκβουλγαρισμό της Μακεδονίας. Το τέλος του Αγώνα στην τουρκοκρατούμενη Μακεδονία συνδέθηκε με την επικράτηση των Νεότουρκων οι οποίοι αρχικά φάνηκαν να καταβάλλουν προσπάθειες εκσυχρονισμού και εκδημοκρατισμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και συγχρόνως απέτρεψαν με αυστηρότητα το αντάρτικο μεταξύ Βουλγάρων και Ελλήνων.

Οι αψιμαχίες μεταξύ Ελλήνων και Βουλγάρων αλλά και του καθενός ξεχωριστά με τους Νεότουρκους συνεχίστηκαν σε πολύ μικρότερη ένταση αλλά και πάλι με θύματα. Ενδεικτική είναι η δολοφονία του μητροπολίτη Γρεβενών Αιμιλιανού, που αποτελούσε στυλοβάτη του Ελληνισμού προασπίζοντας την ταυτότητα των κατοίκων της περιοχής των Γρεβενών. Ο Αιμιλιανός αποτέλεσε στόχο των Νεότουρκων και των Κομιτατζήδων και ο φόνος του έγινε σε δάσος και εν κρυπτώ την 1η Οκτωβρίου 1911, ενώ ο μητροπολίτης μετέβαινε στο χωριό Γκριντάδες (σήμερα Αιμιλιανός) για να λειτουργήσει.

Οι Κομιτατζήδες διατήρησαν μια υποτυπώδη δραστηριότητα μετά το 1908 αλλά επανεμφανίστηκαν δυναμικά κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους ως παραστρατιωτικές ομάδες υποστηρίζοντας το Βουλγαρικό Στρατό στις επιχειρήσεις του. Κατά τη διάρκεια της ολιγόμηνης βουλγαρικής κατοχής της ανατολικής Μακεδονίας προέβησαν σε νέες θηριωδίες κατά του ελληνικού πληθυσμού της περιοχής υπό την πλήρη ανοχή των επίσημων βουλγαρικών αρχών και του τακτικού βουλγαρικού στρατού, ο οποίος και τις εξόπλιζε, όπως η καταστροφή των Σερρών και του Δοξάτου (ήταν η πρώτη φορά). Επισήμως, ενώ ο Βουλγαρικός Στρατός γενικά χρέωσε στο κομιτάτο τις σφαγές, ως ενέργειες άτακτων σωμάτων, λίγο αργότερα, κατά τη διάρκεια του Β' Βαλκανικού Πολέμου, ενσωμάτωσε τις μονάδες αυτές αυτούσιες στον τακτικό βουλγαρικό στρατό. Αυτό ήταν και το ενδεικτικό τέλος της ιστορίας των ενόπλων τμημάτων της «Εσωτερικής Μακεδονικής Επαναστατικής Οργάνωσης» (ΕΜΕΟ).

Το 1912, μετά την επιτυχία της Αλβανικής Εξέγερσης, οι Σέρβοι, επειγόμενοι να προλάβουν τη δημιουργία μίας Μεγάλης Αλβανίας, υποχώρησαν στις μαξιμαλιστικές βουλγαρικές απαιτήσεις επί της διανομής της Μακεδονίας και προχώρησαν από κοινού στη δημιουργία του Βαλκανικού Συνασπισμού. Η επιτακτική ανάγκη παρουσίας στόλου στο Αιγαίο οδήγησε λίγο αργότερα και στην εισδοχή της Ελλάδας στη συμμαχία ολοκληρώνοντας έτσι το σκηνικό του Α' Βαλκανικού Πολέμου. Με την έκρηξή του ένα μεγάλο μέρος της Μακεδονίας μαζί με τη Θεσσαλονίκη απελευθερώθηκε από τον Ελληνικό Στρατό. Το 1913 οι Βούλγαροι, αν και υποτιθέμενα σύμμαχοι, επιτέθηκαν αιφνιδιαστικά και χωρίς προηγούμενη κήρυξη πολέμου κατά των Ελλήνων και των Σέρβων προσπαθώντας να καταλάβουν για λογαριασμό τους τα μόλις απελευθερωθέντα από αυτούς εδάφη της Μακεδονίας, αλλά απωθήθηκαν (Β' Βαλκανικός Πόλεμος). Μετά την συντριβή που ακολούθησε, η Βουλγαρία αναγκάστηκε να παραχωρήσει και το ανατολικό τμήμα (Σέρρες, Δράμα και Καβάλα) στην Ελλάδα, η οποία ολοκλήρωσε με αυτό το τρόπο τους εθνικούς της στόχους στη Μακεδονία.

Αποτίμηση

Ομαδική φωτογραφία Μακεδονομάχων αξιωματικών (1909).

Η επικράτηση των ελληνικών αντάρτικων σωμάτων δεν επέφερε ως άμεσο κέρδος τη Μακεδονία επειδή μεσολάβησε το Νεοτουρκικό κίνημα του 1908, το οποίο μετά την επικράτησή του οδήγησε στην απώλεια πολλών κεκτημένων των μειονοτήτων, εμπόδισε όμως να χαθούν οι περιοχές που αποτέλεσαν αργότερα το γεωγραφικό διαμέρισμα της Μακεδονίας. Η χαμένη αυτοπεποίθηση των Ελλήνων αξιωματικών από τον πόλεμο του 1897 ανακτήθηκε.

Ο ευρωπαϊκός τύπος, όπως η Γενική Εφημερίδα της Βιέννης (Wiener Allgemeine Zeitung), εγκωμίασε τους Μακεδόνες που κατάφεραν να περιφρουρήσουν τη Μακεδονία με τις δικές τους δυνάμεις, και μέσω των Ελληνομακεδονικών ενόπλων ομάδων, απελευθέρωσαν τα χωριά από τη βουλγαρική τυραννία των κομιτατζήδων.

Χρονικό

Οπλαρχηγοί του Μακεδονικού Αγώνα

Το σώμα του Μακεδονομάχου καπετάν Γκόνου Γιώτα ...

...και του κομιτατζή της ΕΜΕΟ βοεβόδα Αποστόλ Πέτκωφ.

• 1900: Ενθρόνιση του επισκόπου Γερμανού Καραβαγγέλη στη Μητρόπολη Καστοριάς, όπου και δραστηριοποιείται στην περιοχή.
• 22 Ιουλίου 1902 Ενθρόνιση Χρυσοστόμου Καλαφάτη ως Μητροπολίτη Δράμας, με κομβική δράση στην Ανατολική Μακεδονία.
• 19 Αυγούστου 1902 Μάχη στο Τριγωνικό της Κοζάνης.
• 1902 Ο Ίων Δραγούμης τοποθετείται υποπρόξενος στο Μοναστήρι, όπου και προωθεί τα ελληνικά συμφέροντα στη περιοχή.
• 11 Ιουλίου 1903 Μάχη στο Πισοδέριο της Φλώρινας
• 1903 Οργανώνεται στην Αθήνα το Μακεδονικό Κομιτάτο υπό τον δημοσιογράφο Δημήτριο Καλαποθάκη κατόπιν εκκλήσεων του Μητροπολίτη Γερμανού. Κρητικοί εθελοντές στη Μακεδονία. Πρώτος νεκρός του Αγώνα ο κρητικός οπλαρχηγός Γεώργιος Σεϊμένης στο Λέχοβο που κατακρεουργείται αν και καθηλωμένος στο κρεβάτι από τους κομιτατζήδες.
• 19 Σεπτεμβρίου 1904, Μάχη στο Πολυπόταμο, το αντάρτικο άγημα έχει αρχηγό τον Μίκη Ζέζα.
• 1904 ο Λάμπρος Κορομηλάς τοποθετείται πρόξενος στη Θεσσαλονίκη με νέες προβολές των ελληνικών επιδιώξεων.
• 13 Οκτωβρίου 1904, Σκοτώνεται σε μάχη στη Στάτιστα (σημερινό όνομα "Μελάς") των Κορεστίων ο Παύλος Μελάς. Ελληνικό στρατιωτικό τμήμα διέρχεται τη μεθόριο. Οι ελληνικές αρχές της Θεσσαλονίκης ενισχύουν και εξοπλίζουν τα ελληνικά ανταρτικά σώματα.
• 7 Νοεμβρίου 1904 Μάχη στο Σκλήθρο,
• 2 Δεκεμβρίου Μάχη στο Ανταρτικό,
• 1905 τα ελληνικά σώματα αποκρούουν σθεναρά βουλγαρικές επιθέσεις ακολουθώντας την τακτική των κλεφτών.
• 19 Φεβρουαρίου 1905: Μάχη Μοριχόβου,
• 24 Φεβρουαρίου 1905: μάχη Λεχόβου,
• 25 Μαρτίου 1905: μάχη στη Ζαγορίτσιανη,
• 11 Απριλίου 1905: μάχη Σουμπανίστης,
• 8 Μαϊου 1905: μάχη του Ζελόβου,
• 22 Αυγούστου 1905: μάχη στο Γυμνοτόπι,
• 5 Σεπτεμβρίου 1905: μάχη στο Στρυμονικό,
• 14 Σεπτεμβρίου 1905: ο εικοσάχρονος Μακεδονομάχος Άρμεν Κούπτσιος εκτελείται με απαγχονισμό από τους Τούρκους στον πλάτανο της πλατείας της πόλης της Δράμας.
• 1906: ο Κορομηλάς επιζητεί την επίσημη συμμετοχή της Ελλάδας με αποστολή στρατού. Τέσσερα ελληνικά ανταρτικά σώματα σε σύγκρουση με τον οθωμανικό στρατό διαλύονται.
• 6 Αυγούστου 1906: μάχη στη λίμνη Γιαννιτσών,
• 7 Αυγούστου 1906: μάχη στο Καστανόφυτο.
• 14 Σεπτεμβρίου 1906: μάχη στο Μορίχοβο.
• 23 Σεπτεμβρίου 1906: μάχη στο Μελισσότοπο.
• 14 Νοεμβρίου 1906: μάχη στο Ζερβοχώρι.
• 21 Δεκεμβρίου 1906: μάχη στη λίμνη Γιαννιτσών.
• 1907: η Αγγλία ασκεί πολιτική πίεση απαιτώντας την περιστολή των ελληνικών δράσεων στη περιοχή. Η Ελληνική Κυβέρνηση σε δίλημμα. Η Τουρκία απαιτεί την απομάκρυνση του Λ. Κορομηλά από το Προξενείο της Θεσσαλονίκης. Απομακρύνεται, αλλά το Ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών τον διορίζει Γενικό Επιθεωρητή των προξενείων της διευκολύνοντας με αυτό τον τρόπο ακόμα περισσότερο τη δράση του.
• 4 Γενάρη 1907: μάχη σε Άθυρα και Κουφάλια.
• 27 Φεβρουαρίου 1907: μάχη της Νικόκλειας.
• 13 Μαρτίου 1907: μάχη της Πέτρας.
• 8 Μαϊου 1907: μάχη στο Παλαιοχώρι Κορεστείων.
• 15 Ιουλίου 1907: Μάχη στο Καλογερικό.
• 10 Σεπτεμβρίου: μάχη της Παπαδιάς.
• 18-19 Γενάρη 1908: μάχη στον Άγιο Ιωάννη Καστανιάς.
• 18 Μαρτίου 1908: μάχη στη Ζούζουλη.
• 26 Μαρτίου 1908: μάχη της Βίτσιανης.
• 10 Μαϊου 1908: μάχη στο Κωστενέτσι.
• 6 Ιουνίου 1908: μάχη στη Δόγιαννη.
• 1908: Με την επανάσταση των Νεοτούρκων το Οθωμανικό Κράτος παραχωρεί σύνταγμα και ίσα δικαιώματα σε όλους τους πολίτες. Ολοκληρώνεται ο Μακεδονικός Αγώνας με επιτυχία καταφέρνοντας να διατηρήσει τη συνοχή του Ελληνισμού της Μακεδονίας.

Εικόνες

• 
  Η άγρια δολοφονία από βουλγαρόφρονες του Καστοριανού δασκάλου Βασιλείου Μελεγκάνου το Μάρτιο του 1905, που δίδασκε στο Κεφαλάρι Καστοριάς, προκάλεσε την πάγκοινη οργή, με αποτέλεσμα ο Γερμανός Καραβαγγέλης να διαμηνύσει: «Πες τε στους Βασίλ Τσακαλάρωφ και τους λοιπούς ότι αυτά που ξέρανε να τα ξεχάσουν, τα ψέματα τελείωσαν».
• 
  Τσέτα (ομάδα κακοποιών) ποζάρει στο φακό του Λεωνίδα Παπάζογλου με το πρόχειρα δαφνοστεφανωμένο κεφάλι του συντρόφου τους βοεβόδα (τοπικού ηγέτη) Ατανάς Κερσάκωφ τον Ιούλιο του 1907 μετά τη μάχη της Πτελεάς.
• 
  Η ομάδα του Λάζαρου Αποστολίδη από τη Λεύκη Καστοριάς
• 
  Η κηδείας της Βελίκας Τράικου, που δολοφονήθηκε από κομιτατζήδες, το 1904 στον Πεντάλοφο Θεσσαλονίκης.

• 
  Ο Παύλος Μελάς
• 
  Ο μητροπολίτης Καστοριάς Γερμανός Καραβαγγέλης, πλαισιωμένος από αξιωματικούς του Οθωμανικού Στρατού, φωτογραφία του Λεωνίδα Παπάζογλου
• 
  Ο Ευάγγελος Νάτσης Γεωργίου από τα Ασπρόγεια Φλώρινας
• 
  Ο οπλαρχηγός Λάζαρος Δογιάμας
• 
  Ο πρωτεργάτης του Μακεδονικού Αγώνα, Κώττας Χρήστου
• 
  Ο Ίων Δραγούμης
• 
  Ο μητροπολίτης Δράμας Χρυσόστομος Καλαφάτης, συντονιστής του Μακεδονικού Αγώνα στην Ανατολική Μακεδονία.
• 
  Ο Αιμιλιανός Λαζαρίδης ως πρωτοσύγκελλος της Μητρόπολης Θεσσαλονίκης, με σημαντική προσφορά στο Μακεδονικό Αγώνα
• 
  Ο νεότερος Μακεδονομάχος, ο Άρμεν Κούπτσιος από τη Δράμα.
• 
  Οι καπεταναίοι μακεδονομάχοι αντάρτες Κάλας (αριστερά), Τέλλος Άγρας (κέντρο) και Νικηφόρος (δεξιά) σε φωτογραφία, στα μέσα του 1906.
• 
  Ο Γκότσε Ντέλτσεφ

Δείτε επίσης

• Μακεδονική επανάσταση του 1854
• Μακεδονική επανάσταση του 1867
• Μακεδονική επανάσταση του 1878
• Μακεδονική επανάσταση του 1896 - 1897
• Μακεδονικό Ζήτημα
• Σλαβόφωνοι της ελληνικής Μακεδονίας
• Σταύρος Τσίλης, Θωμάς Χρήστου (Αφανείς γηγενείς Μακεδονομάχοι)
• Βουλγαρική Εξαρχία
• Απριλιανά του 1903 (τρομοκρατικές ενέργειες στη Θεσσαλονίκη)
• Μακεδονικό ονοματολογικό ζήτημα

Σημειώσεις

^ α: Το 1867 ιδρύεται στην Καστοριά από τον Αναστάσιο Πηχιών η Νέα Φιλική Εταιρεία που οι δραστηριότητες της ανακόπτονται το 1888 με τη φυλάκιση των μελών της στο Μοναστήρι.

^ β: «Κατά τας πρωϊνάς ώρας μιας ημέρας του Ιουλίου 1895 εισέβαλεν εις το Μελένοικο ο εκ των συναρχηγών της Ανωτάτης Μακεδονο-Θρακικής Οργανώσεως (ΒΜΑΕΟ), έφεδρος υπολοχαγός του Βουλγαρικού στρατού Βόρις Σαράφωφ επικεφαλής στρατιωτικώς συντεταγμένης συμμορίας (αντάρτικη ομάδα, τουρκικά çete ληστοσυμμορία), αποτελουμένης εκ φοιτητών του Πανεπιστημίου και μαθητών των γυμνασίων Σόφιας και οδηγό τον αρχηγόν τοπικής βουλγαρικής συμμορίας Κώτσο Λιούτα. Ο Λιούτα είχε φοιτήσει εις το ελληνικό δημοτικόν σχολείον Μελενοίκου, επολέμησε δε και ως εθελοντής εις τον Ελληνικό Στρατόν κατά τον ατυχή ελληνοτουρκικόν πόλεμον του 1897»

^ γ: Στο τέλος Αυγούστου 1902 έφθασε στη Ζαγκορίτσανη (σημ. Βασιλειάδα Καστοριάς) ο συνταγματάρχης Γιάκωφ, ένας από τους κυριότερους συνεργάτες του Τσόντεφ, με ένοπλο σώμα που είχε οργανωθεί στη Βουλγαρία. Ο Γκρούεφ είχε δώσει οδηγίες να αφοπλισθεί το Τμήμα μόλις θα έφθανε, αλλά οι τοπικοί αρχηγοί Τσακαλάρωφ, Παπάντσεφ και Αντρέιφ, που γνώριζαν το Γιάκωφ προσωπικά, ενήργησαν διαφορετικά και αποφάσισαν να συναντηθούν στο Μπλάτσι (σημ. Οξυά Καστοριάς) για να συνεννοηθούν.

Βιβλιογραφία

• «Ο Μακεδονικός Αγώνας και η προετοιμασία της απελευθέρωσης (1903-1912)», Βασίλης K. Γούναρης, στο: Ι. Κολιόπουλος και Ι. Χασιώτης (επιμ.), Η νεότερη και σύγχρονη Μακεδονία (Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής & Παπαζήσης, 1992), τόμ.1, σ. 508-527.
• Ο Μακεδονικός αγώνας και η απελευθέρωση της Μακεδονίας, στο: συλλογικό, ΄΄Μακεδονία: 4000 χρόνια ελληνικής ιστορίας και πολιτισμού΄΄, Κωφός Ευάγγελος, Εκδοτική Αθηνών, 1992, σελ.465-480
• Ο Μακεδονικός Αγώνας στους Αγώνες του νεώτερου Ελληνισμού, Ι.Κ. Μαζαράκη Αινιάν, εκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα, 2003, σελ.9-34
• Το Μακεδονικόν πρόβλημα, - Νεοκλή Καζάζη, Αθήναι 1907.
• Μαρτύρων και ηρώων αίμα. - Δραγούμη Ι. Αθήναι 1907.
• Βιογραφία Καπετάν Κώττα, - Κοντούλη Α., Φλώρινα 1931.
• Πως η Μακεδονία παρέμεινεν ελληνική: ιστορικές σελίδες, - Γκαρμπολά Ν., Θεσσαλονίκη 1933.
• Το Μακεδονικό ως φάσις του Ανατολικού Ζητήματος, 1878-1908, - Βλάχου Ν.Β., Αθήναι 1935.
• Ίων Δραγούμης, - Παράσχου Κ., Αθήναι 1936.
• Οι Μακεδόνες εις τους υπέρ της Ανεξαρτησίας Αγώνας, 1796-1832, - Βασδραβέλλη Ι.Κ., Θεσσολονίκη 1950 (2η έκδοση).
• Μακεδονικός Αγών και Μακεδόνες Αρχηγοί, - Μόδη Γ.Χ., Θεσσαλονίκη 1950.
• Καπετάν Άγρας, - Κανελλόπουλου Θ.Γ., Αθήναι 1952
• Ο Μακεδονικός Αγών: Απομνημονεύματα, - Αργυρόπουλου Π.Α., Θεσσαλονίκη 1957.
• Αναμνήσεις εκ του Μακεδονικού Αγώνος, - Σπανού Ν., Θεσσαλονίκη 1957.
• Ο Μακεδονικός Αγών εις την Δυτικήν Μακεδονίαν, - Ναλτσά Χ.Α., Θεσσαλονίκη 1958.
• Ο Μακεδονικός Αγών: Απομνημονεύματα, - Γερμανού Καραβαγγέλη, Θεσσαλονίκη 1959.
• Ο Ίων Δραγούμης και ο Μακεδονικός Αγών, - Ευρυγένη Δ., Θεσσαλονίκη 1961.
• Το Ελληνικόν Προξενείον Θεσσαλονίκης, 1903-1908, - Λαούρδα Β., Θεσσαλονίκη 1961.
• Μακεδονικός Αγών, - Λαούρδα Β., Θεσσαλονίκη 1961.
• Ο Μακεδονικός Αγών: Αναμνήσεις, - Μαζαράκη Αινιάν, Θεσσαλονίκη 1963.
• Παύλος Μελάς, - Μελά Ν., Αθήναι 1964.
• Μακεδονικός Αγών, 1903-1908 - Ανεστόπουλου Α.Κ., Θεσσαλονίκη 1965.
• The Greek struggle in Macedonia, 1897-1913, - Douglas Dakin, IMXA, Θεσσαλονίκη 1966
• ΜακεδονικόςΑγών, - Τσάμη Π.Δ., Θεσσαλονίκη 1975.
• Από τη Μακεδονία στο Γουδί: δραστηριότητες Μακεδονομάχων στρατιωτικών (1908-1909, - Γούναρη Β.Κ., Δελτίο της Ιστορικής Εθνολογικής Εταιρείας 29 (1986) σ. 175-256.
• Βουλευτές και Καπετάνιοι: πελατειακές σχέσεις στη μεσοπολεμική Μακεδονία, - Γούναρη Β.Κ., περιοδικό ΕΛΛΗΝΙΚΑ 41 (1990) σ.313-335.
• Ο Ελληνικός Αγώνας στην Μακεδονία, 1897-1913, - Douglas Dakin, εκδ Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1996
• Ο Μακεδονικός Αγώνας μέσα από τις φωτογραφίες του (1904-1908), - Γούναρη Β.Κ., εκδ. Έφεσος, Αθήνα 2001.
• Μακεδονικός Αγώνας (1904-1908), Ιστορικά (ένθετο Ελευθεροτυπίας υπ. αρ.163/2002) Αθήνα (Δεκ.) 2002.
• Albert Londres, Κομιτατζήδες ή η τρομοκρατία στα Βαλκάνια'. Μετάφραση Δημήτρη Μιχαλόπουλου, Αθήνα: Πετσίβας, 2008, ISBN 978-960-87636-8-5.
• Σπυρίδων Σφέτας, Ελληνοβουλγαρικές αναταράξειs 1880-1908, εκδόσεις Επίκεντρο ISBN 978-960-458-170-2

Διαβάστε επίσης

• Gounaris, Basil C. (1996). «Reassessing Ninety Years of Greek Historiography on the "Struggle for Macedonia" (1904-1908)». Journal of Modern Greek Studies 14 (2): 237-251. https://www.academia.edu/23042256/Reassessing_Ninety_Years_of_Greek_Historiography_on_the_Struggle_for_Macedonia_1904-1908_. 
• Γούναρης, Βασίλης Κ. (2000). «O Μακεδονικός αγώνας στην ελληνική ιστοριογραφία (1904-1984)». Βαλκανικά Σύμμεικτα 11: 323-339. https://ojs.lib.uom.gr/index.php/ValkanikaSymmeikta/article/viewFile/536/543. 
• Κωστόπουλος, Τάσος (2006). «Ο εμφύλιος Μακεδονικός Αγώνας (1904-1908): εκδοχές του κρατικού μονοπωλίου της συλλογικής μνήμης». Τα Ιστορικά 23 (45): 393-432. https://www.academia.edu/22249393/Ο_εμφύλιος_Μακεδονικός_Αγώνας_1904-1908_εκδοχές_του_κρατικού_μονοπωλίου_της_συλλογικής_μνήμης. 
• Kostopoulos, Tasos (2011). «La guerre civile macédonienne de 1903-1908 et ses représentations dans l’historiographie nationale grecque». Cahiers Balkaniques 38-39: 213-226. https://ceb.revues.org/835. 

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Γ. Χ. ΜΟΔΗΣ. «Μακεδονικός αγών και Μακεδόνες αρχηγοί». Θεσσαλονίκη 1950, 2η έκδοση 2007. http://media.ems.gr/ekdoseis/makedoniki_bibliothiki/ekd_makb_modis_9.pdf. 
• ΙΔΡΥΜΑ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΥ ΑΓΩΝΑ Ο Μακεδονικός Αγώνας
• 95 χρόνια από την έναρξη του Μακεδονικού αγώνα
• Ο Μακεδονικός αγώνας
• Ο Μακεδονικός αγώνας και η συμβολή της Μάνης
• Αφιέρωμα στο Μακεδονικό αγώνα
• Ο Μακεδονικός Αγώνας στην ανατολική Μακεδονία
• Ο Μακεδονικός Αγώνας στη δυτική και κεντρική Μακεδονία
• 92 χρόνια από την έναρξη του Μακεδονικού αγώνα
• «Η πορεία προς το Ίλιντεν, ο αντίκτυπος της εξέγερσης στην Ελλάδα και οι απαρχές της ένοπλης φάσης του Μακεδονικού Αγώνα». Ανακτήθηκε στις 17 Ιουλίου 2018.  σελ. 5-9.

Βίντεο

• Μακεδονικός αγώνας 1904-1908, δίψα ελευθερίας, αλλοτινή (μέρος 1ο) (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
• Μακεδονικός αγώνας 1904-1908, δίψα ελευθερίας, αλλοτινή (μέρος 2ο) (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
• Μακεδονικός αγώνας 1904-1908, δίψα ελευθερίας, αλλοτινή (μέρος 3ο) (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
• Μορφές του Μακεδονικού αγώνα (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
• Ιστοσ. ΕΡΤ, ΕΤ3: Εκατογραφία: Ο Μακεδονικός Αγώνας Μέρος Α', 17/02/2012, [Βίντεο]
• Ιστοσ. ΕΡΤ, ΕΤ3: Εκατογραφία: Ο Μακεδονικός Αγώνας Μέρος Β', 22/02/2012, [Βίντεο]