Ιστορία του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας

Η Ιστορία του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας διαμόρφωσε τη σύγχρονη ιστορία της Ελλάδας, αφού αποτελεί το μακροβιότερο πολιτικό κόμμα της χώρας.

Πλάκα με επιγραφή του ΚΚΕ στο κτίριο όπου πραγματοποιήθηκε το ιδρυτικό Συνέδριο του κόμματος ως ΣΕΚΕ.

Ιδρύθηκε ως Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδας (ΣΕΚΕ) στις 17 Νοεμβρίου 1918 στον Πειραιά. Τον Ιανουάριο του 1920, σε συνεργασία με το Κομμουνιστικό Κόμμα της Γιουγκοσλαβίας και το Βουλγαρικό Κομμουνιστικό Κόμμα, ίδρυσε τη Βαλκανική Κομμουνιστική Ομοσπονδία και τρείς μήνες αργότερα μετονομάστηκε σε Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδας (Κομμουνιστικό) (ΣΕΚΕ(Κ)) ενώ παράλληλα εντάχθηκε στην Γ' Διεθνή ως «Ελληνικό Τμήμα της Κομμουνιστικής Διεθνούς». Τον Δεκέμβριο του 1924 μετονομάστηκε σε Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας (ΚΚΕ). Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας του Θεόδωρου Παγκάλου, τα μέλη του υπέστησαν έντονες διώξεις. Πάραυτα, μετά την πτώση του Πάγκαλου, στις βουλευτικές εκλογές του 1926 σημείωσε τις πρώτες σημαντικές εκλογικές του επιτυχίες, όπου κατάφερε να εκλέξει δέκα βουλευτές.

Το 1929, η Κυβέρνηση Βενιζέλου ψήφισε το Ιδιώνυμο, νόμο για την καταστολή κομμουνιστικών και συνδικαλιστικών ιδεών, γεγονός που οδήγησε σε νέο κύκλο διώξεων μελών και υποστηρικτών του. Το 1931, μετά από παρέμβαση της Κομμουνιστικής Διεθνούς, Γενικός Γραμματέας ανέλαβε ο Νίκος Ζαχαριάδης, φανατικός υποστηρικτής του Ιωσήφ Στάλιν, κίνηση που μετέβαλε σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο λειτουργίας του κόμματος. Στις εκλογές του 1935, σημείωσε τη μεγαλύτερη εκλογική του επιτυχία την περίοδο του Μεσοπολέμου, συγκεντρώνοντας 9,59% των ψήφων. Το 1936, το ηγετικό στέλεχος του κόμματος, Στέλιος Σκλάβαινας, σύνηψε με τον τότε ηγέτη του κόμματος των Φιλελεύθερων, Θεμιστοκλή Σοφούλη μυστικό σύμφωνο, γνωστό ως «Σύμφωνο Σοφούλη-Σκλάβαινα» όπου το ΚΚΕ δεσμεύτηκε να δώσει ψήφο ανοχής σε κυβέρνηση των Φιλελεύθερων, ενώ ο Σοφούλης να ανακαλέσει την αντικομμουνιστική νομοθεσία της περιόδου η οποία δεν εφαρμόστηκε λόγω σφοδρών αντιδράσεων του πολιτικού κόσμου. Τον Αύγουστο του ίδιου έτους, μετά το πραξικόπημα της 4ης Αυγούστου, πέρασε στην παρανομία, και τα μέλη του βίωσαν την πιο έντονη καταστολή της περιόδου του μεσοπολέμου, με ορισμένα όπως ο Χρήστος Μαλτέζος, να εκτελούνται από την Ασφάλεια.

Στις 31 Οκτωβρίου 1940, τρεις μέρες μετά την έναρξη του Ελληνοϊταλικού Πολέμου, παραβαίνοντας τις οδηγίες της Σοβιετικής Ένωσης σχετικά με τη στάση του κόμματος απέναντι στον άξονα λόγω του συμφώνου Ρίμπεντροπ-Μολότωφ, ο Ζαχαριάδης έστειλε προσωπική επιστολή στον Ιωάννη Μεταξά όπου ανέφερε τη στήριξη του αγώνα ενάντια στην ιταλική εισβολή, κίνηση που επικρίθηκε σφοδρά από τη Σοβιετική Ένωση. Με την κατάληψη της Ελλάδας από τον Άξονα, ο Ζαχαριάδης παραδόθηκε στους Γερμανούς και στη συνέχεια μεταφέρθηκε έγκλειστος στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Νταχάου ενώ γενικός γραμματέας ανέλαβε ο Γεώργιος Σιάντος. Μέλη του ΚΚΕ -μαζί με μέλη άλλων κομμάτων- συμμετείχαν στη σύσταση της πρώτης αντιστασιακής οργάνωσης, την «Ελευθερία» τον Μάιο του 1941. Τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους μετά από την έναρξη της επιχείρησης «Μπαρμπαρόσα», δημιούργησε μαζί με τρία άλλα περιθωριακά κόμματα της αριστεράς το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ) αντιστασιακή οργάνωση που εξελίχθηκε στη μεγαλύτερη της Ελλάδας, αλλά και τη εν γένει μεγαλύτερη πολιτική οργάνωση στη σύγχρονη ιστορία της χώρας.

Τον Φεβρουάριο του 1942, δημιουργήθηκε το ένοπλο σκέλος του ΕΑΜ, ο Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός (ΕΛΑΣ) έχοντας ως επικεφαλής τον κομμουνιστή Άρη Βελουχιώτη. Η έντονη πόλωση μεταξύ των αντιστασιακών οργανώσεων, οδήγησε το 1943 στην εκδήλωση ενόπλων συγκρούσεων μεταξύ του ΕΛΑΣ από τη μία και των υπόλοιπων οργανώσεων από την άλλη. Στον απόηχο των συγκρούσεων, ο ΕΛΑΣ είχε επικρατήσει των περισσοτέρων και τα μέλη τους εντάχθηκαν σε αυτόν, ιδιώτευσαν, ή συμμετείχαν στα Τάγματα Ασφαλείας. Τον Δεκέμβριο του 1944, έλαβε χώρα σύγκρουση στην Αθήνα μεταξύ του ΕΛΑΣ από τη μία και Βρετανικών και κυβερνητικών δυνάμεων από την άλλη, γνωστή ως «Δεκεμβριανά», που έληξαν με την ήττα του πρώτου. Ύστερα, υπογράφτηκε η Συμφωνία της Βάρκιζας, συμφωνία σχετικά με τους όρους της συνθηκολόγησης μεταξύ των δύο πλευρών η οποία παραβιάστηκε και από τις δύο μεριές. Ύστερα, ξεκίνησε έντονη βία έναντι σε μέλη του ΕΑΜ και φίλα προσκείμενους πολίτες από παρακρατικές φιλομοναρχικές ομάδες, γεγονότα γνωστά ως Λευκή Τρομοκρατία. Τον Μάιο του 1945, επέστρεψε στην Ελλάδα ο Ζαχαριάδης και ανέλαβε εκ νέου την αρχηγεία του κόμματος. Υπό την ηγεσία του, το ΚΚΕ προέκρινε αρχικά την αυτοάμυνα των μελών του απέναντι στη λευκή τρομοκρατία και από τον Φεβρουάριο του 1946 μία «διπλή στρατηγική» τόσο πολιτικής όσο και ένοπλης αντάρτικης δράσης με αμυντικό χαρακτήρα.

Παραδοσιακά, σημείο έναρξης του Εμφυλίου Πολέμου θεωρείται η επίθεση ομάδας ανταρτών στον Σταθμό Χωροφυλακής Λιτοχώρου Πιερίας τη νύχτα της 30ής Μαρτίου 1946, παραμονή των κοινοβουλευτικών εκλογών, από τις οποίες το ΚΚΕ απείχε. Ακολούθησαν κρατικές διώξεις αριστερών, που εντάθηκαν μετά την επιστροφή στην Ελλάδα του βασιλιά Γεώργιου Β΄ με ένα αμφιλεγόμενο δημοψήφισμα. Οι ομάδες των ανταρτών οργανώθηκαν υπό τον Μάρκο Βαφειάδη στον Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας που δρούσε σε ορεινές κυρίως περιοχές της επαρχίας, λαμβάνοντας την υποστήριξη χωρών του σοσιαλιστικού μπλοκ. Οι συγκρούσεις μεταξύ του ΔΣΕ και του Εθνικού Στρατού έληξαν τον Αύγουστο του 1949, στην τρίτη μάχη της Φλώρινας, όπου ο ΔΣΕ αποχώρησε ηττημένος στην Αλβανία. Με τη λήξη του Εμφυλίου, δημιουργήθηκε ένα μεγάλο προσφυγικό ρεύμα περίπου 100.000 ανθρώπων, οι οποίοι μετέβησαν σε χώρες του ανατολικού μπλόκ και της Σοβιετικής Ένωσης. Το ΚΚΕ, όντας παράνομο, εγκαταστάθηκε στο Βουκουρέστι, το οποίο αποτέλεσε και την έδρα του κόμματος ως το 1968. Το 1951 αριθμός στελεχών του μαζί με στελέχη άλλων αριστερών κομμάτων, δημιούργησε την Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά (ΕΔΑ), ένα μη κομμουνιστικό κόμμα της Αριστεράς την ηγεσία του οποίου ανέλαβε ο σοσιαλιστής Ιωάννης Πασαλίδης. Η ΕΔΑ σημείωσε σημαντικές εκλογικές επιτυχίες κατά την πρώιμη μετεμφυλιακή περίοδο, ιδιαίτερα στις εκλογές του 1958.

Το 1956, τρία χρόνια μετά τον θάνατο του Στάλιν, ύστερα από τεράστιες εσωκομματικές εντάσεις και παρεμβάσεις της Σοβιετικής Ένωσης, ο Ζαχαριάδης παραιτήθηκε από τη θέση του γενικού γραμματέα, χρέη του οποίου ανέλαβε, -ύστερα από τη μεταβατική θητεία του Αποστόλου Γκρόζου- ο Κώστας Κολιγιάννης. Τον Φεβρουάριο του επόμενου έτους, ο Ζαχαριάδης διεγράφη ολοκληρωτικά από το κόμμα και το 1962 εξορίστηκε στο Σουργκούτ, όπου και αυτοκτόνησε το 1973. Μετά από την εγκαθίδρυση της δικτατορίας των συνταγματαρχών, φίλα προσκείμενοι πολίτες γνώρισαν νέο κύκλο διώξεων, ενώ παράλληλα συμμετείχαν ενεργά στον αντιδικτατορικό αγώνα. Το 1968, ύστερα από την εισβολή του συμφώνου της Βαρσοβίας στην Τσεχοσλοβακία, το ΚΚΕ γνώρισε νέα εσωτερική κρίση κατά την οποία η έδρα του μεταφέρθηκε στη Βουδαπέστη και διασπάστηκε σε δύο τμήματα, ένα φιλοσοβιετικό και ένα ευρωκομμουνιστικό, το οποίο ονομάστηκε ΚΚΕ Εσωτερικού. Το 1974, ύστερα από την πτώση της δικτατορίας, το ΚΚΕ νομιμοποιήθηκε ύστερα από διάταγμα της κυβέρνησης εθνικής ενότητας του Κωνσταντίνου Καραμανλή.

Κατά τη δεκαετία του 1980 έχοντας ως γενικό γραμματέα τον Χαρίλαο Φλωράκη, το ΚΚΕ εδραιώθηκε ως τρίτο κόμμα του κοινοβουλίου, με την εκλογική του δύναμη να κυμαίνεται από 9,36% στις εκλογές του 1981 έως 13,13% στις εκλογές Ιουνίου 1989. Το 1989, συμμετείχε στην κυβέρνηση Τζαννετάκη ως μέλος του Συνασπισμού της Αριστεράς και της Προόδου. Με την πτώση των σοσιαλιστικών καθεστώτων και της σοβιετικής ένωσης, το ΚΚΕ γνώρισε μια νέα πολιτική κρίση, κατά την οποία τα στελέχη του διχάστηκαν σχετικά με την πορεία που θα ακολουθούσε το κόμμα. Ύστερα από εσωκομματικές εκλογές που έλαβαν χώρα τον Φεβρουάριο του 1991, η Αλέκα Παπαρήγα επικράτησε οριακά του Γιάννη Δραγασάκη, με την πρώτη να εκπροσωπεί την ορθόδοξη πτέρυγα, και τον δεύτερο την ανανεωτική. Το γεγονός αυτό οδήγησε σε εκ νέου διάσπαση του κόμματος όπου οι ανανεωτές εγκατέλειψαν το ΚΚΕ και εντάχθηκαν στον Συνασπισμό, ο οποίος μετέπειτα μετασχηματίστηκε στον Συνασπισμό Ριζοσπαστικής Αριστεράς (ΣΥΡΙΖΑ).

Τη σύγχρονη εποχή, αποτελεί ένα από τα λίγα σε απήχηση μαρξιστικά-λενινιστικά κομμουνιστικά κόμματα με κοινοβουλευτική εκπροσώπηση.

Απαρχές του κόμματος

Η ίδρυση του ΣΕΚΕ

Το κτίριο του Πειραιά όπου πραγματοποιήθηκε το ιδρυτικό Συνέδριο του ΣΕΚΕ.

Την Κυριακή 17 Νοεμβρίου 1918, στον Πειραιά έλαβε χώρα το ιδρυτικό συνέδριο του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος Ελλάδας, περίοδο όπου στην Ευρώπη λάμβανε χώρα η διαίρεση μεταξύ σοσιαλιστών και κομμουνιστών. Συμμετείχαν τριάντα πέντε σύνεδροι οι οποίοι εκπροσωπούσαν περίπου οκτακόσια μέλη με σκοπό την ένωση όλων των σοσιαλιστών που δρούσαν στη χώρα και διήρκησε μία εβδομάδα. Το γεγονός αυτό έρχεται σε αντίθεση με την ίδρυση άλλων κομμουνιστικών κομμάτων της Ευρώπης τα οποία προέκυψαν μέσω των διασπάσεων στους κόλπους σοσιαλιστικών οργανώσεων. Η ένωση των σοσιαλιστών, υποστηρίχθηκε από τον Ελευθέριο Βενιζέλο ο οποίος θεωρούσε πως ένα ενοποιημένο σοσιαλιστικό κόμμα θα επηρέαζε άλλους σοσιαλιστές υπέρ των ελληνικών διεκδικήσεων στα διεθνή συνέδρια στον απόηχο του Α' Παγκοσμίου Πολέμου. Παρότι στους κόλπους του κόμματος υπήρχαν στελέχη τα οποία είχαν επηρεαστεί από την Οκτωβριανή Επανάσταση, και επιδίωκαν τη ριζοσπαστικοποίηση του κόμματος το πρόγραμμα που υιοθετήθηκε στο συνέδριο ήταν παρόμοιο με το «πρόγραμμα της Ερφούρτης» που είχε ψηφιστεί από το Γερμανικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα το 1891. Η ίδρυση του ΣΕΚΕ πέρασε ως επί το πλείστον απαρατήρητη από τον τύπο της εποχής, γεγονός που οδήγησε το νεοσύστατο κόμμα να υποβάλει δήλωση διαμαρτυρίας στον Βενιζέλο για λογοκρισία. Παρά την έλξη προς την μπλοσεβικική επανάσταση που διέκρινε μερίδα σοσιαλιστών της εποχής, η πλειοψηφία των Ελλήνων σοσιαλιστών είχε επηρεαστεί από τις δυτικές σοσιαλιστικές σχολές, όπως ο Πλάτωνας Δρακούλης και ο Σταύρος Καλλέργης, σε αντίθεση με την υπόλοιπη βαλκανική αριστερά η οποία αντλούσε περισσότερα στοιχεία από τους Ρώσους επαναστάτες. Το νεοσύστατο ΣΕΚΕ αποτέλεσε μέλος της Δεύτερης Κομμουνιστικής Διεθνούς, από την οποία και αποχώρησε τον Μάιο του 1919.

Καθοριστικό ρόλο στην ίδρυσή του έπαιξαν, τόσο η ανάπτυξη του εργατικού κινήματος της Ελλάδας όσο και η επίδραση της νεαρής τότε Οκτωβριανής Επανάστασης. Χαρακτηριστικό είναι πως η εφημερίδα Ριζοσπάστης αποτέλεσε το κοινό όργανο του κόμματος και της συνομοσπονδίας.

Μέσα στο ΣΕΚΕ εκδηλώθηκε η πρώτη αντιπολιτευτική ομάδα με την επωνυμία Κομμουνιστική Ένωση, από πρώην μέλη της Σοσιαλιστικής Νεολαίας, λόγω της καθυστέρησης ένταξης στην Γ' Διεθνή από το ΣΕΚΕ. Αυτή διαλύθηκε μετά την ένταξη στην Γ' Διεθνή.

Ο Αβραάμ Μπεναρόγια το 1914.

Στο Β' Συνέδριο του ΣΕΚΕ (Απρίλιος 1920) αποφασίστηκε η προσχώρηση του ΣΕΚΕ στην Γ' Κομμουνιστική Διεθνή (ΚΔ). Μια τέτοια κίνηση αποσκοπούσε «στην πολιτική και ιδεολογική αυτονόμηση της εργατικής τάξης[...] (στην) τομή που θα διαφοροποιούσε το ΣΕΚΕ σε σχέση με το βενιζελισμό» Παράλληλα η ένταξη αυτή συνεπαγόταν συμμόρφωση σε κάθε απόφαση που λάμβανε αυτή η οργάνωση αλλά και στις υποδείξεις που έκανε σχετικά με την ανάδειξη των ηγετικών στελεχών του κόμματος. Σε αυτή την απόφαση αντέδρασε μία (μειοψηφική) ομάδα του κόμματος, με επικεφαλής τον Αριστοτέλη Σίδερη που αποχώρησαν και ίδρυσαν το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ελλάδος, με δράση στα συνδικάτα και ιδιαίτερα εντός της ΓΣΕΕ, σε σημείο όπου ένα από τα βασικά στελέχη του Σοσιαλιστικού Κόμματος, ο Δημήτριος Στρατής, εξελέγη γενικός γραμματέας και επικεφαλής της συνδικαλιστικής ομοσπονδίας.

Στις 28 Νοέμβρη του 1922 ιδρύθηκε η νεολαία του ΣΕΚΕ, η Ομοσπονδία Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας (ΟΚΝΕ),

Στο Τρίτο Έκτακτο Συνέδριό του, τον Νοέμβρη του 1924, το ΣΕΚΕ(Κ) - ΣΕΚΕ(κομμουνιστικό) - μετονομάστηκε σε «ΚΚΕ (ΕΤΚΔ) (Ελληνικό Τμήμα Κομμουνιστικής Διεθνούς)» και αποδέχτηκε πλήρως τους όρους και τις αποφάσεις της ΚΔ, αρχίζοντας μια διαδικασία προσαρμογής του χαρακτήρα του στα πρότυπά της, που ονομάστηκε «μπολσεβικοποίηση». Γραμματέας της Κεντρικής επιτροπής εκλέχτηκε ο νεαρός νομικός Παντελής Πουλιόπουλος, που ηγείτο της αριστερής πτέρυγας του Κόμματος που την αποτελούσαν κυρίως μέλη του κινήματος του Παλαιών Πολεμιστών. Η δυναμική νέα ηγετική ομάδα θα προβεί στη διαγραφή των μελών της ιδρυτικής γενιάς του ΣΕΚΕ (Αβραάμ Μπεναρόγια, Νίκος Δημητράτος, Αριστοτέλης Σίδερης, Γιώργος Γεωργιάδης, κ.α) χαρακτηρίζοντάς τους Οπορτουνιστές, δηλαδή καιροσκόπους με μικροαστικές αντιλήψεις.

Παράλληλα, το 1923 μια ομάδα μελών του ΣΕΚΕ που συντάχθηκε αργότερα με το διεθνές τροτσκιστικό ρεύμα αποχώρησε δημιουργώντας την ομάδα των Αρχειομαρξιστών. Ονομάστηκαν έτσι επειδή εξέδιδαν το περιοδικό "Αρχείον Μαρξισμού".

Η αντιπολεμική δράση κατά τη διάρκεια της Μικρασιατικής εκστρατείας

Το νεαρό τότε ΣΕΚΕ αντιτάχθηκε εξαρχής στη Μικρασιατική Εκστρατεία χαρακτηρίζοντάς την ιμπεριαλιστικό και τυχοδιωκτικό πόλεμο. Εκτίμησε ότι αυτή εξυπηρετεί τα συμφέροντα της ελληνικής άρχουσας τάξης και των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής, Βρετανίας και Γαλλίας, που ήθελαν να καταπνίξουν τον εθνικοαπελευθερωτικό για τους Τούρκους αγώνα του κεμαλικού κινήματος και να κάνουν την Τουρκία αντισοβιετικό ορμητήριο.

Τα μέλη του ΣΕΚΕ(Κ) διεξήγαγαν δραστήρια προπαγάνδα τόσο στο μέτωπο όσο και στα μετόπισθεν, προειδοποιώντας για τις καταστρεπτικές συνέπειες της συνέχειας του πολέμου και καλώντας τον λαό να αγωνιστεί για την ανατροπή του βασιλιά και την ειρήνευση στη βάση της συνεννόησης με τον τουρκικό λαό. Στο μικρασιατικό μέτωπο επικεφαλής της αντιπολεμικής προπαγάνδας ήταν ο Παντελής Πουλιόπουλος, ο Γιώργος Νίκολης και ο Λευτέρης Σταυρίδης.

Το ΣΕΚΕ υποστήριζε ότι σε περίπτωση που ένας πόλεμος που διεξάγεται είναι ιμπεριαλιστικός και από τα δύο μέρη, οι επαναστάτες και των δύο μερών θα πρέπει να προσπαθήσουν να μετατρέψουν τον εθνικό πόλεμο σε εμφύλιο, ώστε να ανατρέψουν τις αστικές και ιμπεριαλιστικές τους κυβερνήσεις. Η πολιτική αυτή ονομάζεται ντεφαιτισμός και έγινε αφορμή για σκληρές διώξεις εναντίον των μελών του ΣΕΚΕ που στο εξής θα δρούσαν σε κατάσταση ημιπαρανομίας.

Η θέση του KKE για το Μακεδονικό Ζήτημα και τις μειονότητες

Ο Λάζαρος Ζησιάδης και ο Ανδρέας Τσίπας, στελέχη του ΚΚΕ από τη Μακεδονία (δεκαετία του 1930).

Μια ακόμη θέση του νεαρού ΚΚΕ ήταν αυτή για «Ενιαία και Ανεξάρτητη Μακεδονία και Θράκη», που υιοθετήθηκε το 1924 καθ' υπόδειξη της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Το σύνθημα αυτό ήταν ενταγμένο στους γενικότερους σχεδιασμούς της τελευταίας για τα Βαλκάνια, που προέβλεπαν ένοπλη εξέγερση στη Βουλγαρία και γρήγορη γενίκευση της επανάστασης σε ολόκληρη την περιοχή.

Η ηγεσία του ΚΚΕ μοιράστηκε στα δυο. Μια μερίδα της υπό τους Π. Πουλιόπουλο και Ελ. Σταυρίδη συμφώνησε πλήρως με τη θέση, ενώ μια άλλη υπό τους Γ. Κορδάτο και Θ. Αποστολίδη διαφώνησε θεωρώντας την «ανεδαφική». Τελικά, μπροστά στον κίνδυνο της απομόνωσης από το διεθνές κομμουνιστικό κίνημα, το ΚΚΕ επέλεξε να αποδεχτεί τη θέση αυτή, που για πολλά χρόνια αποτέλεσε αφορμή για διώξεις εναντίον των κομμουνιστών.

Αργότερα, τον Απρίλη του 1935 η θέση αυτή κρίθηκε λανθασμένη και αντικαταστάθηκε από το σύνθημα για "πλήρη εθνική και πολιτική ισοτιμία σε όλες τις εθνικές μειονότητες" στο 6ο συνέδριο, που έλαβε χώρα στην Αθήνα τον Δεκέμβριο του 1935.

Η υιοθέτηση από το ΚΚΕ της θέσης για το Μακεδονικό υπήρξε το έναυσμα για διώξεις στελεχών και μελών του κόμματος. Ειδικά μετά την εγκαθίδρυση της δικτατορίας του Πάγκαλου, το καλοκαίρι του 1925, οι διώξεις γενικεύτηκαν. Στις 24 Αυγούστου 1925 25 κομμουνιστές, μεταξύ αυτών και ο Γραμματέας της ΚΕ Πουλιόπουλος, δικάστηκαν στην Αθήνα με την κατηγορία ότι προωθούσαν την αυτονομία της Μακεδονίας και της Θράκης. Μετά από τις πολύωρες απολογίες των κατηγορουμένων και τη διεθνή πίεση η δίκη διακόπηκε. Στις 22 Φεβρουαρίου 1926, η δίκη των αυτονομιστών συνεχίστηκε. Οι κατηγορίες απορρίφθηκαν, αλλά αντί οι κρατούμενοι να απελευθερωθούν εξορίστηκαν στην Ανάφη, την Αμοργό και τη Φολέγανδρο. Όλοι αφέθηκαν ελεύθεροι στα τέλη Αυγούστου 1926 μετά την πτώση της δικτατορίας του Πάγκαλου. Οι διώξεις συνεχίστηκαν σύμφωνα με τον νόμο 4229/24 Ιουλίου 1929 περί Μέτρων προστασίας του κοινωνικού καθεστώτος και της προστασίας των πολιτών γνωστότερος ως Ιδιώνυμο.

Οι θέσεις του ΚΚΕ για το Μακεδονικό Ζήτημα και τις μειονότητες που ζούσαν στη Μακεδονία αναπτύχθηκαν παραπάνω. Από τις άλλες μειονότητες ελάχιστα απασχόλησαν το ΚΚΕ οι Τσάμηδες και οι Τούρκοι και γενικά οι θρησκευτικές μειονότητες. Πιο πολύ ενδιαφέρον εκδηλώθηκε για τους Αρμένιους και τους Σεφαραδίτες Εβραίους της Θεσσαλονίκης: για τους τελευταίους το ενδιαφέρον πήγαζε από την ανεπτυγμένη ταξική συνείδηση του εβραϊκού προλεταριάτου. Η σύνδεση Εβραίων και κομμουνιστών ενίσχυσε τον αντισημιτισμό και αντικομμουνισμό.

Η σύγκρουση Σταλινικών - Τροτσκιστών

Μόλις εγκαθιδρύθηκε η Δικτατορία του Πάγκαλου συνέλαβε πολλά ηγετικά στελέχη του ΚΚΕ με πρώτο τον Γραμματέα της ΚΕ, που εκλέχθηκε στο 3ο Έκτακτο Συνέδριο του 1924, Παντελή Πουλιόπουλο, με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας λόγω του "Μακεδονικού". Αυτό είχε σαν επακόλουθο προσωρινός Γραμματέας να αναλάβει ο Ελευθέριος Σταυρίδης και να προωθηθούν στην καθοδήγηση του κόμματος στις θέσεις των συλληφθέντων στελέχη που είχαν έρθει από τη Σοβιετική Ένωση και είχαν φοιτήσει στο Κομμουνιστικό Πανεπιστήμιο Εργαζομένων της Ανατολής (ΚΟΥΤΒ), οι επονομαζόμενοι "Κούτβηδες", όπως οι Ανδρόνικος Χαϊτάς, Κώστας Ευτυχιάδης και Νίκος Ζαχαριάδης.

Βουλευτές του ΚΚΕ το 1926
Όνομα	Περιφέρεια
1. Τάσος Χαϊνόγλου	Έβρος
2. Αθανάσιος Σινόκας	Ροδόπη
3. Ελευθέριος Σταυρίδης	Καβάλα
4. Κώστας Κωνσταντινίδης	Δράμα
5. Ζακ Βεντούρα	Θεσσαλονίκη
6. Δαυίδ Σουλάμ	Θεσσαλονίκη
7. Γρηγόριος Παπανικολάου	Θεσσαλονίκη
8. Νικόλαος Κυριακόπουλος	Φλώρινα
9. Σεραφείμ Μάξιμος	Λάρισα
10. Κώστας Θέος	Λάρισα

Ο Παντελής Πουλιόπουλος, πρώτος ΓΓ της ΚΕ του ΚΚΕ, διαγράφηκε το 1927 ως λικβινταριστής.

Μεσούσης της Δικτατορίας του Πάγκαλου, οι Ανδρόνικος Χαϊτάς και Κώστας Ευτυχιάδης υποστήριξαν πως το κόμμα θα έπρεπε να επιδιώξει μια στοιχειώδη νομιμότητα για να έχει μια σταθερή και αποτελεσματική δράση. Μετά την πτώση της Δικτατορίας του Πάγκαλου, τον Αύγουστο του 1926 και την αποφυλάκιση πολλών ηγετικών στελεχών του ΚΚΕ, η θέση αυτή κρίθηκε ως ρεφορμιστική και καταδικάστηκε στη Σύσκεψη παραγόντων τον Σεπτέμβριο του 1926. Ταυτόχρονα, ο εκλεγμένος Γραμματέας της ΚΕ Παντελής Πουλιόπουλος αρνήθηκε να αναλάβει τα καθήκοντά του και να είναι υποψήφιος στις επερχόμενες εκλογές γιατί διαπίστωσε ότι την πολιτική γραμμή του κόμματος την καθόριζαν οι Κούτβηδες, που είχαν στενές επαφές με τη Σοβιετική πρεσβεία στην Αθήνα. Τη θέση του Γραμματέα της ΚΕ ανέλαβε ο Παστιάς Γιατσόπουλος και έγινε εμφανές ότι στο κόμμα υπάρχουν πλέον δύο ομάδες με διαφορετικές θέσεις. Η μία γύρω από τον μόλις αποφυλακισθέντα Π. Πουλιόπουλο και η άλλη γύρω από τον Α. Χαϊτά που είχε και την υποστήριξη της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Τις διαφορές τους θα τις έλυναν στο επόμενο συνέδριο του κόμματος, που είχε να γίνει από το 1924, και ορίστηκε για τον Μάρτιο του 1927.

Ενδιάμεσα, στις εκλογές του 1926, το ΚΚΕ θα εκλέξει για πρώτη φορά στην ιστορία του 10 βουλευτές σαν Ενιαίον Μέτωπον Εργατών, Αγροτών και Προσφύγων. Αρχηγός της κοινοβουλευτικής ομάδας του ΚΚΕ ήταν ο Σεραφείμ Μάξιμος.

Στο 3ο Τακτικό Συνέδριο που συγκλήθηκε τον Μάρτιο του 1927 ήδη μέσα στο κόμμα δρούσαν τρεις ομάδες:

Α) Οι Σταλινικοί (Χαϊτάς, Ευτυχιάδης, Κολοζώφ, Θέος, Σιάντος, Ζαχαριάδης) που ήταν η πλειοψηφία και θεωρήθηκε ως η πιο αντιπροσωπευτική της επαναστατικής συνέπειας και των αρχών της ΚΔ και του ΚΚΣΕ.

B) Οι Τροτσκιστές ή Λικβινταριστές (Πουλιόπουλος, Γιατσόπουλος, Νίκολης), οι οποίοι δεν διαφώνησαν με τον μέχρι τότε τρόπο δράσης του κόμματος, αλλά αμφισβήτησαν τον τρόπο καθοδήγησης από την Κομμουνιστική Διεθνή (ΚΔ), την ηγεσία της οποίας είχαν αναλάβει στη Μόσχα οι Στάλιν-Μπουχάριν. Επίσης, εξέφρασαν τη δυσπιστία τους ως προς την αντικειμενικότητα της πληροφόρησης σχετικά με την κρίση στο εσωτερικό του ΚΚΣΕ (διαπάλη Στάλιν-Τρότσκι). Βαθμιαία όμως, συντάχθηκαν με τις θέσεις του Τρότσκι και της Αριστερής Αντιπολίτευσης στη Σοβιετική Ένωση.

Γ) Οι Κεντριστές (Μάξιμος, Χαΐνογλου, Σκλάβος) που βρισκόταν μεταξύ των δύο ομάδων και προσπαθούσαν να συμβιβάσουν τις διαφορές τους. Διαφωνούσαν με την πολιτική τακτική των τροτσκιστών, αλλά, δεν ήθελαν και τις διοικητικές λύσεις για θέματα ιδεολογικών αντιπαραθέσεων που πρότειναν οι σταλινικοί.

Τελικά, μετά από έντονες αντιπαραθέσεις και παρέμβαση του εκπροσώπου της Κ. Διεθνούς Ρέμελε, απομακρύνθηκαν οι τροτσκιστές από την ηγεσία του κόμματος και εξελέγη Κεντρική Επιτροπή αποτελούμενη από Σταλινικούς και Κεντριστές με επικεφαλής τον Ανδρόνικο Χαϊτά, που ανέλαβε Γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής. Τότε για πρώτη φορά καθιερώνεται ο θεσμός του Πολιτικού Γραφείου που συγκροτήθηκε από τους : Α. Χαϊτά, Γ. Σιάντο, Κ. Θέο, Κ. Ευτυχιάδη (πλειοψηφούσα τάση), Σ. Μάξιμο, Κ. Σκλάβο, Τ. Χαΐνογλου (Κεντριστές). Το ΚΚΕ τότε συντάχθηκε πλήρως με την πολιτική γραμμή της ΚΔ και αποδοκίμασε την τροτσκιστική Αριστερή Αντιπολίτευση στη Σοβιετική Ένωση.

Οι Τροτσκιστές λοιπόν απομακρύνθηκαν από την ηγεσία του κόμματος και αργότερα, τον Σεπτέμβριο του 1927, διαγράφηκαν από το ΚΚΕ. Τότε επίσης διαγράφηκαν οι Γιάννης Κορδάτος για αντικομματική στάση και Ελ. Σταυρίδης για φιλοαστικές αποκλίσεις. Τέλος δόθηκε έμφαση στη στρατηγική του ενιαίου μετώπου και διακηρύχθηκε ότι το Μακεδονικό Ζήτημα δεν συνιστά προτεραιότητα του κόμματος.

Μετά την αποπομπή των Τροτσκιστών από το ΚΚΕ οι Κεντριστές παραιτήθηκαν από την ηγεσία του κόμματος και συγκρότησαν μαζί τους την αντιπολιτευτική ομάδα στην ηγεσία του ΚΚΕ, εκδίδοντας το περιοδικό "Σπάρτακος". Η ομάδα του Σπάρτακου συντάχθηκε με τις θέσεις της Αριστερής Αντιπολίτευσης στη Σοβιετική Ένωση των Τρότσκι-Ζηνόβιεφ. Σαν συνέπεια αυτού η ηγετική ομάδα του Χαϊτά στράφηκε κατά των Κεντριστών τους οποίους διέγραψε από το κόμμα τον Φεβρουάριο του 1928 στην 3η ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής. Το κόμμα πλέον χωρίς εσωκομματικές διαφορές και προσδεδεμένο στον οργανισμό της υπό τον Στάλιν ΚΔ πήγε στο 4ο Συνέδριό του, στα τέλη του 1928, όπου εξέλεξε νέα Κεντρική Επιτροπή και Πολιτικό Γραφείο, με γραμματέα τον Χαϊτά.

Η πολιτική του ΚΚΕ τη δεκαετία του 1930

Η παγκόσμια οικονομική κρίση του 1929 επιδείνωσε σημαντικά τους όρους ζωής του ελληνικού λαού και οδήγησε σε ένα πρωτοφανές κύμα αιματηρών απεργιακών κινητοποιήσεων, στο οποίο πρωτοστάτησε το ΚΚΕ. Για να κατασταλεί το ολοένα ογκούμενο κύμα λαϊκών αγώνων, οι διώξεις των κομμουνιστών εντάθηκαν και «θεσμοθετήθηκαν» από την κυβέρνηση Βενιζέλου με την ψήφιση του νόμου 4229/1929, γνωστού και ως "ιδιωνύμου".

Τον Ιανουάριο του 1930, εν μέσω πρωτοφανούς απεργιακού αναβρασμού, η 3η Ολομέλεια της ΚΕ έριξε το σύνθημα για γενική πολιτική απεργία και εγκαθίδρυση σοβιετικής εξουσίας. Τελικά η προσπάθεια για κήρυξη πολιτικής απεργίας απέτυχε, το απεργιακό κίνημα γρήγορα υποχώρησε και το κόμμα έχασε σημαντικό κομμάτι της επιρροής του στον λαό.

Η περίοδος της φραξιονιστικής πάλης χωρίς αρχές

Τα επόμενα χρόνια χαρακτηρίστηκαν από έντονη εσωστρέφεια και απομόνωση του ΚΚΕ από τις λαϊκές μάζες. Την περίοδο 1929-31 ξεσπά στο κόμμα η τρίτη κρίση, η λεγόμενη «Φραξιονιστική πάλη χωρίς αρχές», μεταξύ των δύο ομάδων της ηγεσίας του ΚΚΕ που είχε αρχίσει ήδη από το 1928. Από τη μια η ομάδα των συνδικαλιστών Σιάντου-Θέου-Παπαρήγα-Πυλιώτη υποστήριζε την άμεση κήρυξη γενικής πολιτικής απεργίας με σκοπό την κατάληψη της εξουσίας, ενώ απ' την άλλη η ομάδα των Χαϊτά-Ευτυχιάδη-Κολοζώφ επέμενε ότι δεν είχαν ακόμη ωριμάσει πλήρως οι συνθήκες για κάτι τέτοιο και έπρεπε το κόμμα πρώτα να οργανωθεί. Το σύνθημά τους ήταν: «Πρώτα οργάνωση και μετά επανάσταση».

Την εποχή εκείνη η ηγεσία και ο μηχανισμός των δύο αυτών Οργανώσεων ΚΚΕ και ΟΚΝΕ είχε διασπαστεί σε δύο αντίπαλες παρατάξεις προσπαθώντας η μία να επιβληθεί ή και να εξουδετερώσει την άλλη. Στα μέσα μάλιστα του 1931 φαίνεται πως το ΚΚΕ είχε οδηγηθεί σχεδόν στην αποσύνθεση με επακόλουθο την αντανάκλαση της στα εργατικά στρώματα. Η μία παράταξη, η δεξιά, με επικεφαλής τους Χαϊτά, Ευτυχιάδη και Κολοζώφ ήρθε σε ολομέτωπη σύγκρουση με την αριστερή των συνδικαλιστών Σιάντου, Θέου, Πυλιώτη, Παπαρήγα και Ασίκη. Μετά τη φυλάκιση από το αστικό καθεστώς τον Σεπτέμβριο του 1930 του Γραμματέα Χαϊτά και των Ευτυχιάδη-Κολοζώφ την ηγεσία στο κόμμα ανέλαβε η ομάδα των Σιάντου-Θέου.

Η ομάδα των Χαϊτά-Ευτυχιάδη είχε σαν σύνθημα το "πρώτα οργάνωση και ύστερα επανάσταση", ενώ των Σιάντου-Θέου "τη μετατροπή των αυθόρμητων λαϊκών κινητοποιήσεων σε γενική πολιτική απεργία". Η Κομμουνιστική Διεθνής χαρακτήρισε την ομάδα των Χαϊτά-Ευτυχιάδη «οπορτουνιστική δεξιά φράξια», ενώ των Σιάντου-Θέου «αναρχοσυνδικαλιστική», αποκλίνουσες και οι δύο από την ορθόδοξη γραμμή του Μαρξισμού-Λενινισμού.

Η μετέπειτα διαφώτιση, την εποχή του Ζαχαριάδη, υποστήριξε ότι η "Φραξιονιστική Πάλη Χωρίς Αρχές" ήταν "απολιτική" και ότι οφειλόταν κυρίως στη "μεγαλοποίηση πολιτικών μικροαποχρώσεων και σε προσωπικές διαφορές".

Στην κατάσταση εκείνη αποφασίστηκε τελικά από την Κομμουνιστική Διεθνή (ΚΔ), που είχε λάβει γνώση αυτής, να παρέμβει άμεσα και αποφασιστικά. Έτσι τον Μάρτιο και Απρίλιο του 1931 κλήθηκαν και πήγαν στη Μόσχα για να λογοδοτήσουν γύρω στα 38 στελέχη του ΚΚΕ που μετείχαν στη φραξιονιστική πάλη χωρίς αρχές από λίστα που συνέταξε το στέλεχος Γιάννης Ιωαννίδης με εντολή του Νίκου Ζαχαριάδη που τότε βρισκόταν στη Μόσχα. Από τα 38 αυτά στελέχη μόνο δύο θα επιστρέψουν μερικούς μήνες αργότερα, ο Γιώργης Σιάντος και ο Κώστας Θέος και θα ενταχθούν πάλι στην ηγεσία του ΚΚΕ. Οι υπόλοιποι θα παραμείνουν στη Σοβιετική Ένωση και θα επιστρέψουν αργότερα, ενώ κάποιοι από αυτούς δεν θα επιστρέψουν ποτέ και μερικοί θα εκτελεστούν την περίοδο των σταλινικών εκκαθαρίσεων (1936-38).

Η ΚΔ διόρισε νέα τριμελή ηγεσία στο ΚΚΕ που την αποτελούσαν οι Νίκος Ζαχαριάδης, Γιώργος Κωνσταντινίδης (Ασημίδης) και Γιάννης Μιχαηλίδης, απόφοιτοι όλοι των ΚUΤV. Επίσης καθαίρεσε όλη την Κεντρική Επιτροπή και το Πολιτικό Γραφείο του ΚΚΕ και τον Νοέμβρη του 1931 διόρισε νέο Πολιτικό Γραφείο, αποτελούμενο από 7 νέα άτομα με μέσο όρο ηλικίας 27 έτη. Τα 7 μέλη του ΠΓ ήταν : N. Ζαχαριάδης, Σ. Σκλάβαινας, Β. Νεφελούδης, Γ. Ιωαννίδης, Γ. Μιχαηλίδης, Γ. Κωνσταντινίδης και Λ. Στρίγκος.

Η Νέα Ηγεσία στάλθηκε στην Ελλάδα μαζί με ομάδα στελεχών του κόμματος που την εποχή εκείνη σπούδαζαν στη Σοβιετική Ένωση επικεφαλής της οποίας ήταν ο Νίκος Ζαχαριάδης, προκειμένου να επιφέρει την αποκατάσταση της ενότητας στο ΚΚΕ. Επίσης το δημοσιογραφικό όργανο του ΚΚΕ ο Ριζοσπάστης από τα τέλη του 1931 κυκλοφορούσε με τον τίτλο Νέος Ριζοσπάστης, σαφής αναφορά στη Νέα Ηγεσία.

Έτσι λοιπόν τον Νοέμβριο του 1931 με την παρέμβαση της ΚΔ και τον διορισμό νέας ηγετικής ομάδας στο ΚΚΕ, υπό τον Ν. Ζαχαριάδη, πήρε τέλος η φραξιονιστική πάλη χωρίς αρχές. Το κόμμα άφηνε οριστικά πίσω του τις διαμάχες, τις κρίσεις, τις παλινδρομήσεις και τις συνεχείς αλλαγές στην ηγεσία της περιόδου 1918-31 και μετεξελισσόταν σε ένα κόμμα νέου τύπου. Στο εξής στις τάξεις του κόμματος θα υπήρχε η λεγόμενη «μπολσεβίκικη ομοφωνία».

Βουλευτές του ΚΚΕ το 1932
Όνομα	Περιφέρεια
1. Βασίλης Βερβέρης	Ροδόπη
2. Μιχάλης Γκαζές	Θεσσαλονίκη
3. Γιάννης Ιωαννίδης	Λάρισα
4. Απόστολος Κλειδωνάρης	Μαγνησία
5. Μανώλης Μανωλέας	Πειραιάς
6. Βασίλης Νεφελούδης	Αθήνα
7. Μήτσος Παρτσαλίδης	Καβάλα
8. Μιλτιάδης Πορφυρογένης	Λάρισα
9. Στέλιος Σκλάβαινας	Θεσσαλονίκη
10. Ευάγγελος Χαλκογιάννης	Σέρρες

Η νέα ηγεσία θα βοηθήσει να ξεπεραστεί η κρίση. Τα χρόνια 1931-1933, αφού ανέλαβε την καθοδήγησή του ο Νίκος Ζαχαριάδης, το ΚΚΕ κατάφερε να ανασυγκροτηθεί, να ανεβάσει το κύρος του στις λαϊκές μάζες και να παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο στο έντονο απεργιακό κίνημα εκείνης της περιόδου. Στις εκλογές του 1932 το ΚΚΕ εξέλεξε 10 βουλευτές σαν Ενιαίον Μέτωπον Εργατών και Αγροτών (ΕΜΕΑ).

Ο αγώνας ενάντια στον φασισμό και τον πόλεμο

Στα μέσα της δεκαετίας του 1930 οι δυνάμεις του φασισμού, στην Ευρώπη κυρίως, προκάλεσαν αντιδράσεις και η προοπτική του πολέμου διαφαινόταν πλέον καθαρά. Το 6ο Συνέδριο του ΚΚΕ (Δεκέμβριος 1935), ακολουθώντας τη γραμμή των Λαϊκών Μετώπων που είχε επεξεργαστεί η ΚΔ στο 7ο της Συνέδριο, έθεσε ως στόχο την ευρύτερη δυνατή συσπείρωση για την αποσόβηση επερχόμενης δικτατορίας φιλοφασιστικής ιδεολογίας.

Οι αλλεπάλληλες εκκλήσεις του ΚΚΕ στα υπόλοιπα πολιτικά κόμματα για τη συγκρότηση μιας αντιδικτατορικής συμμαχίας κατέληξαν σε συμφωνία με το Αγροτικόν Κόμμα Ελλάδος (ΑΚΕ) για τη συγκρότηση του Παλλαϊκού Μετώπου. Στις εκλογές του 1936 το Παλλαϊκό Μέτωπο εξέλεξε 15 βουλευτές. Μετά τις εκλογές και με την αδυναμία για σχηματισμό κυβέρνησης το ΚΚΕ ήρθε και σε μετεκλογική συνεννόηση με το Κόμμα Φιλελευθέρων, που είναι γνωστό ως "Σύμφωνο Σοφούλη-Σκλάβαινα". Έτσι, το Παλλαϊκό Μέτωπο συμφώνησε να στηρίξει την κυβέρνηση των Φιλελευθέρων, προκειμένου να αποσοβηθεί ο ορατός πλέον κίνδυνος της δικτατορίας. Τελικά, η συμφωνία αυτή αθετήθηκε από την πλευρά των βενιζελικών και έτσι άνοιξε ο δρόμος προς την άνοδο του Ι. Μεταξά στην εξουσία.

Βουλευτές του ΚΚΕ το 1936
Όνομα	Περιφέρεια
1. Βασίλης Βερβέρης	Ροδόπη
2. Δημήτρης Γληνός	Αθήνα
3. Κώστας Θέος	Δράμα
4. Γιάννης Ιωαννίδης	Λάρισα
5. Μανώλης Μανωλέας	Πειραιάς
6. Διονύσης Μενύχτας	Σέρρες
7. Βασίλης Νεφελούδης	Αθήνα
8. Μήτσος Παρτσαλίδης	Καβάλα
9. Μιλτιάδης Πορφυρογένης	Λάρισα
10. Φίλιππος Παπαδόπουλος	Κοζάνη
11. Γιώργης Σιάντος	Τρίκαλα
12. Μιχάλης Σινάκος	Θεσσαλονίκη
13. Στέλιος Σκλάβαινας	Θεσσαλονίκη
14. Ανδρέας Τζήμας	Φλώρινα
15. Μιχάλης Τυρίμος	Λέσβος

Το ΚΚΕ έπαιξε σημαντικό ρόλο στην αντιφασιστική πάλη αυτής της περιόδου, με αποκορύφωμα το μεγάλο απεργιακό κύμα του Μάη του 1936, χωρίς όμως να μπορέσει να ανακόψει την πορεία προς τη δικτατορία, που τελικά επιβλήθηκε την 4η Αυγούστου του 1936.

Η κοινωνική σύνθεση των μελών και ψηφοφόρων του ΚΚΕ στον μεσοπόλεμο

Το ΚΚΕ κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου δεν είναι κόμμα εργατικής σύνθεσης, δεν είναι κόμμα προλεταριακό με την κοινωνιολογική έννοια του όρου. Αυτά προκύπτουν από όσα στην 5η και 6η Ολομέλεια του 1933 και 1934 παρουσιάζονται (δηλαδή στατιστικά στοιχεία: 44% εργάτες κι απ' αυτούς μόνο 9,1% εργάτες εργοστασίου ήταν μέλη του), αλλά και από τις εκλογικές επιδόσεις του κόμματος. Το ΚΚΕ «από πλευράς κοινωνικής σύνθεσης είναι κόμμα λαϊκό» αλλά «δεν έγινε το κόμμα της εργατικής τάξης» στην περίοδο του Μεσοπολέμου.

Η δικτατορία Μεταξά - B' Παγκόσμιος Πόλεμος

Δείτε επίσης: Καθεστώς της 4ης Αυγούστου

Διώξεις από τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου

Η δικτατορία του Μεταξά, που επιβλήθηκε στις 4 Αυγούστου 1936 με τη συναίνεση του βασιλιά Γεωργίου Β' με πρόσχημα τον "κομμουνιστικό κίνδυνο", έθεσε το ΚΚΕ εκτός νόμου και εξαπέλυσε εναντίον του πρωτοφανείς διώξεις. Ο υπουργός Ασφαλείας Κωνσταντίνος Μανιαδάκης εξάρθρωσε σχετικά εύκολα όλον τον μηχανισμό του κόμματος. Ο Ζαχαριάδης συνελήφθη στις 13 Σεπτεμβρίου 1936 και κρατήθηκε σε αυστηρή απομόνωση στις φυλακές της Κέρκυρας, στην Ακτίνα Θ΄. Επίσης, φυλακίστηκε ή εκτοπίστηκε σε ξερονήσια σχεδόν όλη η ηγετική ομάδα και πολλά μέλη του κόμματος.

Το μεταξικό καθεστώς στράφηκε ενάντια και σε άλλα πολιτικά κόμματα, όμως ιδιαίτερα κατά του ΚΚΕ, το οποίο κατηγόρησε ότι οδηγούσε τη χώρα στην αναρχία. Το ΚΚΕ πέρασε πλέον στην παρανομία. Συνολικά γύρω στα 2000 μέλη του συνελήφθησαν και φυλακίστηκαν αυτήν την περίοδο και οι περισσότερες οργανώσεις του εξαρθρώθηκαν. Η μεγαλύτερη ομάδα κρατούμενων κομμουνιστών (600 άτομα περίπου) φυλακίστηκε στην Ακροναυπλία, ενώ άλλες ομάδες εκτοπίστηκαν στα νησιά Άη Στράτης, Ανάφη, Κίμωλος, Φολέγανδρος, Γαύδος κλπ.

Ο Μανιαδάκης χρησιμοποίησε τη βενιζελικής έμπνευσης “δήλωση μετανοίας και αποκήρυξης των κομμουνιστικών ιδεών”, για την υπογραφή της οποίας οι συλληφθέντες υπέστησαν βασανιστήρια (ρετσινόλαδο, καυτερή πιπεριά, ξυλοδαρμούς, φάλαγγα, πετάλωμα ακόμη και ευνουχισμό). Όσοι υπέκυψαν και υπέγραψαν στιγματίστηκαν ως “δηλωσίες” και βίωσαν την περιφρόνηση των πρώην συντρόφων τους. Στην υπηρεσία δίωξης κομμουνισμού διοικητής ήταν ο ανώτατος αξιωματικός της ασφάλειας, Σπύρος Παξινός, ο οποίος είχε εκπαιδευτεί για τη δίωξη του Κομμουνισμού στη Γερμανία από την Γκεστάπο. Η δικτατορία διέπραξε ακόμα και δολοφονίες στελεχών του ΚΚΕ. Δολοφονήθηκαν από τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου οι κομμουνιστές Χρήστος Μαλτέζος, Νίκος Βαλιανάτος, Μήτσος Μαρουκάκης, Λύσανδρος Μηλιαρέσης, Στέφανος Λασκαρίδης, Παύλος Σταυρίδης και άλλοι. Ο Μήτσος Μαρουκάκης, συντάκτης του Ριζοσπάστη, πετάχτηκε από την ταράτσα της Γενικής Ασφάλειας Πειραιά στις 13 Οκτώβρη 1936, ενώ ο γηραιός (70 ετών) συνδικαλιστής Νίκος Βαλιανάτος εκπαραθυρώθηκε από την Ειδική Ασφάλεια Αθηνών στις 9 Αυγούστου 1938 και οι δολοφονίες τους αποδόθηκαν από την Ασφάλεια σε αυτοκτονία.

Το ΚΚΕ επεδίωξε τη συνεργασία με τα αστικά κόμματα για την ανατροπή της δικτατορίας χωρίς να θέσει καθεστωτικό ζήτημα για να διευκολυνθεί η συμμετοχή των βασιλοφρόνων στον κοινό αντιμεταξικό αγώνα: τα αποτελέσματα ήταν πενιχρά και το μόνο που έγινε ήταν η συγκρότηση του Αντιδικτατορικού Μετώπου Νέων από εκπροσώπους της ΟΚΝΕ της Φιλελεύθερης Νεολαίας, της Σοσιαλιστικής, του Προοδευτικού Κόμματος του Καφαντάρη και του Εργατοαγροτικού. Στην κομματική ρητορική −όπως αυτή αποτυπώνεται στα κομματικά κείμενα της περιόδου− το μεταξικό καθεστώς χαρακτηρίστηκε ως φασιστικό.

Δημιουργία πλαστού ΚΚΕ

Ακόμη, η Ασφάλεια κατάφερε να εκμεταλλευτεί το κενό που δημιουργήθηκε από τις μαζικές συλλήψεις συγκροτώντας στα τέλη του 1939 δική της καθοδήγηση με πρώην στελέχη του κόμματος που είχαν προσχωρήσει στις αρχές ασφαλείας, όπως οι πρώην βουλευτές του ΚΚΕ Μιχάλης Τυρίμος και Μανώλης Μανωλέας. Η συγκροτημένη από την ασφάλεια νέα καθοδήγηση ονομάστηκε Προσωρινή Διοίκηση (ΠΔ) και άρχισε να εκδίδει τον δικό της Ριζοσπάστη εντείνοντας έτσι τη σύγχυση στις γραμμές των κομμουνιστών. Η ΠΔ ήρθε σε έντονη αντιπαράθεση με τη λεγόμενη Παλιά Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ (ΠΚΕ), την καθοδήγηση της οποίας είχε ο Νίκος Πλουμπίδης, κατηγορώντας η μια την άλλη για χαφιεδισμό. Μέσα σ' αυτό το πρωτοφανές κλίμα σύγχυσης κι αυτός ακόμα ο Ζαχαριάδης συντάχθηκε με την Προσωρινή Διοίκηση κατηγορώντας την καθαρή Παλιά Κεντρική Επιτροπή. Τα πράγματα ξεκαθάρισαν το καλοκαίρι του 1941 όταν συγκροτήθηκε η λεγόμενη Νέα Κεντρική Επιτροπή από στελέχη του ΚΚΕ που απέδρασαν από τους τόπους κράτησής τους.

Ελληνοϊταλικός πόλεμος

Η κήρυξη του πολέμου το 1940 βρήκε το ΚΚΕ σε πλήρη διάλυση, με την ηγεσία του αλλά και απλά μέλη σε φυλακές και ξερονήσια. Οι κομμουνιστές που ήταν κρατούμενοι στην Κέρκυρα, στην Ακροναυπλία και σε διάφορα νησιά, ζήτησαν να πολεμήσουν στο Αλβανικό μέτωπο, ωστόσο ο Κωνσταντίνος Μανιαδάκης τους διεμήνυσε πως κάτι τέτοιο θα ήταν δυνατό αν πρώτα προχωρούσαν σε αποκήρυξη του κομμουνισμού. Αργότερα, τον Απρίλιο του 1941, το καθεστώς τους παρέδωσε στις δυνάμεις Κατοχής. Λίγες μέρες μετά την κήρυξη πολέμου από την Ιταλία, ο γενικός γραμματέας Νίκος Ζαχαριάδης, ο οποίος βρισκόταν στη φυλακή, κάλεσε τους Έλληνες σε αντιφασιστικό αγώνα μαζί με την κυβέρνηση Μεταξά για να αντιμετωπίσουν τον κατακτητή.

Τον Νοέμβριο του 1940, μετά την προώθηση του ελληνικού στρατού στο εσωτερικό της Αλβανίας, ο Ζαχαριάδης αλλάζει γραμμή και χαρακτηρίζει τον αγώνα στην Αλβανία ιμπεριαλιστικό που εξυπηρετεί τα συμφέροντα των μοναρχοφασιστών και καλεί τους μαχόμενους Έλληνες να στραφούν κατά του Μεταξά επιδιώκοντας "έντιμη" ειρήνη με τους Ιταλούς με τη διαμεσολάβηση της ΕΣΣΔ (βλέπε 2η επιστολή Ζαχαριάδη). Η αλλαγή πλεύσης του Ζαχαριάδη ίσως να οφείλεται σε επίκριση της Σοβιετικής Ένωσης, καθώς ίσχυε ακόμα το Σύμφωνο Ρίμπεντροπ - Μολότωφ μεταξύ Στάλιν και Χίτλερ.

Κατοχή - Εθνική Αντίσταση - Απελευθέρωση

Ανασυγκρότηση

Στο ξεκίνημα της κατοχής το ΚΚΕ ήταν ένα κόμμα πλήρως εξαρθρωμένο, «κάθε άλλο παρά έτοιμο να αναλάβει και να προωθήσει μεγάλες πρωτοβουλίες». Ενώ μεμονωμένοι αντιιμπεριαλιστές και αστοί σοσιαλιστές φαντασιώνονταν την πραγμάτωση σοσιαλιστικών σχεδίων με τη γερμανική ανοχή, η μεγάλη μάζα των κομμουνιστών στην Ελλάδα, όπως και στη Γιουγκοσλαβία, αντιμετώπισε τους Γερμανούς ως εθνικούς και ιδεολογικούς εχθρούς. Τον Απρίλιο το Μακεδονικό Γραφείο του ΚΚΕ εξέδωσε προτροπές για αντίσταση και ρίχτηκαν αντιγερμανικά φέιγ-βολάν στη Θεσσαλονίκη, ενώ ακολούθησε στις αρχές Μαΐου η ΠΚΕ καλώντας σε «πάλη για το ξεσκλάβωμα του τόπου μας και την ειρήνη». Με την εκδήλωση της ναζιστικής επίθεσης στη Σοβιετική Ένωση ο πόλεμος απέκτησε για τους κομμουνιστές σαφέστερο απελευθερωτικό χαρακτήρα. Στις 28 Ιουνίου απελευθερώθηκαν με διαταγή της GFP και της βουλγαρικής πρεσβείας από τη φυλακή της Ακροναυπλίας 27 κομμουνιστές μακεδονικής και κυρίως σλαβικής καταγωγής, μεταξύ των οποίων ο Ανδρέας Τζήμας, θεωρώντας ότι θα δρούσαν ως Βούλγαροι προπαγανδιστές. Όταν μετά από διαμαρτυρίες της Ειδικής Ασφάλειας διατάχθηκε η σύλληψή τους, είχαν πλέον περάσει στην παρανομία. Μέσα στη σύγχυση που ακολούθησε τη γερμανική εισβολή το 1941 κάποια στελέχη του ΚΚΕ κατόρθωσαν να δραπετεύσουν. Έξι, ανάμεσά τους ο Πέτρος Ρούσος, η Χρύσα Χατζηβασιλείου, ο Ανδρέας Τζήμας, ο Παντελής Σίμος-Καραγκίτσης, ο Κώστας Λαζαρίδης και ο Ανδρέας Τσίπας, ξεκίνησαν να εργάζονται για την ανασυγκρότηση του ΚΚΕ και συγκρότησαν τη Νέα Κεντρική Επιτροπή, με Γραμματέα τον Α. Τσίπα και μέλη τους υπόλοιπους. Στην ολομέλεια της 1ης Ιουλίου 1941 απηύθυναν κάλεσμα σε όλα τα πολιτικά κόμματα για συνεργασία «σε ένα εθνικό μέτωπο απελευθέρωσης», αντικατοχική και αντιφασιστική δράση, για την υπεράσπιση της ΕΣΣΔ και τον σχηματισμό προσωρινής κυβέρνησης για την αποκατάσταση των δημοκρατικών ελευθεριών. Η έκκληση αυτή δε βρήκε απήχηση στους πολιτικούς των μεγάλων αστικών κομμάτων του μεσοπολέμου, του Λαϊκού Κόμματος και των Φιλελευθέρων, ενώ οι δεύτεροι αντιπρότειναν τη δημιουργία αντιμοναρχικής οργάνωσης με το βλέμμα στραμμένο στο μεταπελευθερωτικό σκηνικό.

Ίδρυση του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ

Εξώφυλλο του μανιφέστου του ΕΑΜ από τον Δημήτρη Γληνό.

Συνεδρίαση του ΕΑΜ.

Τον Σεπτέμβριο του 1941 το ΚΚΕ, μετά από διαπραγματεύσεις με τρία μικρά σοσιαλιστικά κόμματα, το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ελλάδος (ΣΚΕ), την Ένωση Λαϊκής Δημοκρατίας (ΕΛΔ) και το Αγροτικό Κόμμα Ελλάδας (ΑΚΕ), προχώρησε στη δημιουργία του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ). Τον ίδιο μήνα δραπέτευσε και ο Γιώργης Σιάντος, που μετά τη διάλυση της καχυποψίας των συντρόφων του χάρη στις διαβεβαιώσεις του ακροναυπλιώτη Γιάννη Ιωαννίδη, ανέλαβε την ηγεσία του ΚΚΕ στα τέλη του 1941.

Το ΕΑΜ ίδρυσε τον Ελληνικό Λαϊκό Απελευθερωτικό Στρατό (ΕΛΑΣ) και την οργάνωση της νεολαίας την ΕΠΟΝ. Στις οργανώσεις αυτές εντάχθηκε πλήθος λαού και το ΕΑΜ έγινε η μαζικότερη αντιστασιακή οργάνωση, στην οποία μάλιστα συμμετείχαν και πολλοί μη κομμουνιστές. Ο ΕΛΑΣ υπό την ηγεσία των Βελουχιώτη, Σαράφη και Τζήμα έδωσε πολλές μάχες κατά δυνάμεων των κατοχικών στρατευμάτων και κατάφερε να απελευθερώσει μεγάλο μέρος της ελληνικής υπαίθρου. Στις ελεύθερες περιοχές το ΕΑΜ οργάνωσε τη διοίκηση θέτοντας τις βάσεις της λαϊκής αυτοδιοίκησης. Σημαντικότερη αντιστασιακή ενέργεια γενικώς θεωρείται η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου, που έγινε σε συνεργασία του ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ με βρετανούς πράκτορες. Ενώ η απελευθέρωση της χώρας πλησίαζε, ο ΕΛΑΣ συγκρούστηκε με τις υπόλοιπες αντιστασιακές οργανώσεις της χώρας, αλλά, και με τα δοσιλογικά Τάγματα Ασφαλείας.

Τα Δεκεμβριανά - Συνθήκη της Βάρκιζας

Με το τέλος του πολέμου, η Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας υπό τον Γεώργιο Παπανδρέου βρίσκεται αντιμέτωπη με το ζήτημα του αφοπλισμού των αντάρτικων ομάδων. Με τελεσίγραφό του ο στρατηγός Ρόναλντ Σκόμπι (Άγγλος διοικητής των συμμαχικών στρατευμάτων στην Ελλάδα) παραγγέλνει εντός δέκα ημερών τον πλήρη αφοπλισμό των ανταρτών, με εξαίρεση την Τρίτη Ελληνική Ορεινή Ταξιαρχία και τον Ιερό Λόχο, με το σκεπτικό ότι ήταν το μόνο εν λειτουργία τμήμα του τακτικού Ελληνικού Στρατού, το οποίο πολέμησε σε Βόρειο Αφρική και Ιταλία. Το ΕΑΜ αντιπροτείνει τον αφοπλισμό όλων των στρατιωτικών σχηματισμών και δημιουργία νέου εθνικού στρατού με στρατολογία εφέδρων, αλλά ο Γ. Παπανδρέου την απορρίπτει με υπόδειξη του Σκόμπυ. Τα στελέχη της κυβέρνησης διχάζονται και ακολουθεί η παραίτηση των υπουργών του ΕΑΜ στις 2 Δεκεμβρίου του 1944.

Τις επόμενες μέρες ακολουθούν τα γεγονότα που έχουν μείνει γνωστά ως Δεκεμβριανά: η διαδήλωση - διαμαρτυρία του Ε.Α.Μ στο κέντρο της πρωτεύουσας, μετά την αναίτια και ψυχρή δολοφονία δεκάδων διαδηλωτών του ΕΑΜ, εξελίχθηκε σε ένοπλη σύγκρουση μεταξύ των εφεδρικών δυνάμεων του ΕΛΑΣ Αθήνας από τη μία μεριά και των Βρετανικών και κυβερνητικών δυνάμεων από την άλλη, στις οποίες προστέθηκαν μέλη των υπόλοιπων αντιστασιακών οργανώσεων, καθώς και μέλη των πρώην ταγμάτων ασφαλείας. Κατά τα Δεκεμβριανά έδρασε επίσης η οργάνωση του ΚΚΕ ΟΠΛΑ, η οποία στράφηκε, εκτός των πολιτικών και ιδεολογικών αντιπάλων του κυβερνητικού στρατοπέδου, και εναντίον τροτσκιστών μελών του ΕΑΜ και λοιπών διαφωνούντων.

Βρετανοί στρατιώτες κατά τα Δεκεμβριανά. Στον τοίχο σύνθημα υπέρ του ΚΚΕ.

Η απόφαση να προχωρήσει το ΚΚΕ σε σύγκρουση πάρθηκε από το Πολιτικό Γραφείο κατά μία άποψη στις 28 Νοεμβρίου και κατά μία δεύτερη στις 3 Δεκεμβρίου, όταν ναυάγησαν οι διαπραγματεύσεις με τον Παπανδρέου. Πρόθεση του ΕΑΜ ήταν η διενέργεια δημοψηφίσματος ώστε να αποφασίσει ο λαός για το πολιτειακό (επάνοδος του βασιλιά ή κατάργηση της βασιλείας). Δεν δεχόταν τη διάλυση του ΕΛΑΣ γιατί φοβόταν ότι θα άφηνε τους μαχητές του εκτεθειμένους στην ισχύ των αντιπάλων τους. Στο ερώτημα γιατί το ΕΑΜ δεν κατέλαβε την εξουσία τον Οκτώβριο του 1944, όταν ήταν σε θέση να το πετύχει, δηλαδή όταν οι βρετανικές δυνάμεις δεν είχαν αναπτυχθεί, ίσως οφείλεται στο ότι το ΚΚΕ ως η βασικότερη συνιστώσα του ΕΑΜ «δεν ήθελε να συγκρουσθεί με τους Άγγλους, επειδή ήλπιζε ακόμα σε μια πιθανή κατάληψη της Ελλάδας από τον σοβιετικό στρατό, ή επειδή πίστευε πως μπορούσε να κατακτήσει την εξουσία με πολιτικά μέσα».

Μετά τα Δεκεμβριανά, η Ελληνική Κυβέρνηση, υπό την καθοδήγηση των Άγγλων, δέχτηκε να συνδιαλέγεται με το ΕΑΜ, το οποίο πιστεύοντας ότι μπορεί να λύσει το θέμα μέσω της πολιτικής οδού υπέγραψε τη συνθήκη ανακωχής γνωστή ως Συμφωνία της Βάρκιζας. Τη Συμφωνία της Βάρκιζας υπέγραψε τελικά υπό την πίεση της πολιτικής ηγεσίας του ΚΚΕ και ο καπετάνιος του ΕΛΑΣ, Άρης Βελουχιώτης, αρνούμενος ωστόσο λίγο αργότερα την παράδοση του οπλισμού του. Μάλιστα ξεκίνησε και περιοδεία στην ορεινή ύπαιθρο με σκοπό τη δημιουργία νέου αντάρτικου. Το ΚΚΕ τον απομονώνει με το σύνθημα «ούτε φαΐ, ούτε νερό στον Άρη» και τον καταγγέλλει ως «τυχοδιωκτικό στοιχείο που σαν στόχο έχει την υπονόμευση της συμφωνίας της Βάρκιζας». Μαζί με τους λίγους συναγωνιστές του, διακηρύσσει την ανάγκη συνέχισης του ένοπλου αγώνα, ενάντια στο νέο διαφαινόμενο ζυγό, που δεν είναι άλλος από τους Άγγλους, αλλά και τη νέα ελληνική κυβέρνηση. Τελικά, ο Βελουχιώτης διαγράφεται επισήμως από το ΚΚΕ, την ίδια ημέρα που καταδιωκόμενος από δυνάμεις της Εθνοφυλακής αυτοκτονεί. Την ίδια περίοδο το ΚΚΕ δεν ήταν αδιάφορο για τις εδαφικές διεκδικήσεις της Ελλάδος και ζητούσε την Κύπρο από την Αγγλία και την Ανατολική Θράκη από την Τουρκία.

Η περίοδος του Εμφυλίου Πολέμου

Μετά τη Βάρκιζα

Παραδοθείς οπλισμός του ΕΛΑΣ μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας.

Η Συμφωνία της Βάρκιζας, η οποία τερμάτισε τη δεκεμβριανή σύγκρουση, επικύρωσε τη στρατιωτική ήττα του ΕΑΜ. Άμεση προτεραιότητα του ΚΚΕ ήταν η ανασυγκρότηση των δυνάμεων του προκειμένου να επιβάλει την εφαρμογή των όρων της συμφωνίας, αλλά ίσως και την αναθεώρησή της. Αν και ο αφοπλισμός του ΕΛΑΣ είχε ολοκληρωθεί μέχρι τις 28 Φεβρουαρίου, σημαντικό κομμάτι του οπλισμού του αποκρύφτηκε από τα κατά τόπους στελέχη του ΚΚΕ και η εκ των υστέρων ανακάλυψή του ήταν το βασικό επιχείρημα που θεμελίωνε τις καταγγελίες για διπλή πολιτική του ΚΚΕ. Πάντως το ΚΚΕ θα τηρήσει κατά γράμμα τη συμφωνία της Βάρκιζας σε αντίθεση με τους κυβερνητικούς, που αμέσως μετά την υπογραφή της, με τη Βρετανική ανοχή ίσως και υποστήριξη, εξαπέλυσαν ένα πρωτοφανές κύμα διώξεων κατά του εαμικού κόσμου, τη λεγόμενη "Λευκή τρομοκρατία".

Από τα μέσα του 1945 η ενότητα των κομμάτων που αποτελούσαν το ΕΑΜ άρχισε να χαλαρώνει. Κριτική στο ΚΚΕ άσκησε η σοσιαλιστική συνιστώσα του ΕΑΜ και αργότερα το μεγαλύτερό της μέρος αποχώρησε από το ΕΑΜ ιδρύοντας το ΣΚ-ΕΛΔ (Σβώλος-Τσιριμώκος-Δ.Στρατής). Το ΚΚΕ θέλοντας να επαναξετάσει τη στάση του τόσο στην Κατοχή όσο και στη μετακατοχική περίοδο συγκάλεσε στις αρχές Απριλίου 1945 την 11η Ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής. Η επάνοδος του Ζαχαριάδη δημιουργούσε μια νέα πραγματικότητα για το ΚΚΕ αφού πλέον ήταν ο αδιαμφισβήτητος ηγέτης μια και έχαιρε κύρους από τη βάση του κόμματος ήδη από την περίοδο του Μεσοπολέμου. Με την επιστροφή του όμως, επικροτεί τη Συμφωνία της Βάρκιζας, διατυπώνει από τις σελίδες του Ριζοσπάστη τη θεωρία των δύο πόλων (Αγγλία-Ρωσία) και καταδικάζει ως τυχοδιωκτική τη δράση του Άρη Βελουχιώτη. Τέλος, στη 2η Ολομέλεια της ΚΕ (12 Φλεβάρη 1946) κι ενώ το κύμα τρομοκρατίας έχει κλιμακωθεί, προβάλει την πολιτική της Μαζικής Λαϊκής Αυτοάμυνας.

Αρχές Οκτωβρίου 1945 συγκαλείται στην Αθήνα το 7ο Συνέδριο του Κόμματος, επιδιώκοντας να ενισχύσει την πολιτική του παρουσία και τη μετάβαση με δημοκρατικές μεθόδους προς τη λαϊκή δημοκρατία και από αυτήν στο σοσιαλισμό. Αυτό έγινε προσπάθεια να υλοποιηθεί στο πεδίο του συνδικαλισμού και των εργατικών συνδικάτων. Το 7ο Συνέδριο απηύθυνε Διακήρυξη προς τον ελληνικό λαό, καλώντας τον να συσπειρωθεί στον αγώνα για την ομαλή δημοκρατική λύση του εσωτερικού προβλήματος, δίχως ξένες παρεμβάσεις. Παράλληλα, δεν είχε εγκαταλείψει το ΚΚΕ το ενδεχόμενο της ένοπλης δράσης ως απάντησης στη δεξιά τρομοκρατία

Το ΚΚΕ και η στάση του στις Εκλογές της 31ης Μαρτίου 1946

Ο Γ.Γ. της Κ.Ε. του Κ.Κ.Ε. (1931-1936, 1945-1956) Νίκος Ζαχαριάδης

Η κυβέρνηση Θεμιστοκλή Σοφούλη αρχικά αντιμετωπίσθηκε με ανοχή από το ΚΚΕ αλλά μόνο για δεκαπέντε ημέρες και στις 11 Δεκεμβρίου 1945 η Κ.Ε. του ΕΑΜ απέσυρε την υποστήριξή της. Στις 7 Φεβρουαρίου 1946 ζήτησε το ΕΑΜ την αναβολή των εκλογών για δύο μήνες, τον σχηματισμό κυβέρνησης ευρείας δημοκρατικής συνεννόησης, εκκαθάριση του κρατικού μηχανισμού, γενίκευση της αμνηστίας και εκκαθάριση των εκλογικών καταλόγων. Η αποχή που πρότεινε η αριστερά από τις εκλογές «[...] είχε ως άμεσο και κύριο στόχο να αμφισβητήσει εκ των προτέρων και να αποδυναμώσει δραστικά τη νομιμοποιητική αξία του εκλογικού αποτελέσματος», αλλά συνδεόταν επίσης και με το πιθανό ενδεχόμενο μιας ένοπλης σύγκρουσης. Η διπλή αυτή πολιτική του ΚΚΕ επικυρώθηκε στη 2η Ολομέλεια της ΚΕ (12-15 Φεβρουαρίου 1946), η οποία επικύρωσε την αποχή από τις εκλογές. Βέβαια μετά το τέλος του Εμφυλίου, το ΚΚΕ αναγνώρισε ως λανθασμένη την επιλογή αυτή: το 1950 το χαρακτήρισε σεχταριστικό οπορτουνιστικό λάθος, λάθος τακτικής, και το 1956, λάθος με βαρύτατες συνέπειες Το ΚΚΕ, αν και είχε δώσει εντολή στις οργανώσεις του για απραξία και αφάνεια προκειμένου να μην δίδει επιχειρήματα στους αντιπάλους του, δεν παρέλειψε να δώσει «μια μαχητική υπενθύμιση της ύπαρξής» του την ίδια την ημέρα των εκλογών, στις 31 Μαρτίου 1946, όταν, μετά από εντολή της ηγεσίας του ΚΚΕ, ομάδα διωκομένων αυτού, χτύπησε τη φρουρά στο Λιτόχωρο.

Το ΚΚΕ από το Γ' Ψήφισμα έως και το Δημοψήφισμα του 1946

Τον Ιούνιο του 1946 η νεοεκλεγείσα Βουλή υιοθετεί το Γ' Ψήφισμα Περί εκτάκτων μέτρων αφορώντων την Δημόσιαν τάξιν και ασφάλειαν θέτοντας την Αριστερά εκτός νόμου, ενώ ξεκίνησαν οι πρώτες μαζικές εκτοπίσεις Εαμιτών και οι πρώτες θανατικές καταδίκες και εκτελέσεις. Το ΚΚΕ χαρακτήρισε τα μέτρα αυτά ως μονόπλευρο Εμφύλιο πόλεμο. Ο Νίκος Ζαχαριάδης σε συνάντηση που είχε με τον Γκεόργκι Δημητρώφ τον Απρίλιο του 1946 στη Σόφια και τον Ρώσο πρέσβη στην Αθήνα ναύαρχο Ραντιόνωφ τον Μάιο, εξέφρασε την άποψη πως το ΚΚΕ είχε επιλέξει ανάμεσα στον Εμφύλιο και την αποχή από τις εκλογές, την αποχή και τη συνέχιση του αγώνα χωρίς τη στρατιωτική κατάληξη. Για το ΚΚΕ η εμφύλια σύγκρουση επερχόταν και αυτό εκφραζόταν και δημοσίως, όπως στο άρθρο του Νίκου Ζαχαριάδη στον Ριζοσπάστη στις 29 Ιουνίου του 1946 με τίτλο: «Τραβάμε για εμφύλιο πόλεμο;». Έτσι η συμμετοχή του κόμματος στο Δημοψήφισμα δεν δήλωνε τίποτε άλλο παρά «την επιθυμία του να νομιμοποιήσει τον αντιμοναρχικό/δημοκρατικό χαρακτήρα που επεδίωκε να προσδώσει στην επερχόμενη εμφύλια σύγκρουση». Η συμμετοχή όμως του συνασπισμού των κομμάτων του ΕΑΜ στο δημοψήφισμα δεν συνέβαλε στην επανεισαγωγή της Αριστεράς στο πολιτική κονίστρα. Η ένοπλη δράση αριστερών ομάδων θεωρήθηκε από την Αριστερά ως αποτελεσματικός μηχανισμός πίεσης για επανένταξη στο πολιτικό σύστημα: το ΚΚΕ ανεχόταν αυτό και από αδυναμία ελέγχου των ένοπλων οπαδών του.

Η απαγόρευση του ΚΚΕ από την κυβέρνηση Σοφούλη

Όταν τον Ιανουάριο του 1947 ο επικεφαλής των φιλελευθέρων κατηγόρησε την κυβέρνηση για περιορισμό των πολιτικών ελευθεριών, το ΚΚΕ διά του δημοσιογραφικού του οργάνου δεν αρνήθηκε την ανοχή του σε μια κυβέρνηση με επικεφαλής τον Θεμιστοκλή Σοφούλη. Το Φεβρουάριο του 1947 το Πολιτικό Γραφείο αποδέχθηκε το αναπόφευκτο της ένοπλης σύγκρουσης. Όμως όταν τον Απρίλιο ξεκίνησαν οι πρώτες στρατιωτικές επιχειρήσεις κατά του Δημοκρατικού Στρατού, ο Μιλτιάδης Πορφυρογένης προαναγγέλλει από το Στρασβούργο στις 27 Ιουνίου 1947 τη συγκρότηση κυβέρνησης της Δημοκρατικής Ελλάδος. Πέντε ημέρες μετά την ορκωμοσία της νέας κυβέρνησης, η Τρίτη Ολομέλεια της Κ.Ε του ΚΚΕ επιβεβαίωσε την επιλογή του ένοπλου αγώνα. Σαν αντίδραση ήλθε το κλείσιμο του Ριζοσπάστη, και μετά την ανακοίνωση της συγκρότησης της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης απαγορεύτηκε η λειτουργία του ΚΚΕ με τον Α.Ν. 509/1947 στις 27 Δεκεμβρίου 1947. Στο μεταξύ, στο Βελιγράδι, στις 11 και 12 Σεπτεμβρίου 1947, συγκλήθηκε η 3η Ολομέλεια της Κ.Ε του ΚΚΕ: αν και συναντήθηκαν μόνο έξι από τα σαράντα μέλη της επειδή οι άλλοι ή βρίσκονταν στο βουνό ή στην παρανομία ή φυλακισμένοι. Μεταξύ των παρισταμένων ήταν οι Μάρκος Βαφειάδης, Νίκος Ζαχαριάδης και ο Ιωαννίδης. Εκεί διαπιστώθηκε πως ήταν μονόδρομος η πολεμική σύρραξη.

ΔΣΕ: Ίδρυση-Πολεμικές επιχειρήσεις-Ήττα

Το έμβλημα του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας, ο οποίος ιδρύθηκε την περίοδο του Εμφυλίου Πολέμου (1946-1949), και το οποίο παραπέμπει στα χρώματα της ελληνικής σημαίας, καθώς και στη δημοκρατία, με το Δ, στο κέντρο του.

Στις 28 Οκτωβρίου 1946 στην Τσούκα των Αντιχασίων ιδρύθηκε το Γενικό Αρχηγείο Ανταρτών, με αρχηγό τον Μάρκο Βαφειάδη. Συγκεκριμένα, ο Μάρκος Βαφειάδης και οι αρχηγοί διαφόρων ένοπλων ομάδων Κίσσαβος, Λασάνης και Κικίτσας, συγκρότησαν ενιαίο στρατό. Στις 13 Νοεμβρίου της χρονιάς αυτής επιτίθενται ανταρτικές δυνάμεις στο χωριό Σκρα κοντά στα ελληνογιουγκοσλαβικά σύνορα σε βάρος του τακτικού στρατού με βαριές απώλειες και για τις δύο πλευρές. Ακολουθούν και αλλού επιθέσεις σε τοπικές φρουρές και σταθμούς χωροφυλακής στη Δυτική Μακεδονία, Έβρο και Ελληνοαλβανικά σύνορα. Με τη διαταγή υπ' αριθμόν 19 του Γενικού Αρχηγείου, στις 27 Δεκεμβρίου του 1946, οι αντάρτικες δυνάμεις μετονομάζονται σε «Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας» (ΔΣΕ).

Τρεις μέρες μετά την ίδρυση του ΔΣΕ, κατελήφθη προσωρινά η Υπάτη. Η πιο σημαντική επιτυχία του ΔΣΕ στις αρχές του 1947 είναι στις 14 Φεβρουαρίου 1947 η προσωρινή κατάληψη της Σπάρτης και η απελευθέρωση αριστερών φυλακισμένων. Η τακτική του ΔΣΕ ήταν η επιλογή μιας πόλης ή ενός χωριού, η συγκέντρωση ικανού αριθμού μαχητών και κατόπιν επίθεση σε αυτά. Η ηγεσία του ΔΣΕ-ΚΚΕ επεδίωκε την κατάληψη κάποιας πόλης της Βόρειας και Κεντρικής Ελλάδας και την εγκατάσταση σε αυτήν, της κυβέρνησής τους. Τα Χριστούγεννα του 1947 ο ΔΣΕ επιτέθηκε κατά της Κόνιτσας για να την καταλάβει και να την καταστήσει πρωτεύουσα της κυβέρνησής του. Η επιχείρηση όμως, μετά από πολυήμερο αγώνα με μεγάλες απώλειες και από τις δύο πλευρές, απέτυχε.

Η μεγαλύτερη μάχη του τρίχρονου Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου έλαβε χώρα στους ορεινούς όγκους στον Γράμμο και στο Βίτσι το καλοκαίρι του 1948. Οι μάχες κράτησαν από τις 16 Ιουνίου μέχρι και τις 21 Αυγούστου 1948 και ήταν σφοδρότατες και πολύνεκρες. Ο κυβερνητικός στρατός κατέλαβε τον Γράμμο αλλά απέτυχε να εγκλωβίσει τις δυνάμεις του ΔΣΕ εκεί, που με έναν ελιγμό εγκαταστάθηκαν στο Βίτσι. Τον Δεκέμβριο του 1948 ο ΔΣΕ κατέλαβε για δύο μέρες την Καρδίτσα, στις αρχές Ιανουαρίου του 1949 τη Νάουσα για τρεις μέρες και στις 21 του ίδιου μήνα το Καρπενήσι για 18 μέρες.

Το καλοκαίρι όμως του 1949 ο κυβερνητικός στρατός έχοντας εξουδετερώσει τις διάσπαρτες δυνάμεις του ΔΣΕ στην Πελοπόννησο, τη Ρούμελη και τη Θεσσαλία, στράφηκε πλέον απερίσπαστος κατά των κύριων δυνάμεων του ΔΣΕ στον Γράμμο και στο Βίτσι. Στα τέλη Αυγούστου του 1949 ο κυβερνητικός στρατός, με την άφθονη αμερικανική υλική βοήθεια, με 100.000 στρατιώτες, με τεθωρακισμένα, πυροβολικό και αεροπορία κατέβαλε τον ΔΣΕ στο μέτωπο Γράμμου-Βιτσίου. Οι δυνάμεις του ΔΣΕ, αδυνατώντας να αντιμετωπίσουν τη σφοδρή κυβερνητική επίθεση πέρασαν τα σύνορα και εγκαταστάθηκαν προσωρινά στην Αλβανία. Μετά την ήττα του ΔΣΕ οι μαχητές του από την Αλβανία μεταφέρθηκαν και εγκαταστάθηκαν σε χώρες της ανατολικής Ευρώπης. Οι περισσότεροι επέστρεψαν στην Ελλάδα μετά το 1974.

Μετεμφυλιακή Περίοδος

Μετά τη λήξη του εμφυλίου πολέμου το κράτος επιδόθηκε σε ένα διωγμό των κομμουνιστών που παρέμειναν στην Ελλάδα. Εξορίες, φυλακές, στρατοδικεία, εκτελέσεις ήταν στην ημερήσια διάταξη. Η ηγεσία του ΚΚΕ με επικεφαλής τον Νίκο Ζαχαριάδη εγκαταστάθηκε στο Βουκουρέστι. Αν και ο ΔΣΕ έπαυσε να υπάρχει στην Ελλάδα, ο Ζαχαριάδης επέμενε στη λεκτική άρνηση της ήττας και κρατούσε τους μαχητές του Δημοκρατικού στρατού στις σοσιαλιστικές χώρες με το «όπλο παρά πόδα» και σε στρατιωτική εγρήγορση. Παρόλα αυτά, η πολιτική του ΚΚΕ, εντός της Ελλάδας ήταν η δημιουργία πολιτικών αριστερών μετώπων, η οποία γινόταν σε πολύ δύσκολες συνθήκες.

Την καθοδήγηση των διάσπαρτων και παράνομων οργανώσεων του ΚΚΕ, που έχουν απομείνει στην Ελλάδα, ανέλαβε ο Νίκος Πλουμπίδης, ο οποίος δρούσε σε καθεστώς βαθιάς παρανομίας. Η ασφάλεια κατόρθωσε να εξαρθρώσει πολλές οργανώσεις του ΚΚΕ που είναι οργανωτικά αποσυντιθεμένο και πολιτικά περιθωριοποιημένο. Αυτά όμως δε συνεπάγονταν και την περιορισμένη κοινωνική και ιδεολογική επιρροή του. Μια επιρροή, που δύσκολα μετουσιώνεται σε οργανωτική ισχύ. Μετά από τη λήξη της Κατοχής, το ΚΚΕ αριθμούσε 400-500.000 μέλη, ενώ, στα μέσα της δεκαετίας του 1950, αριθμούσε μόλις 11.000 μέλη.

Κατά την περίοδο της παρανομίας τα μέλη του ΚΚΕ δρούσαν κυρίως μέσω της Ενιαίας Δημοκρατικής Αριστεράς (ΕΔΑ), η οποία λειτουργούσε νόμιμα από το 1951 και είχε καταστεί σταδιακά σημαντικός παράγοντας της πολιτικής σκηνής.

Υπόθεση Μπελογιάννη

Ένα μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ, ο Νίκος Μπελογιάννης, επέστρεψε παράνομα στην Ελλάδα τον Ιούνιο του 1950, για να συμβάλει στην αναδιοργάνωση του παράνομου μηχανισμού του ΚΚΕ. Συνελήφθη τον Δεκέμβρη της ίδιας χρονιάς. Η δίκη του Μπελογιάννη και άλλων 92 συγκατηγορουμένων του στο Έκτακτο Στρατοδικείο για παράβαση του α.ν. 509/1947 άρχισε στις 19 Οκτώβρη 1951 και ολοκληρώθηκε με δώδεκα θανατικές καταδίκες στις 16 Νοέμβρη. Εκτελέστηκε μαζί με άλλους συντρόφους του το 1952, προκαλώντας την έντονη αντίδραση της διεθνούς κοινής γνώμης. Κατά της εκτέλεσής του τάχθηκαν επίσημα οι Σαρλ Ντε Γκωλ, Τσάρλι Τσάπλιν, Λουί Αραγκόν, Ζαν Πολ Σαρτρ, Πολ Ελυάρ και άλλοι. Αξίζει να σημειωθεί ότι ένας από τούς στρατοδίκες του Μπελογιάννη ήταν ο Γεώργιος Παπαδόπουλος, ο μετέπειτα ηγέτης της χούντας του 1967, ο οποίος ψήφισε κατά της θανατικής ποινής.

Ακόμη, ο Νίκος Πλουμπίδης, επικεφαλής του τότε παράνομου μηχανισμού του ΚΚΕ προσφέρθηκε να παραδοθεί στις αρχές, υπό τον όρο να μετατραπεί η ποινή του Μπελογιάννη. Το ΚΚΕ κάτω από τις συνθήκες της εποχής, αδίκως θεώρησε την πράξη του αυτή ύποπτη και τον αποκήρυξε δημοσίως ως χαφιέ, ενώ ο ίδιος συνελήφθη και εκτελέστηκε λίγο καιρό αργότερα, τον Αύγουστο του 1954.

Η 6η Ολομέλεια του 1956

Τον Μάρτη του 1956, λίγες μέρες μετά το 20ό συνέδριο του ΚΚΣΕ που καταδίκασε τον σταλινισμό, συγκλήθηκε η «6η Πλατιά Ολομέλεια της ΚΕ και της ΚΕΕ του ΚΚΕ». Στις εργασίες της, στις οποίες παρουσιάστηκαν σημαντικές παρατυπίες, καθαιρέθηκε ο τότε ΓΓ της ΚΕ του ΚΚΕ, Νίκος Ζαχαριάδης.

Η εποχή μετά τον Ζαχαριάδη

Το 1958 η νέα ηγεσία του ΚΚΕ αποφάσισε να διαλύσει όλες τις Κομματικές Οργανώσεις που δρούσαν στην Ελλάδα και να εντάξει το σύνολο των μελών του στη χώρα υπό τη σκέπη της ΕΔΑ. Επρόκειτο για μια απόφαση ανάγκης, λόγω της μεγάλης οργανωτικής συρρίκνωσης. Η Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά δεν ήταν παρά μια προσωρινή και μεταβατική λύση μέχρι να ομαλοποιηθεί η κατάσταση. Επρόκειτο για έναν οργανωτικό δυϊσμό: από τη μία στο εξωτερικό βρισκόταν η παραδοσιακή ηγεσία, από την άλλη στην Ελλάδα, η βάση και η νέα ηγεσία. Πρόκειται για εξελίξεις που οδήγησαν μεγάλο μέρος στελεχών και το μεγαλύτερο μέρος των μελών του ΚΚΕ, που διαγράφηκαν από το Κόμμα (πολλές φορές δεχόμενοι ιδιαίτερα σκληρή βία από τους πρώην συντρόφους τους και που στη συνέχεια εντάχθηκαν στον αντιρεβιζιονιστικό ή μαρξιστικό - λενινιστικό χώρο, τον χώρο που αποκλήθηκε και ως «ζαχαριαδικός - μαοϊκός») να θεωρήσουν πως από τον Μάρτιο του 1956 το επαναστατικό - διεθνιστικό ΚΚΕ, το κόμμα του ΕΑΜ - ΕΛΑΣ και του ΔΣΕ διαλύθηκε και στη θέση του δημιουργήθηκε ένα αστικό - ρεβιζιονιστικό κόμμα, με την ίδια επωνυμία. Προπαγανδιστές της άποψης αυτής ήταν και οι δύο μεγαλύτερες οργανώσεις του αντιρεβιζιονιστικού χώρου στην Ελλάδα, το Επαναστατικό Κομμουνιστικό Κίνημα Ελλάδας (ΕΚΚΕ) και η Οργάνωση Μαρξιστών Λενινιστών Ελλάδας (ΟΜΛΕ).

Η κρίση των Ιουλιανών

Η ηγεσία του Κ.Κ.Ε αν και δεν διαφωνεί με την πρόταση των 5 σημείων της ΕΔΑ και με τη μη ανακινηση πολιτειακού ζητήματος, παρασκηνιακά και στο εσωτερικό του κόμματος, υποστηρίζει πως, από τη στιγμή που από τα ίδια τα γεγονότα έχει τεθεί ένα τέτοιο θέμα, θα μπορούσε η ΕΔΑ να το προβάλει λίγο περισσότερο. Επίσης στο ΚΚΕ κρίνουν ως κατάλληλη τη συγκυρία να θέσουν θέμα νομιμοποιήσης του κόμματος. Έτσι όλο το βάρος πέφτει στη συγκρότηση ή ανασυγκρότηση ξεχωριστών οργανώσεων του ΚΚΕ, που θα οδηγούσε σε μια de facto αναγνώρισή του μετά τις εκλογές του 1967. Όπως παρατηρεί ο Λέκτορας της πολιτικής επιστήμης στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης, Χριστόφορος Βερναρδάκης, η κομματική γραφειοκρατία του ΚΚΕ ήταν απομακρυσμένη από την ελληνική πραγματικότητα και ιεραρχούσε τα δικά της συμφέροντα.

Η Αριστερά στις παραμονές του πραξικοπήματος

Η ηγεσία του Κ.Κ.Ε., που βρίσκεται στο εξωτερικό, προσπαθεί να ελέγξει την ηγεσία της Ε.Δ.Α. Έτσι με την έγκριση του Σοβιετικού Κ.Κ. συγκαλεί στα μέσα του Δεκεμβρίου του 1966, στο Βουκουρέστι τη 10η ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής. Πρόκειται για την τελευταία που θα πραγματοποιηθεί πριν από τη Δικτατορία. Θα κληθούν να παρακολουθήσουν και μέλη της Κ.Ε. από την Ελλάδα όπως, ο Μανώλης Γλέζος, ο Μπάμπης Δρακόπουλος, ο Αντώνης Μπριλλάκης. Οι συζητήσεις, μαραθώνιες και θυελλώδεις, αφορούν τον χαρακτήρα της Ενώσεως Κέντρου, την πολιτική της Ε.Δ.Α. και την αυτονομία του αριστερού κινήματος στην Ελλάδα. Προκειμένου να εξασφαλισθεί ο απόλυτος έλεγχος της Ε.Δ.Α. θα προτείνει ο Κωνσταντίνος Κολιγιάννης τη διαγραφή των διαφωνούντων Δημήτρη Παρτσαλίδη, Π. Δημητρίου, Στ. Καρά και άλλων. Τα μέλη του Γραφείου Εσωτερικού (Γλέζος, Δρακόπουλος) παρεμβαίνουν συμβιβαστικά και ενώ η καθαίρεση εγκαταλείπεται, καταργείται η τριμελής γραμματεία της Κεντρικής Επιτροπής. Οι αποφάσεις της Ολομέλειας καταψηφίστηκαν από δύο μέλη του Κλιμακίου Εσωτερικού. Η Ε.Δ.Α. προωθεί τη γραμμή της ηγεσίας του Κ.Κ.Ε. για νομιμοποίησή του, διακηρύσσοντας πως θα κατεβάσει στις εκλογές συνδυασμούς σε όλες τις εκλογικές περιφέρειες. Παράλληλα οξύνει την κριτική προς την Ένωση Κέντρου. Η πτώση της κυβέρνησης Παρασκευόπουλου και η διαδοχή της από εκείνη του Κανελλόπουλου, ήλθε για την αριστερά ως κάτι αιφινιδιαστικό. Στις εκκρεμότητες της κατάστασης, για την Αριστερά, ήταν: η ψήφιση της απλής αναλογικής, η αναβολή ή διεξαγωγή των εκλογών, ο χαρακτήρας της νέας κυβέρνησης (μονοκομματική της μειοψηφούσας Ε.Ρ.Ε, κι όχι υπηρεσιακή κοινής αποδοχής ή οικουμενική).

Η περίοδος του αντιδικτατορικού αγώνα - Η διάσπαση του 1968

Η Χούντα των Συνταγματαρχών, που με πρόσχημα την «κομμουνιστική απειλή» κηρύχθηκε την 21η Απριλίου 1967, βρήκε το ΚΚΕ απροετοίμαστο με τις κομματικές του οργανώσεις διαλυμένες από δεκαετίας.

Το Σάββατο, 17 Φεβρουαρίου 1968, επιφύλαξε ένα πραγματικό σοκ στους Έλληνες κομμουνιστές. Αντί για την καθιερωμένη πολιτική ενημέρωση, ο κομματικός ραδιοσταθμός "Φωνή της Αλήθειας" που εξέπεμπε από το Βουκουρέστι, έδρα της εξόριστης καθοδήγησης του Κ.Κ.Ε., μετέδωσε ένα εντελώς ασυνήθιστο μήνυμα τριών μελών του Πολιτικού Γραφείου του κόμματος, των Δημήτρη Παρτσαλίδη, Πάνου Δημητρίου και Ζήση Ζωγράφου: "Σε αυτές τις στιγμές της βαριάς δοκιμασίας που περνούν το δημοκρατικό κίνημα της χώρας μας και ολόκληρος ο ελληνικός λαός", άρχιζε το μήνυμα, "απευθυνόμαστε σε σας, με πλήρη συναίσθηση των ευθυνών μας, για να σας κάνουμε γνωστή την κρίσημη κατάσταση που δημιουργήθηκε στην καθοδήγηση του κόμματός μας".

Τα τρία ανώτατα στελέχη του Κ.Κ.Ε., μεταξύ των οποίων και ο Δ. Παρτσαλίδης, πρώην γραμματέας του Ε.Α.Μ. και νυν οργανωτικός γραμματέας (δηλαδή, "νούμερο δύο" στην ιεραρχία του κόμματος), ζήτησαν ανοιχτά την αποπομπή του Α' γραμματέα του Κ.Κ.Ε., Κώστα Κολιγιάννη, στον οποίο χρέωναν τις ευθύνες για την "αδιέξοδη" πορεία της Αριστεράς. Επιπλέον, έκαναν λόγο για προσπάθεια πραξικοπηματικής πολιτικής τους εξόντωσης και κάλεσαν τη βάση του κόμματος να συσπειρωθεί γύρω τους, ισχυριζόμενοι ότι εκφράζουν τα μισά μέλη της Κεντρικής Επιτροπής. Τέλος, έδωσαν και ιδεολογική διάσταση στη ρήξη, χρεώνοντας στους εσωκομματικούς αντιπάλους τους "δογματισμό" και "σταλινική" νοοτροπία: "Δώδεκα χρόνια μετά την 6η ολομέλεια του 1956, ο σύντροφος Κολιγιάννης και η ομάδα του, εκπροσωπώντας τη συντήρηση και τη δογματική σκληρότητα, επιχειρεί να ολοκληρώσει μια πορεία απομάκρυνσης από το πνεύμα της ολομέλειας και επιστροφής στο ανώμαλο εσωκομματικό καθεστώς του παρελθόντος, που τόσα δεινά προκάλεσε στο ΚΚΕ και το λαϊκό κίνημα της χώρας".

Παλιότερα όλα αυτά γίνονταν κεκλεισμένων των θυρών και, κυρίως, με τη σύμφωνη γνώμη της Μόσχας. Αυτή τη φορά, το Κ.Κ.Ε. εμφανίστηκε κομμένο στα δύο, με τρία από τα επτά μέλη του Πολιτικού Γραφείου να ξιφουλκούν ενάντια στα άλλα τέσσερα και να καταλαμβάνουν μέσα στη νύχτα τον κομματικό ραδιοσταθμό. Κι όλα αυτά χωρίς να υπάρχει καμιά ένδειξη ότι η Μόσχα έβλεπε με θετικό μάτι το εγχείρημά τους. Αντίθετα, λίγες ώρες μετά την ανακοίνωση του μηνύματος των "τριών", οι κρατικοί ραδιοσταθμοί της Μόσχας, της Σόφιας και της Βουδαπέστης έδωσαν στη δημοσιότητα ανακοίνωση της πλειοψηφίας του Πολιτικού Γραφείου που παρουσίασε ως εξής τη δική της εκδοχή για τα γεγονότα:

"Η 12η ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ αντιμετώπισε τη φραξιονιστική επίθεση στη γραμμή και την καθοδήγηση του κόμματος της ομάδας των Μήτσου Παρτσαλίδη, Ζήση Ζωγράφου και Πάνου Δημητρίου, με δεξιά, οπορτουνιστική γραμμή, που οδηγεί αντικειμενικά στη διάλυση του ΚΚΕ και στη μετατροπή του σε ουρά της αστικής τάξης". Η ανακοίνωση ανέφερε ότι οι "τρεις" καθαιρέθηκαν από το Πολιτικό Γραφείο και τους καλούσε να πειθαρχήσουν στην απόφαση της πλειοψηφίας υπό την απειλή της διαγραφής: "Η ευρεία ολομέλεια εξουσιοδότησε το Πολιτικό Γραφείο για την περιφρούρηση της ενότητας του κόμματος να πάρει τα μέτρα που θα χρειαστούν αν συνεχιστεί η φραξιονιστική δράση".

Η μετωπική ρήξη στην ηγεσία του Κ.Κ.Ε. εκδηλώθηκε το προηγούμενο διήμερο, κατά τη διάρκεια της 12ης ευρείας ολομέλειας της Κεντρικής Επιτροπής που συνεκλήθη στο Βουκουρέστι. Θέματα της συνεδρίασης υποτίθεται ότι ήταν η χάραξη πολιτικής γραμμής του ΚΚΕ στις νέες συνθήκες που διαμόρφωσε η δικτατορία και "οργανωτικά μέτρα" για την ανασυγκρότηση του κόμματος. Στην πράξη, όμως, όλοι είχαν αποδεχτεί ότι στην ολομέλεια θα γινόταν ένα "ξεκαθάρισμα λογαριασμών" μεταξύ των δύο από καιρό διαμορφωμένων "στρατοπέδων" που είχαν παραλύσει εντελώς τη δραστηριότητα του Κ.Κ.Ε.

Στην ολομέλεια κατάφεραν να πάρουν μέρος μόνο 20 από τα 45 εκλεγμένα τακτικά μέλη της Κεντρικής Επιτροπής (15 ήταν φυλακισμένοι ή εξόριστοι στην Ελλάδα και οι υπόλοιποι είτε ασθενούσαν είτε βρίσκονταν στην παρανομία). Συμμετείχαν επίσης, με συμβουλευτική ψήφο, 14 αναπληρωματικά μέλη της Κεντρικής Επιτροπής, 3 μέλη της Κεντρικής Εξελεγκτικής Επιτροπής και 45 εκλεγμένοι αντιπρόσωποι των οργανώσεων εξωτερικού (κυρίως των πολιτικών προσφύγων της Ανατολικής Ευρώπης). Στην επίμαχη ψηφοφορία, υπέρ της απόφασης που πρότεινε το Πολιτικό Γραφείο (δηλαδή, η ομάδα Κολιγιάννη, Λεωνίδα Στρίγκου, Απόστολου Γκρόζου, Μαυρομάτη) και η οποία προέβλεπε και την καθαίρεση και των "τριών", ψήφισαν 12 τακτικά μέλη της Κεντρικής Επιτροπής, εναντίον της 7, ενώ υπήρχαν και δύο "λευκά". Αλλά η πλευρά Παρτσαλίδη δεν αναγνώρισε το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας θέτοντας ζήτημα απαρτίας και προβάλλοντας το επιχείρημα ότι στο σύνολο των μελών της Κεντρικής Επιτροπής (τακτικά και αναπληρωματικά) το αποτέλεσμα ήταν ακριβώς μοιρασμένο: 19 υπέρ της απόφασης και 19 κατά. Από την πλευρά της, η πλειοψηφία του Πολιτικού Γραφείου επικαλέστηκε τη συντριπτική υπεροχή της (40-5) μεταξύ των εκλεγμένων αντιπροσώπων των οργανώσεων. Η συγκεχυμένη αυτή εικόνα συνέχισε να τροφοδοτεί τη διαμάχη μεταξύ των δύο πλευρών για πολλά χρόνια. Το μόνο βέβαια είναι ότι το Κ.Κ.Ε. βγήκε από την ολομέλεια με μια ηγεσία διχασμένη και με μια βάση σε πλήρη σύγχυση.

Η διάσπαση του 1968 δεν ήταν κεραυνός εν αιθρία. Μετά την απόφαση του Κ.Κ.Ε. να διαλύσει τις κομματικές του οργανώσεις στην Ελλάδα και να λειτουργεί μέσω της Ε.Δ.Α. (1958), δημιουργήθηκε ένα χάσμα ανάμεσα στην εξόριστη, αποκομμένη από τις ελληνικές πολιτικές συνθήκες καθοδήγησή του και τους κομμουνιστές που δρούσαν στο εσωτερικό της χώρας. Η απρόσμενη επιτυχία της Ε.Δ.Α., που αναδείχτηκε σε αξιωματική αντιπολίτευση το 1958 με το εκπληκτικό 24% των ψήφων, και η άνοδος της Ένωσης Κέντρου στην εξουσία, το 1963, ευνόησαν την ανάπτυξη ενός ρεύματος, στο πλαίσιο του Κ.Κ.Ε., που προσανατολιζόταν στην επίτευξη των στόχων του με κοινοβουλευτικές μεθόδους, μέσω συμμαχιών με την Ένωση Κέντρου, και ιδιαίτερα με την "Κεντροαριστερά" του Ανδρέα Παπανδρέου. Ήταν τόσο διαδομένες οι αυταπάτες στις γραμμές της προδικτατορικής Ε.Δ.Α. και του Κ.Κ.Ε., που η Αυγή, ανήμερα 21 Απριλίου του 1967, κατασχέθηκε στο τυπογραφείο από τα όργανα της χούντας έχοντας για τίτλο του κύριου άρθρου της το μνημειώδες "Γιατί δεν θα γίνει δικτατορία".

Το πραξικόπημα των συνταγματαρχών πρόσφερε στην πλευρά Κολιγιάννη μια βάση για την επίθεσή της στη "δεξιά οπορτουνιστική γραμμή" που, κατά την ορολογία της, εξέφραζε η ομάδα Παρτσαλίδη. Παράλληλα, ο Α' γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής του Κ.Κ.Ε. υπολόγιζε στην καθοριστική υποστήριξη του Κρεμλίνου -και όχι αβάσιμα, όπως φάνηκε στη συνάντηση τριμελούς αντιπροσωπείας του κόμματος με το μέλος του Πολιτικού Γραφείου του Κ.Κ.Σ.Ε. Μιχαήλ Σουσλόφ και άλλους Σοβιετικούς αξιωματούχους στη Μόσχα, στις 27 και 28 Απριλίου του 1967. Λίγο αργότερα, οι Παρτσαλίδης και Ζωγράφος ταξίδεψαν με δική τους πρωτοβουλία στη Μόσχα, σε μια προσπάθεια να εξασφαλίσουν την εύνοια των Σοβιετικών, χωρίς όμως αποτέλεσμα.

Αλλά οι Σοβιετικοί δεν έλεγχαν όλα τα κομμουνιστικά κόμματα. Το μαζικότερο Κ.Κ. της Δύσης, το Κ.Κ. Ιταλίας είχε υιοθετήσει τον "ιταλικό δρόμο για τον σοσιαλισμό", παίρνοντας σαφείς αποστάσεις από το Κρεμλίνο. Στη Γαλλία, οι ιδέες του Ροζέ Γκαρωντύ, του κυριότερου θεωρητικού του Γαλλικού Κ.Κ., έβαλαν τις βάσεις για το ρεύμα που πολιτογραφήθηκε αργότερα σαν "ευρωκομμουνισμός". Από τις αρχές Ιανουαρίου του 1968, στην ηγεσία του Κ.Κ. Τσεχοσλοβακίας βρισκόταν ο Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ, με ένα ανανεωτικό, μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα. Η ίδια η Ρουμανία, που φιλοξενούσε την ηγεσία του Κ.Κ.Ε., τηρούσε μια ανεξάρτητη από τη Μόσχα γραμμή διατηρώντας καλές σχέσεις και με την Κίνα. Στο αβέβαιο και ρευστό περιβάλλον του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος, οι κομμουνιστές της πτέρυγας Παρτσαλίδη δεν είχαν λόγο να αισθάνονται απομονωμένοι.

Μετά την 12η ολομέλεια, οι εξελίξεις ήταν ραγδαίες. Στις 19 Φεβρουαρίου του 1968, το (νέο) Πολιτικό Γραφείο του ΚΚΕ χαρακτήρισε "αντικομμουνιστική πολιτική προβοκάτσια" το μήνυμα των "τριών" από τη Φωνή της Αλήθειας και τους διέγραψε από το κόμμα, κρατώντας τον τίτλο του κόμματος και τον έλεγχο του Ριζοσπάστη. Σημειώθηκαν ακόμα και συμπλοκές μεταξύ των δύο ομάδων για τον έλεγχο του ραδιοσταθμού και των κομματικών αρχείων, που αναβίωσαν τα θλιβερά γεγονότα της Τασκένδης, μετά την καθαίρεση του Νίκου Ζαχαριάδη. Θορυβημένη η ρουμανική κυβέρνηση έκλεισε τον ραδιοσταθμό και η ηγεσία του Κ.Κ.Ε. τον μετέφερε στο Ανατολικό Βερολίνο. Στις 22 Φεβρουαρίου ο κρατικός ραδιοφωνικός σταθμός των Παρισίων μετέδωσε ανακοίνωση των στελεχών της πλευράς Παρτσαλίδη, τα οποία "συγκρούονται, μετά τα αυθαίρετα οργανωτικά μέτρα και την πραξικοπηματική ανασύνθεση του Πολιτικού Γραφείου, σε αυτοτελές κεντρικό καθοδηγητικό όργανο του κόμματος με τίτλο Ενωτική Κεντρική Επιτροπή".

Λίγο αργότερα ο πόλος Παρτσαλίδη μετονομάστηκε σε Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας Εσωτερικού, εκμεταλλευόμενος τον έλεγχο του παλιού "Γραφείου Εσωτερικού" του ενιαίου Κ.Κ.Ε., και άρχισε να αποκαλεί τους αντιπάλους του "ΚΚΕ Εξωτερικού", πυροδοτώντας έναν οργισμένο πόλεμο για τα σύμβολα και τους τίτλους, που κράτησε χρόνια. Πολύ γρήγορα, η διάσπαση μεταφέρθηκε και στην Ελλάδα. Στις 3 Απριλίου, το Κ.Κ.Ε. δημιούργησε τη δική του συνδικαλιστική οργάνωση, την Ενιαία Αντιδικτατορική Συνδικαλιστική Κίνηση (ΕΣΑΚ). Στις 30 Ιουλίου, στελέχη του Κ.Κ.Ε. που κρατούνταν στο στρατόπεδο της Λέρου, μεταξύ των οποίων και οι Χαρίλαος Φλωράκης, Κώστας Λουλές και Νίκανδρος Κεπέσης, πήραν το μέρος της ομάδας Κολιγιάννη, ενώ άλλα προβεβλημένα στελέχη, όπως ο Μπάμπης Δρακόπουλος, ο Αντώνης Μπριλλάκης και ο Λεωνίδας Κύρκος συντάχθηκαν με την πτέρυγα Παρτσαλίδη. Στις 15 Σεπτεμβρίου, το Πολιτικό Γραφείο του Κ.Κ.Ε. αποφάσισε να αποσύρει τα μέλη του κόμματος από την αντιδικτατορική νεολαιίστικη οργάνωση ΕΚΟΝ Ρήγας Φεραίος και να δημιουργήσει μία αμιγώς κομμουνιστική οργάνωση, την Κομμουνιστική Νεολαία Ελλάδας (ΚΝΕ). Στο μεταξύ, η εισβολή του Συμφώνου της Βαρσοβίας στην Τσεχοσλοβακία -που συνάντησε την επιδοκιμασία του Κ.Κ.Ε. και την κατηγορηματική καταδίκη του Κ.Κ.Ε. Εσωτερικού- έδωσε αγεφύρωτες διαστάσεις στο ιδεολογικό χάσμα των δύο τμημάτων του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος.

Στη συνέχεια, η δράση του Κ.Κ.Ε. κατά την περίοδο της δικτατορίας επικεντρώθηκε στην κατεύθυνση της ευρύτερης δυνατής δημοκρατικής ενότητας για την ανατροπή της δικτατορίας και την εγκαθίδρυση μιας νέας Δημοκρατίας, όμως οι άλλες αντιχουντικές δυνάμεις κράτησαν αρνητική στάση απέναντι στις επανειλημμένες εκκλήσεις του ΠΑΜ και του ΚΚΕ για κοινή δράση. Επανασυστάθηκαν οι παράνομες κομματικές οργανώσεις και ιδρύθηκαν η Μαθητική Οργάνωση Δημοκρατικής Νεολαίας Ελλάδος (ΜΟΔΝΕ), το Πανελλήνιο Αντιδικτατορικό Μέτωπο (ΠΑΜ) και η Αντιδικτατορική ΕΦΕΕ (ΑντιΕΦΕΕ), προκειμένου να συμβάλουν στην κινητοποίηση λαϊκών μαζών ενάντια στη χούντα.

Μέσω των μαζικών οργανώσεων που έλεγχε, το ΚΚΕ κατάφερε να ηγηθεί στις κινητοποιήσεις εργαζομένων, αγροτών, φοιτητών και διανοουμένων που αναπτύχθηκαν κυρίως μετά το 1970. Η ΚΝΕ, αν και υποσκελιζόμενη από το ΕΚΚΕ και την ΟΜΛΕ, έπαιξε θετικό ρόλο στις κορυφαίες εκδηλώσεις του αντιδικτατορικού αγώνα, την κατάληψη της Νομικής και του Πολυτεχνείου, που παρόλο που δεν κατάφεραν να ανατρέψουν άμεσα το καθεστώς, ενέτειναν την κρίση του.

Μετά τη μεταπολίτευση (1974-σήμερα)

Η κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Καραμανλή νομιμοποίησε για πρώτη στην ιστορία του φορά το ΚΚΕ. Κατά την πρώτη περίοδο της διακυβέρνησης Παπανδρέου (1981-85) επιδιώχθηκε η εθνική συμφιλίωση, αναγνωρίστηκε από το επίσημο κράτος το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ) ως οργάνωση της Εθνικής Αντίστασης και τα δικαιώματα των αγωνιστών του, ενώ πολτοποιήθηκαν οι φάκελοι φρονημάτων που διατηρούσε η Ασφάλεια για πολλούς από αυτούς. Σκοπός αυτής της απόφασης ήταν εν μέρει και ο επαναπατρισμός πολλών Ελλήνων πολιτικών προσφύγων από την Εποχή του Εμφυλίου. Πολιτικός αρχηγός του ΚΚΕ την περίοδο αυτή, ο Χαρίλαος Φλωράκης.

Αφίσσα του 2018 για τα 100 χρόνια από την ίδρυση του κόμματος

Γενικοί γραμματείς και πρώτοι γραμματείς της ΚΕ

Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδας
1.	Νίκος Δημητράτος	4 Νοεμβρίου 1918 - 19 Φεβρουαρίου 1922
2.	Γιάνης Κορδάτος	19 Φεβρουαρίου - Νοέμβριος 1922
3.	Νίκος Σαργολόγος	Νοέμβριος 1922 - Σεπτέμβριος 1923
4.	Θωμάς Αποστολίδης	Σεπτέμβριος 1923 - 3 Δεκεμβρίου 1924
Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας
1.	Παντελής Πουλιόπουλος	3 Δεκεμβρίου 1924 - Σεπτέμβριος 1925
2.	Ελευθέριος Σταυρίδης	Σεπτέμβριος 1925 - 8 Σεπτεμβρίου 1926
3.	Παστιάς Γιατσόπουλος	8 Σεπτεμβρίου 1926 - Μάρτιος 1927
4.	Ανδρόνικος Χαϊτάς	Μάρτιος 1927 - 3 Νοεμβρίου 1931
5.	Νίκος Ζαχαριάδης	3 Νοεμβρίου 1931 - 17 Σεπτεμβρίου 1936
6.	Ανδρέας Τσίπας	3 Ιουλίου - Σεπτέμβριος 1941
7.	Γιώργης Σιάντος	Ιανουάριος 1942 - 29 Μαΐου 1945
-	Νίκος Ζαχαριάδης	29 Μαΐου 1945 - 12 Μαρτίου 1956
8.	Απόστολος Γκρόζος	12 Μαρτίου - Ιούνιος 1956
9.	Κώστας Κολιγιάννης	Ιούνιος 1956 - 20 Δεκεμβρίου 1972
10.	Χαρίλαος Φλωράκης	20 Δεκεμβρίου 1972 - 11 Ιουλίου 1989
11.	Γρηγόρης Φαράκος	11 Ιουλίου 1989 - 27 Φεβρουαρίου 1991
12.	Αλέκα Παπαρήγα	27 Φεβρουαρίου 1991 - 14 Απριλίου 2013
13.	Δημήτρης Κουτσούμπας	14 Απριλίου 2013 - σήμερα

Αποτελέσματα εκλογών

Βουλή των Ελλήνων

Έτος	Γενικός Γραμματέας	Αριθμός ψήφων	Ποσοστό ψήφων	Έδρες	Θέση
1920	Νίκος Δημητράτος	-	-	0 / 369	3ο κόμμα Εκτός Βουλής
1923	Θωμάς Αποστολίδης	δε συμμετείχε	δε συμμετείχε	0 / 398	δε συμμετείχε
1926	Παστιάς Γιατσόπουλος	41.982 (Ε.Μ.Ε.Α.Π)	4,38% (Ε.Μ.Ε.Α.Π)	10 / 286	5ο κόμμα Αντιπολίτευση
1928	Ανδρόνικος Χαϊτάς	14.325 (Ε.Μ.Ε.Α)	1,41% (Ε.Μ.Ε.Α)	0 / 250	12ο κόμμα Εκτός Βουλής
1932	Νίκος Ζαχαριάδης	58.223 (Ε.Μ.Ε.Α)	4,97% (Ε.Μ.Ε.Α)	10 / 250	5ο κόμμα Αντιπολίτευση
1933	Νίκος Ζαχαριάδης	52.958	4,64%	0 / 248	3ο κόμμα Εκτός Βουλής
1935	Νίκος Ζαχαριάδης	98.669 (Κομμουνισταί και Συμπράττοντες)	9,59% (Κομμουνισταί και Συμπράττοντες)	0 / 300	3ο κόμμα Εκτός Βουλής
1936	Νίκος Ζαχαριάδης	73.411 (ΠΑ.ΜΕ)	5,76% (ΠΑ.ΜΕ)	15 / 300	4ο κόμμα Αντιπολίτευση
1946	Νίκος Ζαχαριάδης	αποχή	αποχή	0 / 354	αποχή

Πηγές

• Λαμπάτος, Γαβρίλης (2017). ΚΚΕ και εξουσία (1940-1944). Αθήνα: Μεταίχμιο. ISBN 978-618-03-1210-2. 
• Μαραντζίδης, Νίκος (2023). Στη σκιά του Στάλιν:Μία παγκόσμια ιστορία του ελληνικού κομμουνισμού. Αθήνα: Αλεξάνδρεια. ISBN 978-960-221-993-5.