Βικιπαίδεια

Χρήστης:Actia Nicopolis/πρόχειρο

< Χρήστης:Actia Nicopolis
 Αυτή η σελίδα είναι το κύριο «πρόχειρο χρήστη» του Actia Nicopolis. Ένα «πρόχειρο χρήστη» είναι υποσελίδα της προσωπικής σελίδας του χρήστη στη Βικιπαίδεια. Εξυπηρετεί ως χώρος πειραματισμών και ανάπτυξης σελίδων και δεν είναι εγκυκλοπαιδικό λήμμα.
Επεξεργαστείτε ή δημιουργήστε το δικό σας πρόχειρο εδώ ή κάνετε δοκιμές στο κοινόχρηστο Πρόχειρο Βικιπαίδειας.


Αλλαγή φρουράς στην Αθήνα. Καρτ ποστάλ του Ασπιώτη.
Αναπαραγωγή υδατογραφίας του Πάνου Αραβαντινού.

Η εταιρεία γραφικών τεχνών Ασπιώτης εξέδωσε στις αρχές του 20ού αιώνα σειρά επιστολικών δελταρίων (καρτ ποστάλ). Από αυτά 400 περίπου ήταν έγχρωμα (τρίχρωμες λιθογραφίες) και άλλα τόσα περίπου ασπρόμαυρα.[1]

Τα περισσότερα καρτ ποστάλ του Ασπιώτη ήταν αριθμημένα στην όψη τους.

Το λογότυπο του Ασπιώτη εμφανίζεται, τις περισσότερες φορές, στην πίσω όψη του καρτ ποστάλ.
Το 1906 εμφανίζεται, σε καρτ ποστάλ της Μεσολυμπιάδας, το λογότυπο:
Χρωμολιθογραφικόν Εργοστάσιον Κ. Γ. Ασπιώτη - Κέρκυρα.
Από τα τέλη του 1906 μέχρι τις αρχές του 1909 το λογότυπο ήταν:
Χρωμοτυπολιθογραφικόν Εργοστάσιον Κ. Γ. Ασπιώτη - Κέρκυρα.
Τα περισσότερα καρτ ποστάλ φέρουν το λογότυπο: Χρωμοτυπολιθογραφείον Αδελφών Γ. Ασπιώτη - Κέρκυρα, το οποίο χρησιμοποιήθηκε από τις αρχές του 1909 μέχρι το 1925 περίπου, όταν η εταιρεία μετονομάστηκε σε: Ανώνυμη Ελληνική Εταιρεία Γραφικών Τεχνών Αδελφών Γ. Ασπιώτη - Κέρκυρα.[2]

Το μπλε λογότυπο της εταιρείας Ασπιώτη
που χρησιμοποιήθηκε περί το 1906.
Το καφέ λογότυπο της εταιρείας Ασπιώτη
που χρησιμοποιήθηκε από το 1906 μέχρι το 1909.
Το πράσινο λογότυπο της εταιρείας Ασπιώτη
που χρησιμοποιήθηκε από το 1909 μέχρι το 1925.


Παραπομπές Επεξεργασία

  1. ↑ Βλ. Νίκος Δ. Καράμπελας, 1989, σελ. 368.
  2. ↑ Βλ. Νίκος Δ. Καράμπελας, 1998, σελ. 579.

Βιβλιογραφία Επεξεργασία


π • σ • ε Έλληνες εκδότες καρτ ποστάλ

Στοιχεία Επεξεργασία

Number of articles: 234.348 Number of files: 18.990 Number of users: 420.282 Number of active users: 927 Number in Group Bot: 94 Number of admins: 22 Number of bureaucrats: 5 0 0
Αυτή είναι μια σελίδα χρήστη της Βικιπαίδειας, της ελεύθερης εγκυκλοπαίδειας.

Αν βρήκατε τη σελίδα οπουδήποτε αλλού εκτός από τη Βικιπαίδεια [1] τότε βλέπετε ένα mirror site με το οποίο ο Actia Nicopolis/πρόχειρο πιθανότατα δεν έχει καμία απολύτως σχέση. Η κανονική διεύθυνση της σελίδας είναι http://el.wikipedia.org/wiki/Χρήστης:Actia Nicopolis/πρόχειρο.

Πέμπτη 25 Απριλίου 2024

Πηγές Επεξεργασία



Αναφορές Επεξεργασία

Σημειώσεις Επεξεργασία

Βιβλιογραφία Επεξεργασία

  • Ayris(1), Paul (1993). «God's Vicegerent and Christ's Vicar: the Relationship between the Crown and the Archbishopric of Canterbury, 1533–53». Στο: Ayris, Paul· Selwyn, David. Thomas Cranmer: Churchman and Scholar. Woodbridge, Suffolk, UK: The Boydell Press. ISBN 0-85115-549-9. 
  • Ayris(2), Paul (1993). «Canon Law Studies». Στο: Ayris, Paul· Selwyn, David. Thomas Cranmer: Churchman and Scholar. Woodbridge, Suffolk, UK: The Boydell Press. ISBN 0-85115-549-9. 
  • Ayris(3), Paul (2005). «The Revision of the Ordinal in the Church of England 1550–2005». Ecclesiology (London) 1 (2): 95–110. ISSN 1744-1366. 
  • Ayris(4), Paul (2000). «The Correspondence of Thomas Cranmer, Archbishop of Canterbury, and his English Audience 1533-–54». Reformation and Renaissance Review (London) 3: 9–33. doi:10.1558/rrr.v0i2.94. 
  • Ayris(5), Paul (2000). «The Public Career of Thomas Cranmer». Reformation and Renaissance Review 4: 75–125. doi:10.1558/rrr.v0i2.94. 
  • Bagchi, David V. N.· Steinmetz, David Curtis, επιμ. (2004). The Cambridge Companion to Reformation Theology. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-77662-7. .
  • Bernard, G. W. (2005). The King's Reformation: Henry VIII and the Remaking of the English Church. London: Yale University Press. ISBN 0-300-12271-3. .
  • Coleman-Norton, P. R. (1929). «The Correspondence of S. John Chrysostom (With Special Reference to His Epistles to Pope S. Innocent I)». Classical Philology 24 (3): 279. doi:10.1086/361140. 
  • Dowling, Maria (1993). «Cranmer as Humanist Reformer». Στο: Ayris, Paul· Selwyn, David. Thomas Cranmer: Churchman and Scholar. Woodbridge, Suffolk, UK: The Boydell Press. ISBN 0-85115-549-9. 
  • Hall(1), Basil (1993). «Cranmer's Relations with Erasmianism and Lutheranism». Στο: Ayris, Paul· Selwyn, David. Thomas Cranmer: Churchman and Scholar. Woodbridge, Suffolk, UK: The Boydell Press. ISBN 0-85115-549-9. 
  • Hall(2), Basil (1993). «Cranmer, the Eucharist, and the Foreign Divines in the Reign of Edward VI». Στο: Ayris, Paul· Selwyn, David. Thomas Cranmer: Churchman and Scholar. Woodbridge, Suffolk, UK: The Boydell Press. ISBN 0-85115-549-9. 
  • Heinze, Rudolph W. (1993). «'I pray God to grant that I may endure to the end': A New Look at the Martyrdom of Thomas Cranmer». Στο: Ayris, Paul· Selwyn, David. Thomas Cranmer: Churchman and Scholar. Woodbridge, Suffolk, UK: The Boydell Press. ISBN 0-85115-549-9. 
  • Howell, Thomas Bayly, επιμ. (1816). A Complete Collection of State Trials and Proceedings for High Treason and Other Crimes and Misdemeanors from the Earliest Period to the Year 1783. London: T. C. Hansard. OCLC 3815652. .
  • Loades, David (1993). «Thomas Cranmer and John Dudley: An Uneasy Alliance, 1549–1553». Στο: Ayris, Paul· Selwyn, David. Thomas Cranmer: Churchman and Scholar. Woodbridge, Suffolk, UK: The Boydell Press. ISBN 0-85115-549-9. 
  • Loades, David M. (2004). Intrigue and Treason: The Tudor Court, 1547–1558. Harlow, England: Pearson Longman. ISBN 0-582-77226-5. .
  • MacCulloch, Diarmaid (1996). Thomas Cranmer: A Life. London: Yale University Press. ISBN 0-300-06688-0. .
  • Matthew, H. C. G.; Harrison, Brian Howard, επιμ. (2004). «Oxford Dictionary of National Biography». Oxford Dictionary of National Biography. Oxford: Oxford University Press. OCLC 56568095. 
  • Null, Ashley (2006). Thomas Cranmer's Doctrine of Repentance: Renewing the Power to Love. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-827021-6. 
  • Overell, Anne (2008). Italian reform and English Reformations, c.1535-c.1585. Farnham, Surrey, UK: Ashgate Publishing. ISBN 978-0-7546-5579-4. .
  • Schofield, John (2008). The Rise & Fall of Thomas Cromwell. Stroud, England: The History Press. ISBN 978-0-7524-4604-2. 
  • Spinks, Bryan D. (1993). «Treasures Old and New: A Look at Some of Thomas Cranmer's Methods of Liturgical Compilation». Στο: Ayris, Paul· Selwyn, David. Thomas Cranmer: Churchman and Scholar. Woodbridge, Suffolk, UK: The Boydell Press. ISBN 0-85115-549-9. 
  • Ridley, Jasper (1962). Thomas Cranmer. Oxford: Clarendon Press. OCLC 398369. .
  • Robinson, Ian (1998). The Establishment of Modern English Prose in the Reformation and the Enlightenment. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-48088-4. .
  • Selwyn, D. G. (1993). «Cranmer's Library». Στο: Ayris, Paul· Selwyn, David. Thomas Cranmer: Churchman and Scholar. Woodbridge, Suffolk, UK: The Boydell Press. ISBN 0-85115-549-9. 
  • Stevenson, Kenneth W. (1993). «Cranmer's Marriage Vow: Its Place in the Tradition». Στο: Ayris, Paul· Selwyn, David. Thomas Cranmer: Churchman and Scholar. Woodbridge, Suffolk, UK: The Boydell Press. ISBN 0-85115-549-9. 

Χαράλαμπος Τσόκας Επεξεργασία

Actia Nicopolis/πρόχειρο
δεδομένα (π • σ • ε )

Ο Μπάμπης Τσόκας (γνωστός και ως Χαράλαμπος Τσόκας, Babis Tsokas, γεν. Πρέβεζα, 26 Φεβρουαρίου 1945) είναι γνωστός Ελληνοσουηδός σκηνοθέτης. Η φιλμογραφία του αριθμεί τουλάχιστον χίλιες ταινίες μεγάλου και μικρού μήκους.

Βιογραφικό Επεξεργασία

Γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Πρέβεζα. Αφού ολοκλήρωσε τις εγκύκλιες σπουδές του το 1963, μετανάστευσε στη Στοκχόλμη της Σουηδίας. Έπειτα από εξετάσεις πέρασε στην Κρατική Ακαδημία Κινηματογράφου της Σουηδίας και σπούδασε με δάσκαλο τον γνωστό σκηνοθέτη Ίνγκμαρ Μπέργκμαν. Η συνολική του φιλμογραφία ξεπερνά τις χίλιες ταινίες μεγάλου και μικρού μήκους, και έχει βραβευθεί επανειλημμένως σε διεθνή φεστιβάλ. Για τις σπουδές του στη Σουηδία ο ίδιος έχει δηλώσει: "Στη Σουηδία ξέρετε, δεν υπήρχαν και δεν υπάρχουν ακόμα ιδιωτικές σχολές κινηματογράφου, παρά μόνο η Ακαδημία Κινηματογράφου όπου κάθε χρόνο μπαίνουν μόνο 4 άτομα ανά ειδικότητα. Δηλαδή 4 για σκηνοθεσία, 4 για φωτογραφία, 4 για σκηνογραφία κλπ ενώ είναι και χρονιές που δεν παίρνουν κανέναν, ακριβώς για να μην μένουν άνεργοι. Και φυσικά αν δεν περάσεις τα μαθήματα του πρώτου έτους (είναι τετραετής η φοίτηση) σε διώχνουν"[1]. Σήμερα ζει και εργάζεται στη Στοκχόλμη. Τα καλοκαίρια πάντα επισκέπτεται την πατρίδα του την Πρέβεζα όπου συχνά παράγει καλλιτεχνικό έργο, είτε ντοκιμαντέρ, είτε σε συνεργασία με φίλους του Σουηδούς, γλυπτές κατασκευές.

Φιλμογραφία στη Σουηδία Επεξεργασία

As Director: Ως σκηνοθέτης

  • Julrosor (1993)
  • Främlingar (1991)
  • Vi måste göra något (1989)
  • Middagsgästen (1988)
  • Hemkomsten (1987)
  • Avskedet (1986)

As Screenplayer: Ως σεναριογράφος

  • Julrosor (1993)
  • Främlingar (1991)
  • Middagsgästen (1988)
  • Hemkomsten (1987)

As Producer: Ως παραγωγός

  • Julrosor (1993)
  • Vi måste göra något (1989)
  • Middagsgästen (1988)
  • Hemkomsten (1987)

As Film Editor: Ως συντάκτης φιλμ

  • Hemkomsten (1987) [2]

Καλλιτεχνική προσφορά στην Ελλάδα Επεξεργασία

  • Ντοκιμαντέρ: "Ψάρεμα στην Πρέβεζα", 1963
  • Ντοκιμαντέρ: "Η ναυμαχία του Ακτίου", 1999
  • Σεϊτάν Παζάρ, Πρέβεζα, "Η Ιστορία ενός δρόμου", 2002 Κείμενα γλυπτής κατασκευής Gorgen Larson
  • Μνημείο Αγάπης, Πρέβεζα: Οι τρεις γιατροί της Πρέβεζας: Κείμενα και ιδέα, 2003
  • Ντοκιμαντέρ: "Πού πορευθώ"; Η Πρέβεζα σήμερα, 2010
  • Ντοκιμαντέρ: "Δημήτρης Τσαντούλας, ο Καθηγητής Ιατρικής" από την Πρέβεζα, 2012
  • Σχεδιασμός Παραλιακού Φάρου Πρέβεζας, κατασκευή Gorgen Larson, Πρέβεζα 2012
  • Χημικός καθαρισμός αγάλματος Οδυσσέα Ανδρούτσου, Πρέβεζα, 2011
  • Ταινία Πορτρέτο για τον καθηγητή Πέτρο Θέμελη, Μεσσηνία, 2011 [3]
  • Nτοκιμαντέρ "Οι δρόμοι της Ελιάς" Μεσσηνία 2011


Εξωτερικοί σύνδεσμοι Επεξεργασία

  • (Αγγλικά) (Σουηδικά) Ιστοσ. Σουηδικού Ινστιτούτου Κινηματογράφου-Σουηδική Βάση Δεδομένων Ταινιών, Babis Tsokas

Ο Χαλασμός της Πρέβεζας Επεξεργασία

Η Συνθήκη του Κάμπο Φόρμιο (17 Οκτωβρίου 1797) Επεξεργασία

Η Συνθήκη του Κάμπο Φόρμιο (Campoformido και μετέπειτα Campoformio, πόλη της Ιταλίας στη ΒΔ επαρχία Ούντινε) που συνάφθηκε στις 17 Οκτωβρίου 1797 ήταν μια σπουδαία συνθήκη ειρήνης μεταξύ Γαλλίας και Αυστρίας η οποία και επισφράγισε την προκαταρκτική Συνθήκη ειρήνης Λεόμπεν που είχαν συνομολογήσει οι ίδιες χώρες έξι μήνες πριν. Υπογράφηκε στο Κάμπο Φόρμιο, ένα χωριό της Βενέτσια Τζούλια, (Βενετίας), ύστερα από την ήττα των Αυστριακών και τον τερματισμό της νικηφόρας εκστρατείας του Ναπολέοντος στην Ιταλία. Γεγονός είναι πως όταν ο Ναπολέων Βοναπάρτης μετέφερε ο ίδιος τη Συνθήκη αυτή στο Παρίσι μέσα σε εορταστική ατμόσφαιρα την παρέδωσε στα μέλη του Διευθυντηρίου στο λόγο του τόνισε τα εξής (κατά μετάφραση εποχής): «Αι δύο ωραιότεραι χώραι της Ευρώπης (Ιταλών και Ελλήνων) αι φημισμέναι άλλοτε δια τας τέχνας και τας επιστήμας και δοξασμέναι δια τους μεγάλους άνδρες που εγέννησαν, βλέπουν τώρα το πνεύμα της ελευθερίας να εξέρχεται του τάφου των προπατόρων τους». Σύμφωνα με τη Συνθήκη αυτή ισχύουν οι εξής όροι: Τέθηκε τέρμα στη μέχρι τότε ένδοξη Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας μετά από 11 αιώνες ανεξαρτησίας. Λόγω δε της παρακμής της η Βενετία τελικά αναγκάζεται να δεχθεί συμμαχία με τον Ναπολέοντα η οποία ουσιαστικά είναι μια υποταγή για αυτήν. Η Βενετία χάνει το μεγαλύτερο μέρος των εδαφών της μεταξύ των οποίων και τα Επτάνησα που περιέρχονται στη Γαλλία. Η Αυστρία εγκατέλειψε τις επαρχίες της στο Βέλγιο και συμφώνησε επίσης, με τον όρο της επικύρωσης από διάσκεψη των χωρών της αυτοκρατορίας, ότι η Γαλλία μπορούσε να προσαρτήσει τα εδάφη που είχε κυριεύσει και κατείχε στην αριστερή όχθη του Ρήνου, από τη Βασιλεία έως το Άντερναχ, συμπεριλαμβανομένου και του Μάιντς. Σε αντάλλαγμα, για την απώλεια των Αυστριακών αυτών κτήσεων στη Λομβαρδία, ο Ναπολέων παραχώρησε στους Αυστριακούς τα βενετικά εδάφη ανατολικά του ποταμού Αδίγη, στα οποία συμπεριλαμβάνονταν η Ίστρια, η Δαλματία, και η ίδια η πόλη της Βενετίας. Περιέρχονται στη Γαλλία τα περισσότερα από τα εδάφη, που κατέκτησε ο Ναπολέων στην εκστρατεία του αυτή κατά του Πρώτου Συνασπισμού, κυρίως στη βόρεια Ιταλία καθώς επίσης τις ενετικές κτήσεις του ελλαδικού χώρου μεταξύ των οποίων το Βουθρωτό (σημερινή Αλβανία), την Πάργα (Νομός Πρέβεζας), την Πρέβεζα και την Άρτα. Σύμφωνα με τους όρους της συνθήκης ιδρύθηκαν οι Δημοκρατίες των Ιταλικών Άλπεων (παράλπεια Δημοκρατία) και της Λιγουρίας στη βόρεια Ιταλία, που τελούσαν μέχρι τότε υπό γαλλική επιρροή. Επίσης η Γαλλία υποσχέθηκε να χρησιμοποιήσει την επιρροή της για να βοηθήσει την Αυστρία να αποκτήσει το Σάλτσμπουργκ και τμήμα της Βαυαρίας, ενώ ακολούθησε μυστική συμφωνία ότι κανένα εδαφικό αντάλλαγμα δεν θα δινόταν στην Πρωσία, πρώην σύμμαχο της Αυστρίας.

Γάλλοι γρεναδιέροι στην Πρέβεζα (Νοέμβριος 1797) Επεξεργασία

Μετά την κατάρρευση της Δημοκρατίας της Βενετίας, και με βάση τη Συνθήκη του Κάμπο Φόρμιο, η Πρέβεζα, η Πάργα και τα Ιόνια νησιά περιέρχονται στους Γάλλους. O Μέγας Ναπολέων έστειλε στην Πρέβεζα ως πολιτικούς εκπροσώπους τους επιφανείς Έλληνες της Κορσικής αδελφούς Στεφανόπολι. Τον έναν από τους αδελφούς αυτούς τον είχε δηλώσει ως «κηδεμόνα» στη Στρατιωτική Σχολή όπου σπούδασε.

Ο στρατηγός Λα Σαλέστ με 280 Γάλλους Γρεναδιέρους στρατιώτες (κατ΄ άλλη άποψη 700) φτάνει στην Πρέβεζα με πλοία και μία μικρή δύναμη Γαλλικού στρατού καταφθάνει ειρηνικά επίσης στην πόλη της Πάργας. Οι Πρεβεζάνοι υποδέχονται με χαρά τους Γάλλους. Γράφουν στα έγγραφά τους "ΠΕΑ" (= «Πρώτο ‘Ετος Απελευθέρωσης»). Ο ιστορικός Κάδμιος (ψευδώνυμο μάλλον του Μάρκου Βότσαρη ΙΙ, συνταγματάρχη του Μηχανικού) γράφει (1900) για την άφιξη των Γάλλων στην Πρέβεζα:

Τω 1798, ότε υψώθη η Γαλλική σημαία επί των δήθεν επάλξεων του ερειπωμένου φρουρίου της Πρεβέζης, δεν υπήρχον επ αυτού ή τρία σιδηρά τηλεβόλα, η δε Γαλλική Δημοκρατία από πολλών μεριμνών περισπωμένη, ελάχιστον εφρόντιζε περί της σπουδαίας ταύτης θέσεως. Η άμυνα αυτής, μετά περιοχής της Νικοπόλεως είχεν εμπιστευθή εις διακοσίους ογδοήκοντα Γρεναδιέρους, υπό την διοίκησιν του Στρατηγού Λα Σαλέστ (ή La Salchette) . Μόλις ούτος ώπλισεν και ωργάνωσε την Εθνοφυλακήν της Πρεβέζης και απέστειλε πολεμοφόδια εις τους Σουλιώτας, τους προσφερθέντας να ταχθώσιν υπό την Γαλλικήν σημαίαν και συμπράξωσι προς απόκρουσιν του Αλή Πασά, εσκέφθη διά την άμυναν της προκεχωρημένης θέσεως Νικοπόλεως

Η Μάχη της Νικοπόλεως (1798 μΧ, Οκτώβριος 12) Επεξεργασία

Όπως αναφέρθηκε, στις 17 Οκτωβρίου 1797, υπεγράφη μεταξύ Βενετών και Γάλλων του Μεγάλου Ναπολέοντα Ι (Ναπολέων Βοναπάρτης), η Συνθήκη του Κάμπο Φόρμιο (The Treaty of Campo Formio), με την οποία η Πρέβεζα με την Πάργα και τα Ιόνια νησιά περιήλθαν στους Γάλλους, ερήμην του Σουλτάνου. Οι κάτοικοι της Πρέβεζας υποδέχθηκαν τους 280 Γάλλους γρεναδιέρους υπό τον στρατηγό Λα Σαλσέτ με μεγάλη χαρά σαν απελευθερωτές, διότι είχαν δεινοπαθήσει οικονομικά και διοικητικά από τους Βενετούς. Η Πρέβεζα όμως, δυστυχώς παρέμεινε στα χέρια των Γάλλων λιγότερο από ένα χρόνο, γιατί τον Οκτώβριο του 1798 μΧ, πέρασε βιαίως στα χέρια του Αλή Πασά Τεπελενλή (Ale Pasha Tepelena), μετά τη Μάχη της Νικοπόλεως. Προφανώς, η Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν είδε με καλό μάτι τη Συνθήκη του Κάμπο Φόρμιο, διότι υπεγράφη άνευ της δικής της συγκατάθεσης.

Πριν τη Μάχη της Νικοπόλεως: Στις 12 Οκτωβρίου 1798 (ή στις 22 Οκτωβρίου κατά την Ιστορία του Ελληνικού Έθνους), στα ερείπια της Νικοπόλεως, έγινε μία σκληρή μάχη, η Μάχη της Νικοπόλεως, στην οποία έλαβε μέρος η Γαλλική Φρουρά Πρέβεζας αποτελούμενη από 280-300 γρεναδιέρους υπό τον στρατηγό Λα Σαλσέτ, συνεπικουρούμενη από 200 Πρεβεζάνους πολιτοφύλακες και 60 Σουλιώτες πολεμιστές υπό τον καπετάν Χρηστάκη (Μάνος Δημήτριος, 1965). Κατά άλλη άποψη, επικεφαλής των Πρεβεζάνων πολιτοφυλάκων ήταν ο Παναγιώτης Τσαρλαμπάς, παππούς του Οδυσσέα Ανδρούτσου, και επικεφαλής των Σουλιωτών ήταν ο τυχαίως ευρεθείς στην Πρέβεζα Γεώργιος Μπότσαρης και επίσης ένα μικρότερο σώμα από την περιοχή Λάκκα Σούλι υπό τον καπετάν Χρηστάκη (Θεόφιλος Σπυράκος, 2007, σελίδα 178). Της μάχης αυτής προηγήθηκε προετοιμασία δύο μηνών με οχυρωματικά έργα. Η προετοιμασία καθυστέρησε πολύ λόγω της διαφωνίας των μηχανικών των Γάλλων, με αντικείμενο εάν οι οχυρώσεις θα είναι υπέργειες, δηλαδή ξύλινοι πύργοι, ή επίγειες, δηλαδή χαρακώματα. Πέραν αυτού, η θέση άμυνας ήταν λανθασμένη (στην σημερινή θέση Μάζωμα Πρέβεζας, ή «έλεγχος» πού βρίσκεται η ταβέρνα του Αριστείδη Ακρίβη, έξω από τα τείχη της Νικοπόλεως). Είναι προφανές ότι τα Ελληνογαλλικά στρατεύματα μειονεκτούσαν τόσο ως προς τον αριθμό στρατιωτών όσο και ως προς τη θέση τους.

Αλή Πασάς Τεπελενλής, Τεπελένι Αλβανίας

Από την άλλη μεριά παρατάχθηκε ο 58χρονος τότε Αλή Πασάς Τεπελενλής, διορισμένος «περιφερειάρχης» Ηπείρου της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, με επικεφαλής το νεαρό γιό του Μουχτάρ Πασά, με 4.000 πεζούς και 3.000 έφιππους Τουρκαλβανούς, ένα ασκέρι δηλαδή 7.000-8.000 ανδρών. Από ότι φαίνεται, οι Γάλλοι δεν πρόλαβαν να προετοιμασθούν αμυντικά, γιατί προδόθηκαν οι οχυρωματικές εργασίες τους και η στρατιωτική τους παράταξη, με αποτέλεσμα να δεχθούν ταχεία επίθεση από τον Αλή Πασά. Ο ιστορικός Κάδμιος γράφει χαρακτηριστικά: «Ο Ισθμός ούτος της Νικοπόλεως απέχει μίαν ώραν (εννοεί με πεζοπορία φυσικά) από της πόλεως της Πρεβέζης και εθεωρήθη επιδεκτικός αμύνης. Εκτός των διακοσίων ογδοήκοντα Γάλλων Γρεναδιέρων, προσεφέρθησαν ενθουσιωδώς περί τους διακοσίους Πρεβεζαίους και εξήκοντα Σουλιώτες, ίνα αμυνθώσιν εν τη θέσει ταύτη, εκτός των προσφερθέντων ήδη και αναμενομένων Σουλιωτών. Μόλις είχεν αποπερατωθή έν πυροβολείον από λέκτρου, εις ό ο Richemont, Αξιωματικός του Μηχανικού, ετοποθέτησε δύο πυροβόλα εκ χυτοσιδήρου, όπερ ήτο και το μόνον πυροβολικόν θέσεως, γίνεται γνωστόν ότι επήρχετο ο στρατός του Αλή Πασσά, εις όν προδόται, τον ίδιον προπαρασκευάζοντες όλεθρον, είχον προδόσει την στρατιωτικήν παράταξιν των Γάλλων». Κάδμιος: «Πολεμικαί Επιχειρήσεις παρά την Πρέβεζαν», Αθήναι, Εκδόσεις Μιχαήλ Σαλίβερου, 1900, σελίδες 14-15. Μάνος Δημήτριος: «Αλή Πασάς Τεπελενλής», Εκδόσεις Άλφα, Αθήνα 1965. Σπυράκος Θεόφιλος: «Ιστορία και αρχαιότητες της Ηπείρου», Αθήνα 2007, σελίδα 178-179.

Η Μάχη της Νικοπόλεως: Τα στρατεύματα του Αλή Πασά κατέφτασαν από το Μιχαλίτσι και σχεδόν περικύκλωσαν τους Γάλλους και Ελληνες. Γράφει γλαφυρά ο ιστορικός Κάδμιος: «Η πρωτοπορία του Πασσά συγκειμένη εξ επτακοσίων Αλβανών και διοικουμένη υπό του υιού αυτού Μουχτάρ, προσέβαλε πρώτη τας αμυντικάς θέσεις των Γάλλων. Οι εν Νικοπόλει ημύνθησαν καρτερικώς μέχρι πρωίας, ότε δύο λόχοι Γάλλων προσέβαλον ερρωμένως τους Αλβανούς και εξώθησαν αυτούς μέχρι των ερειπίων του αρχαίου θεάτρου της Νικοπόλεως, ευρισκομένων επί των δυτικών κλιτύων των υψωμάτων και επί της από Πρεβέζης εις Ιωάννινα αγούσης οδού. Κατά την στιγμήν εκείνην, οι εξήκοντα Σουλιώται πυροβολήσαντες εις τον αέρα κατέφυγον εις τα όρη, ήρχισε δε και εις τας τάξεις της εγχωρίου φρουράς να αναφαίνεται σύγχυσις, οι δε της προτεραίας καυχησιολόγοι να καταλαμβάνονται υπό λιποψυχίας. Ιδόντες τούτο οι εν τη πρωτοπορεία Αλβανοί επέπεσαν σφοδρότερον, αλλά δεν ηδυνήθησαν να προχωρήσωσι. Εξ άλλου ο στρατηγός La Salchette παρατηρήσας ότι το κατερχόμενον μέτωπον ήτο δυσανάλογον της αμυνομένης δυνάμεως και φοβηθείς διάσπασιν, διέταξεν την συμπύκνωσιν των ανδρών, ούτω δε η μάχη έμεινεν αμφίρροπος μέχρις της 8ης πρωϊνής, ότε ήρξαντο κατερχόμεναι αι εκ τεσσάρων χιλιάδων τουρκαλβανών, ών το τρίτον ιππείς, ορδαί του Αλή Πασσά μετ’ αλαλαγμών αγρίων…» (Κάδμιος, σελίδα 15). Η μάχη ήταν ιδιαίτερα φονική, διήρκεσε μία ολόκληρη μέρα και παρά τα οχυρωματικά έργα των Γάλλων, φυσικά τη μάχη κέρδισε ο Αλή Πασάς. Ο «συνταγματάρχης Hotte, παλαίων επί πολύ διά του ξίφους, κατώρθωσεν να φθάση μέχρι της περιβολής εις ήν ημύνετο και ο στρατηγός Λα Σαλσέτ, αγωνιζόμενος μετά εικοσιπέντε ανδρών, μέχρις εξαντλήσεως των πυρομαχικών, οπότε και παρεδόθησαν. Ο δε γενναίος Richemont ηγωνίσατο τον άπελπιν τούτον αγώνα μετ’ ολίγων στρατιωτών εντός του μεγάλου αμφιθεάτρου, ένθα και συνελήφθη…» (Κάδμιος, σελ. 16) Ο ίδιος ο Λα Σαλσέτ συνελήφθη αιχμάλωτος, βαριά τραυματισμένος και απεβίωσε. Στο μεταξύ ο λοχαγός Τίσοτ είχε την ευθύνη των αποθηκών της Πρεβέζης με τριάντα πέντε άνδρες. Συγκέντρωσε ογδόντα άνδρες και ήρθε γρήγορα στη Νικόπολη, όπου έδωσε μάχη για να απελευθερώσει τον στρατηγό Λα Σαλσέτ και τον συνταγματάρχη Hotte, αλλά συνάντησε ορδές τουρκαλβανών Έτσι ο Τίσοτ επανέκαμψε στην Πρέβεζα για να σώσει τους κατοίκους από την επερχόμενη σφαγή των Αλβανών, όπου βρήκε να τον περιμένουν τουρκαλβανοί εισελθόντες στην πόλη από άλλη οδό. Ο λοχαγός Τίσοτ έφτασε στο λιμάνι και παρατάχθηκε πίσω από την εκκλησία Αγιος Χαράλαμπος, έτσι ώστε τα νώτα του να προστατεύονται από θαλάσσης και τα πλευρά του από διπλανές κατοικίες. Ο Τίσοτ έδωσε ηρωϊκή μάχη επί δυόμιση ώρες έτσι ώστε έδωσε τον απαραίτητο χρόνο στις χριστιανικές οικογένειες να επιβιβασθούν σε βάρκες και να πάνε στο Άκτιο, ενώ η αναμενόμενη βοήθεια από τη Λευκάδα ουδέποτε έφτασε λόγω ενάντιου ανέμου. Όμως η μάχη του Tissot ήταν άνιση και «μετά πεισματώδη αγώνα οι εναπομείναντες εννέα άνδρες του, εκ των τριάκοντα έξ συνελήφθησαν, αφοπλίστηκαν και οδηγήθηκαν ενώπιον του Μουχτάρ Πασσά» (Κάδμιος, σελίδα 17). Έτσι μόνον 9 γρεναδιέροι με τους αξιωματικούς Τίσοτ και Camus έμειναν ζωντανοί, αιχμαλωτίσθηκαν και αλυσοδεμένοι στην Πρέβεζα όπου έγιναν σκοπίμως μάρτυρες της σφαγής των γυναικόπαιδων, και των προυχόντων, του εμπρησμού και της λεηλασίας της πόλης που αριθμούσε τότε 16.000 άτομα πληθυσμό. Στη συνέχεια οι Γάλλοι αιχμάλωτοι μέσω Ιωαννίνων οδηγήθηκαν στην Κωνσταντινούπολη, ενώ τα στρατεύματα του Αλή Πασά κυρίευσαν ανενόχλητα πλέον στην Πρέβεζα.
O Μικρός Τυμπανιστής στη Μάχη της Νικόπολης
Για πολλά χρόνια, αργότερα, κυκλοφορούσε στη Γαλλία η σοκολάτα Chocolate Poulain η οποία απεικόνιζε τον Μικρό Γάλλο Τυμπανιστή στη Μάχη της Νικόπολης (Le Petit Tambour au Siege de Nicopolis) λίγο πριν αποκεφαλιστεί. Από τη σφαγή της Νικοπόλεως ξέφυγαν λιγοστοί Σουλιώτες πολεμιστές και ελάχιστοι Πρεβεζάνοι Πολιτοφύλακες. Ο Βρετανός ναύαρχος Νέλσον (1758-1805) είχε τόσο μίσος εναντίον του Μεγάλου Ναπολέοντα, ώστε μετά τη Μάχη της Νικοπόλεως έστειλε συγχαρητήρια επιστολή στον Αλή Πασά όπου έγραφε

Εξοχότατε, παρακαλώ δεχθείτε τα θερμά μου συγχαρητήρια, για τη μεγαλειώδη νίκη σας εναντίον των Γάλλων

Οι Γάλλοι και Έλληνες αιχμάλωτοι Επεξεργασία

Εκτός από μεγάλος ληστής, μεγάλος δικτάτωρ, και μεγάλος σφαγέας, ο Αλή Πασάς Τεπελενλής ήταν και μεγάλος διπλωμάτης, δολοπλόκος και δημαγωγός. Μετά τη σφαγή της Νικόπολης, της Πρέβεζας και της Σαλαώρας, για επικοινωνιακούς λόγους, οργάνωσε μεγαλειώδη επιστροφή και υποδοχή των δυνάμεών του στα Ιωάννινα, βάζοντας τους λιγοστούς Έλληνες και Γάλλους άτυχους αιχμαλώτους να προπορεύονται της πομπής κρατώντας στα χέρια τους τα κομμένα και αλατισμένα κεφάλια των συντρόφων τους, υπό τους αλαλαγμούς και τις ζητωκραυγές του Τουρκαλβανικού πληθυσμού των Ιωαννίνων. Πολλοί από αυτούς τους αιχμαλώτους πέθαναν από τις κακουχίες στο δρόμο προς τα Ιωάννινα. Από τα Ιωάννινα, οι εννέα Γάλλοι γρεναδιέροι αιχμάλωτοι, και δύο αξιωματικοί Tissot και Camus οδηγήθηκαν σιδηροδέσμιοι στην Κωνσταντινούπολη για ανάκριση. Ο λοχαγός Camus αργότερα απελευθερώθηκε, πιθανόν με μεσολάβηση της μητέρας του Ναπολέοντα Βοναπάρτη, Μαρίας Λετίτσια, και επιστρέφοντας στη Γαλλία έγινε στρατηγός και έγραψε τα απομνημονεύματά του, σε τρεις τόμους. Ο στρατηγός Camus σε κάποιο σημείο των απομνημονευμάτων του αναφέρει ότι

κατά την εκτέλεση οχυρωματικών έργων στη θέση Μάζωμα, η σκαπάνη των Γάλλων στρατιωτών αποκάλυψε το ανατολικό νεκροταφείο της Νικοπόλεως και σε λίγο πλήθος κτερισμάτων (κοσμήματα, λυχνάρια, πήλινα, κλπ) ήρθε στο φως, τα οποία όλα συλήθηκαν.

Είναι άγνωστο τι απέγιναν αυτά τα ευρήματα, γιατί σχεδόν όλοι οι Γάλλοι στρατιώτες σκοτώθηκαν στη μάχη και τα υπάρχοντά τους λεηλατήθηκαν από τους Τουρκαλβανούς του Μουχτάρ.

Ο Χαλασμός της Πρέβεζας, ή, Σφαγή της Πρέβεζας Επεξεργασία

Μετά τη λήξη της Μάχης της Νικοπόλεως, στις 13 Οκτωβρίου 1798, οι 7.000 Τουρκαλβανοί του Αλή Πασά, πεζικάριοι και ιππείς, εισήλθαν νικητές στην απροστάτευτη πλέον Πρέβεζα, την οποία είχε ήδη εγκαταλείψει το μεγαλύτερο μέρος του ενεργού τμήματος του πληθυσμού της, μεταβαίνοντας στο Άκτιο και από εκεί στα βουνά της Ακαρνανίας (Ακαρνανικά Όρη) για να διασωθεί. Αρχικά συνελήφθησαν οι Πρεβεζάνοι προεστοί, συνεργάτες των Γάλλων και αποκεφαλίστηκαν στην παραλία της Πρέβεζας, μπροστά στους Γάλλους αιχμαλώτους γρεναδιέρους και τους λοχαγούς Tissot και Camus. Η πόλη λεηλατήθηκε και πυρπολήθηκε ενώ όσοι Χριστιανοί δεν πρόλαβαν να την εγκαταλείψουν, σφάχτηκαν ανηλεώς. Ο Αλή Πασάς μπήκε στην Πρέβεζα δύο μέρες μετά και όπως αναφέρει ο Pouquevil αποκεφάλισε στη Σαλαώρα, 170 προύχοντες, ενώ κατά τον Αραβαντινό οι εκτελεσμένοι ήταν συνολικά 400, που παραπλανημένοι από τις υποσχέσεις του είχαν επιστρέψει. Ελάχιστοι κάτοικοι απέμειναν και αυτοί ήταν κυρίως μουσουλμάνοι. Η πλειοψηφία των προσφύγων εγκαταστάθηκε στα Επτάνησα. Ο Αλή Πασάς παρέδωσε την πόλη στη σφαγή, τους βιασμούς, τη λεηλασία και τις φλόγες, διάρκειας δύο ημερών. Αφού λεηλατήθηκαν συστηματικά όλες οι ελληνικές συνοικίες, οι Οθωμανοί βίασαν, έσφαξαν, σκότωσαν άμαχους και στο τέλος έβαλαν φωτιά και έκαψαν τα σπίτια και τις εκκλησίες των Ελλήνων. Ο Αλή Πασάς, ανάμεσα σε πολλά από τα λάφυρα του, έδειξε την προτίμησή του σε ένα χρυσό δισκοπότηρο του ναού του Αγίου Ανδρέα ή του Αγίου Χαραλάμπους, και, ένιωθε τη μεγαλύτερη ευχαρίστηση πίνοντας από αυτό το ποτήρι το αγαπητό του ρακί, συστηματικά κάθε μέρα. Το διήμερο αυτό της σφαγής και λεηλασίας αποκαλείται «Ο Χαλασμός της Πρέβεζας».

Η σφαγή της Σαλαώρας (1798 μΧ, Οκτώβριος 14) Επεξεργασία

Οι Πρεβεζάνοι πολίτες που είχαν καταφύγει στο Άκτιο και τα Ακαρνανικά όρη, για να γλιτώσουν, εξαπατήθηκαν με δόλο του Αλή Πασά, ο οποίος παρέσυρε τον τότε Μητροπολίτη Άρτας Ιγνάτιο να δράσει ως δήθεν μεσολαβητής. Ο Ιγνάτιος απέστειλε κάποιον αρχιμανδρίτη μαζί με εκπρόσωπο του Αλή Πασά και διεμήνυσαν στους φυγάδες «να γυρίσουν πίσω ειρηνικά και δεν κινδυνεύουν». Η ομάδα αυτή των Πρεβεζάνων εξαπατηθείσα, οδηγήθηκε με πλοία στο λιμάνι της Σαλαώρας του Αμβρακικού Κόλπου, με την υπόσχεση ότι δήθεν «δεν διατρέχουν κανένα κίνδυνο», και ότι «θα εγγυόταν ο ίδιος ο Αλής την ασφάλειά τους, μέχρι να ηρεμήσουν οι Τουρκαλβανοί». Τελικά εκεί στη Σαλαώρα, χιλιάδες Πρεβεζάνοι περικυκλώθηκαν από τους Τουρκαλβανούς και αποκεφαλίστηκαν μπροστά στον Αλή Πασά! Είναι τέτοια η αγριότητα της ομαδικής σφαγής της Σαλαώρας, (διήρκεσε μία ολόκληρη μέρα) ώστε ο πρώτος δήμιος πέθανε από ανακοπή και αντικαταστάθηκε από άλλον ώρες αργότερα. Αποτέλεσμα της Σφαγής: Υπολογίζεται ότι μετά το «Χαλασμό της Πρέβεζας» από τους 12.000 τότε κατοίκους της πόλης παρέμειναν ζωντανοί μόνο 4.000 στην πλειοψηφία τους Αλβανοί και Οθωμανοί. Οι υπόλοιποι 8.000 είτε σφαγιάσθηκαν, είτε στάλθηκαν ως δούλοι στα σκλαβοπάζαρα της Ανατολής. O Πρόξενος των Γάλλων στά Ιωάννινα Φρ. Πουκεβίλ περιγράφει "σφαγή 170 Ελλήνων στην Πρέβεζα" αλλά είναι προφανές ότι εννοεί την σφαγή εντός της πόλεως, όχι αυτή της Σαλαώρας ("Ο Πουκεβίλ στήν Ελλάδα", εκδόσεις Ολκός, και "Ξένοι Περιηγητές στην Πρέβεζα", Η "Καθημερινή", 28 Ιανουαρίου 2001). Κατά μία άποψη οι σφαγιασθέντες με αποκεφαλισμό ανέρχονται σε 500 άτομα (Θεόφιλος Σπυράκος, σελίδα 179). Η πόλη τελικά ξανακατοικήθηκε από πολίτες γειτονικών περιοχών και απέκτησε πάλι σταδιακά τον αρχικό πληθυσμό της. (Ελευθεροτυπία: «Τα Ιστορικά»). Ενας Άγγλος περιηγητής το έτος 1808 αναφέρει ότι «βρήκε την Πρέβεζα σε άθλια κατάσταση, με πληθυσμό 3.000 άτομα, εκ των οποίων οι μισοί ήταν Τούρκοι και Αλβανοί». Είναι ενδιαφέρον αλλά όχι και παράξενο, ότι στο σημερινό Τεπελένι της Αλβανίας, την είσοδο της πόλης μπροστά στο Δημαρχείο κοσμεί ένα καλοφτιαγμένο πρόσφατο μπρούτζινο άγαλμα του Αλή Πασά Τεπελενλή σε βάση από καφέ γρανίτη [εκκρεμεί παραπομπή], ενώ υπάρχει στην Αλβανία και το ομώνυμο διάσημο στην Αλβανία συγκρότημα δημοτικής μουσικής «Grupo Tepelenes Ali Pasha», το οποίο σε ένα από τους τελευταίους δίσκους του αφιερώνει δύο τραγούδια στα Ιωάννινα και ένα τρίτο, το τραγούδι «Koke Nestabul», ή «Koka në Stambollë» (σημαίνει «Το κεφάλι στην Κωνσταντινούπολη») αποτελεί ύμνο στον «αδικοχαμένο» Αλή Πασά Τεπελενλή.

Αίτιο της κατάληψης της Πρέβεζας Επεξεργασία

Φαίνεται ότι στα Ιωάννινα ο Αλή Πασάς Τεπελενλής ένοιωθε ανασφαλής και σκόπευε τη μετεγκατάσταση της έδρας του στην Πρέβεζα για να έχει άμεση πρόσβαση σε ουδέτερο δυτικό έδαφος, όταν θα αυτονομείτο από την Πύλη ("θα σήκωνε μπαϊράκι"). Αυτό αποδεικνύεται από το γεγονός των πολύ καλών σχέσεων πού είχε με τους δυτικούς διπλωμάτες και τους περιηγητές της περιοχής, Άγγλους, Γάλλους, Ολλανδούς, Δανούς, στους οποίους παρείχε στην Πρέβεζα πλουσιοπάροχη φιλοξενία, σε σημείο πού οι ίδιοι στις περιγραφές τους τον περιγράφουν με αξιοθαύμαστα λόγια. Ακόμα και οι σύζυγοι των Ευρωπαίων διπλωματών δεν φείδονται καλών λόγων για τον «ευγενέστατο κύριο Αλή Πασά, πού ήταν αβρότατος μαζί τους και τους δώριζε συχνά διαμάντια και μαργαριτάρια». Μετά τη δεύτερη κατάληψη της Πρέβεζας, ο Αλή Πασάς αν και δήλωσε πως θα σεβόταν την εσωτερική αυτονομία της πόλης, φρόντισε να τοποθετήσει στην ηγεσία της «Εξάρας» (όργανο αυτοδιοίκησης) πρόσωπα πιστά σε αυτόν. Οι Αλβανοί Μπεκήρ Αγάς και Τσατς Μπέης, όργανα του Αλή, ασκούσαν τρομοκρατία στην πόλη. Κύριο τους μέλημα ήταν να δημεύουν περιουσίες κατοίκων και να τις παραχωρούν είτε σε συμπατριώτες τους είτε σε Έλληνες πιστούς στον Αλή. (Κ.Ρωμαίος: «Eλλάς», τόμος 2ος, σελ 368-370, εκδ. Γιοβάνη). Τελικά, ο Αλή Πασάς δεν πρόλαβε να εδραιωθεί στην νέα έδρα του την Πρέβεζα, γιατί το 1822 είχε το γνωστό άδοξο τέλος στο νησάκι των Ιωαννίνων με τον αποκεφαλισμό του από στρατεύματα του Χουρσίτ Πασά, το δε κεφάλι του πήρε αλατισμένο την οδό προς Κωνσταντινούπολη. Ο τάφος του ακέφαλου σώματός του βρίσκεται σήμερα στο Φρούριο του Ιτς Καλέ στα Ιωάννινα. Μετά το βίαιο θάνατο του Αλή Πασά, σε ηλικία 82 ετών, το 1822, η Πρέβεζα παρέμεινε στα χέρια των Οθωμανών άλλα 90 χρόνια, μέχρι την 21η Οκτωβρίου 1912, οπότε απελευθερώθηκε από τον Ελληνικό Στρατό υπό τον Ταγματάρχη Παναγιώτη Σπηλιάδη, προς τιμήν του οποίου φέρει το όνομα η παραλιακή λεωφόρος της Πρέβεζας.


Αναφορές Επεξεργασία

  1. ↑ Μπάμπης Τσόκας: "Συνέντευξη στην Μαρία Τομαρά, 2011"
  2. ↑ Ιστοσελίδα Σουηδικής Ακαδημίας Κινηματογράφου: http://www.sfi.se/sv/svensk-filmdatabas/Item/?type=PERSON&itemid=177398
  3. ↑ http://content.yudu.com/Library/A1tei7/32011/resources/9.htm

Πηγές Επεξεργασία

  • Chandler, David G: «Dictionary of the Napoleonic Wars», New York: Simon & Schuster; 1993.
  • «Chronicles of the French Revolution London»: Chronicle Communications Ltd., 1989; P. 581.
  • Κάδμιος: «Πολεμικαί Επιχειρήσεις παρά την Πρέβεζαν», εκδόσεις Σαλίβερου, εν Αθήναις, 1900, σελίδα 14.
  • Εκδοτική Αθηνών: «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», Βραβείο Ακαδημίας Αθηνών.
  • Μάνος Δημήτριος: «Αλή Πασάς Τεπελενλής», Εκδόσεις Άλφα, Αθήνα.
  • Στρατηγός Camus: «Απομνημονεύματα», Παρίσι, 1815.
  • Cronin, Vincent: «Napoleon», εκδόσεις Harper Collins Publishers, Λονδίνο 1994; pp. 141–143.
  • Herold J. Christopher: «The Age of Napoleon», εκδόσεις Houghton Mifflin Company, Boston, 1987; pp. 58–59.
  • Markham, Felix: «Napoleon» εκδόσεις A Mentor, New York, 1966; pp. 53–54.
  • Goodwin Jason: «Lords of the Horizons», κεφάλαιο 24, The Auspicious Event, έκδοση 1998.
  • Davis Claire: «The Palace of Topkapi in Istanbul», Εκδόσεις Charles Scribner's Sons, Ney York 1970. pp. 213–217. ASIN B000NP64Z2.
  • Ελευθεροτυπία: «Τα Ιστορικά: Ο Αλή Πασάς στην Πρέβεζα. Περιγραφή Περιηγητών».
  • Plombar William: «Αλή Πασάς Το Διαμάντι των Ιωαννίνων» (1741-1822), Εκδόσεις: Δωδώνη.
  • Ρωμαίος Κωνσταντίνος: «Eλλάς», τόμος 2ος, σελ 368-370, εκδόσεις Γιοβάνη.
  • Θεόφιλος Σπυράκος: «Ιστορία και Αρχαιότητες της Ηπείρου», Αθήνα, 2007.


Βουλευτές Πρέβεζας με τη μεγαλύτερη συνολικά θητεία Επεξεργασία

Κατάταξη Ονοματεπώνυμο Βουλευτή Συνολική θητεία Ισοδύναμο σε έτη
1ος
 Θεόδωρος Χαβίνης
6.693 ημέρες
18 έτη & 4 μήνες
2ος
 Γεώργιος Τρυφωνίδης
4.443 ημέρες
12 έτη & 2 μήνες
3ος
 Κωνσταντίνος Μπάρκας
4.330 ημέρες
11 έτη & 11 μήνες
4ος
 Αναστάσιος Μπάλκος
4.158 ημέρες
11 έτη & 5 μήνες
5ος
 Πέτρος Γαρουφαλιάς
3.799 ημέρες
10 έτη & 5 μήνες
6ος
 Κωνσταντίνος Καλκάνης
3.782 ημέρες
10 έτη & 4 μήνες
7ος
 Γεώργιος Γερογιάννης
3.422 ημέρες
9 έτη & 5 μήνες
8ος
 Αθανάσιος Αυγερινός
3.076 ημέρες
8 έτη & 5 μήνες
9ος
 Στέργιος Γιαννάκης
3.038 ημέρες
8 έτη & 4 μήνες
10ος
 Χριστόφορος Τσαντούλας
2.986 ημέρες
8 έτη & 2 μήνες
11ος
 Ευάγγελος Παπαχρήστος
2.901 ημέρες
7 έτη & 11 μήνες
12ος
 Σπυρίδων Κατηνιώτης
2.759 ημέρες
7 έτη & 7 μήνες

Βουλευτές Πρέβεζας με τη μεγαλύτερη συνεχόμενη θητεία Επεξεργασία

Κατάταξη Ονοματεπώνυμο Βουλευτή Συνεχόμενη θητεία Ισοδύναμο σε έτη
1ος
 Κωνσταντίνος Μπάρκας
4.330 ημέρες
11 έτη & 11 μήνες
2ος
 Αναστάσιος Μπάλκος
4.158 ημέρες
11 έτη & 5 μήνες
3ος
 Γεώργιος Τρυφωνίδης
3.721 ημέρες
10 έτη & 2 μήνες
4ος
 Θεόδωρος Χαβίνης
3.669 ημέρες
10 έτη & 1 μήνας
5ος
 Στέργιος Γιαννάκης
3.038 ημέρες
8 έτη & 4 μήνες
6ος
 Χριστόφορος Τσαντούλας [Σημ. 1]
2.986 ημέρες
8 έτη & 2 μήνες
7ος
 Ευάγγελος Παπαχρήστος
2.901 ημέρες
7 έτη & 11 μήνες
8ος
 Θεόδωρος Χαβίνης [Σημ. 2]
2.833 ημέρες
7 έτη & 9 μήνες
9ος
 Σπυρίδων Κατηνιώτης
2.759 ημέρες
7 έτη & 7 μήνες
10ος
 Σπυρίδων Καραμούτσος
2.544 ημέρες
6 έτη & 11 μήνες
11ος
 Δημήτριος Δαγκλής
2.499 ημέρες
6 έτη & 10 μήνες

Σημειώσεις

  1. ↑ Οι θητείες του πριν και μετά τη Δικτατορία των Συνταγματαρχών θεωρούνται συνεχόμενες.
  2. ↑ Ο μόνος βουλευτής Πρέβεζας που κατέχει δύο θέσεις στην κατάσταση αυτή.

Βουλευτές Πρέβεζας που εκλέχθηκαν πάνω από 4 φορές Επεξεργασία

Κατάταξη Ονοματεπώνυμο Βουλευτή Φορές που εκλέχθηκε
1ος
 Θεόδωρος Χαβίνης
10
2ος
 Κωνσταντίνος Καλκάνης
7
3ος
 Κωνσταντίνος Μπάρκας
6
4ος
 Πέτρος Γαρουφαλιάς
6
5ος
 Λεωνίδας Τσιόκος
5
6ος
 Γεώργιος Τρυφωνίδης
4
7ος
 Χριστόφορος Τσαντούλας
4
8ος
 Σπυρίδων Καραμούτσος
4

Χρονολόγιο Πρέβεζας Επεξεργασία

Χρονολόγιο Πρέβεζας
Ημερομηνία ΕΕΕΕ.ΜΜ.ΗΗ Πληροφορία Συγγραφέας Τίτλος άρθρου Τίτλος βιβλίου ή περιοδικού Σελίδα/ες Σύνδεσμος
2024.03.23
Φωτιά στο ιερό του ναού του αγίου Βασιλείου Πρεβέζης, με εκτεταμένες ζημιές στο αριστερό τμήμα του ιερού και στον ναό από τον πολύ καπνό. Η φωτιά εκδηλώθηκε λίγο μετά τα μεσάνυχτα, μετά του α΄ χαιρετισμούς (Παρασκευή, 22 Μαρτίου 2024).
Γιώργος Ευσταθίου
Πυρκαγιά στον Ι.Ν. Αγίου Βασιλείου στην Πρέβεζα – Μεγάλες οι ζημιές στο Ιερό της Εκκλησίας
Preveza Today
https://www.prevezatoday.gr/pyrkagia-ston-i-n-agioy-vasileioy-stin-preveza-megales-oi-zimies-sto-iero-tis-ekklisias/
1953.08.31
Διακήρυξη για την κατασκευή του Καραμανείου Νηπιαγωγείου, προϋπολογισμού 67.000.000 δραχμών.
Μητροπολίτης Στυλιανός (Κορνάρος)
Καραμάνειον Κληροδότημα. Διακήρυξις
Βήμα Πρεβέζης, φ. 554/31.8.1953
σελ. 2
1953.00.00
Κατεδαφίστηκε το καμπαναριό της καθολικής εκκλησίας της Πρέβεζας (Φραγκόκλησας) με απόφαση του Δημάρχου Ιωάννη Θ. Μουστάκη. Οι καμπάνες τοποθετήθηκαν στα καμπαναριά του αγίου Χαραλάμπους και του αγίου Βασιλείου.
Νίκος Δ. Καράμπελας
Ο Βενετσιάνικος πύργος του ρολογιού της Πρέβεζας
Ηπειρωτικό Ημερολόγιο, τμ. 36, Ιωάννινα, 2017
σελ. 355-406 (εδώ 382)
https://www.academia.edu/35727372/
1950.00.00
Κατασκευάζεται το τσιμεντένιο "καπέλο" στον Πύργο του ρολογιού της Πρέβεζας, για να τοποθετηθούν σε αυτό οι καμπάνες του καμπαναριού του ναού, το οποίο υπέστη σοβαρές ζημιές από σεισμό.
Νίκος Δ. Καράμπελας
Ο Βενετσιάνικος πύργος του ρολογιού της Πρέβεζας
Ηπειρωτικό Ημερολόγιο, τμ. 36, Ιωάννινα, 2017
σελ. 355-406 (εδώ 381-382)
https://www.academia.edu/35727372/
1500.00.00
Ναός της Παναγίας Πρεβέντζας Ακαρνανίας. Οικοδομήθηκε επί Δεσποτάτου. Να δούμε το τοπωνύμιο Πρεβέντζα και εδώ.
Παναγιώτης Λ. Βοκοτόπουλος
Ο ναός της Παναγίας στην Πρεβέντζα της Ακαρνανίας
Βυζάντιον, τχ. 1, Αθήνα, 1986
σελ. 251-275
https://www.academia.edu/39585923/
1928.00.00
Το οικωνύμιο Πρεβέντζα, του Δήμου Αιγινίου, της επαρχίας Καλαμπάκας, του τότε νομού Τρικάλων, μετονομάστηκε σε Διάβα, επιβεβαιώνοντας έτσι την ετυμολογία του ονόματος Πρέβεζα.
Δικαίος Β. Βαγιακάκος
Η Δημογραφική και τοπωνυμική κατάστασις της Θεσσαλίας και της Άρτης κατά την προσάρτησίν των εις το Ελληνικόν Κράτος 1881
Σκουφάς, τχ. 101 (2009), τόμος ΙΔ΄, Άρτα, 2009
σελ. 92
https://olympias.lib.uoi.gr/
1816.10.00
Πέθανε ο προξενικός πράκτωρ της Γαλλίας στην Πρέβεζα, Σταθάκης Παρούσης. Εις το προξενικόν πρακτορείον τον διεδέχθη ο υιός του Αλέξανδρος Παρούσης.
Νικόλαος Β. Αλίβερτης
Επιστολαί του H. Pouqueville, υποπροξένου της Γαλλίας εν Άρτη (1815-1817)
Σκουφάς, τχ. 5 (Ιούνιος 1956), έτος Βον, Άρτα, 1956
σελ. 249
1806.04.20 c.
Ο γνωστός Ιταλός ζωγράφος από τη Ρώμη Simone Pomardi και ο Ιρλανδός αρχαιολόγος Edward Dodwell επισκέφθηκαν για λίγες ώρες την Πρέβεζα, λόγω του άσχημου καιρού που ανάγκασε το πλοίο τους να βρει καταφύγιο στο λιμάνι της Πρέβεζας. Ταξίδευαν από τη Λευκάδα προς την Κέρκυρα, επιστρέφοντας στην Ιταλία μετά το μακρύ ταξίδι τους στην Ελλάδα (Φεβρουάριος 1805-Απρίλιος 1806). 4.000 κάτοικοι στην Πρέβεζα, μετά την καταστροφή της από τον Αλή πασά.
Ι. Σ. Κεφαλίδης
3.6.4 Simone Pomardi
Ιταλοί περιηγητές στον Ελλαδικό χώρο από τον 15ο αιώνα έως τον 19ο, Θεσσαλονίκη, 2008.
Simone Pomardi, Viaggio nella Grecia, Roma, 1820
107-108 (156-157, vol. II, Pomardi)
1879.02.23
Ο επίσκοπος Άρτης & Πρεβέζης Σεραφείμ Ξενόπουλος ήρθε στον μητροπολιτικόν ναόν (άραγε ποιου αγίου;;; του αγ. Χαραλάμπους ή του αγ. Νικολάου) για τους Χαιρετισμούς της Παναγίας. Μετά το πέρας της ακολουθίας μετέβη εις τον οίκον του (Σημαντική πληροφορία για να εξακριβώσουμε εάν ο ναός του αγ. Χαραλάμπους ήταν μητροπολιτικός από τότε ή εάν ήταν αυτός του αγ. Νικολάου.
Κώστας Σταματόπουλος / Πάνος Θ. Κολοκοτρώνης
Επιστολή του Πάνου Θ. Κολοκοτρώνη προς τον Ανδρέα Καλίνσκη της 25.2.1979.
Οι επιστολές του Πάνου Θ. Κολοκοτρώνη προς τον Ανδρέα Καλίνσκη, Πρέβεζα, 2020.
132
1888.09.29
Η αυτοκράτειρα της Αυστρίας Ελισάβετ επισκέπτεται την Πρέβεζα
Ελένη Μάργαρη
Μια πατρίδα για το μέλλον. Η αυτοκράτειρα Ελισάβετ της Αυστρίας στην Ήπειρο και την Αιτωλοακαρνανία.
Ηπειρωτικό Ημερολόγιο, τχ. 35, Ιωάννινα 2016, σ. 121-147.
129-130
https://www.academia.edu/35006473
1859.03.02
Βασιλικός υποπρόξενος της Ελλάδος στην Πρέβεζα ήταν ο Ε. Χουρμουζιάδης
Ανδρέας Καντιάνης (Υπουργείο Εξωτερικών)
Απόκομμα εγγράφου με σφραγίδα του Ελληνικού Υποπροξενίου Πρεβέζης και υπογραφή του υποπροξένου.
1861.09.25
Βασιλικός υποπρόξενος της Ελλάδος στην Πρέβεζα ήταν ο Ε. Χουρμουζιάδης
Περιστάνογλου Γιάννης
Το Ελληνικό Ταχυδρομείο Πρεβέζης τον 19ο αιώνα. Άγνωστες σελίδες της ιστορίας του.
Το Γραμματόσημο, τχ. 16, Οκτώβριος 2017
σελ. 46-47
http://www.fea.gr/gr/articles-PDF/Peristanoglou/$-TAXYD-PREVEZIS.pdf
1809.03.09
Το μπρίκι (πλοίο) Κονφάουντερ (Confounder) έφτασε στην Πρέβεζα. Καπετάνιος ο James Valobra
Λιβιτσάνης Γεράσιμος
Τα Ιόνια νησιά κατά τους Ναπολεόντιους πολέμους. Το βρετανικό μπρίκι Κονφάουντερ (Confounder), α΄ μέρος
Η Κεφαλονίτικη Πρόοδος, (τριμηνιαίο περιοδικό ιστορίας, λαογραφίας, τέχνης και επικαιρότητας), τχ. 29, Ιανουάριος-Μάρτιος 2019
σελ. 25
https://www.academia.edu/38971308
1815.11.23
Ο έκπτωτος βασιλιάς της Σουηδίας Γουσταύος Αδόλφος επισκέπτεται την Πρέβεζα. Τον συναντούν ο Αλή πασάς και ο Hughes Pouqueville. Στις 25 Νοεμβρίου φτάνει ο Μουχτάρ με το ιππικό και η Πρέβεζα γεμίζει στρατό και Αλβανούς. Στις 27 Νοεμβρίου ο βασιλιάς πουλάει μυστικά στον Αλή ένα μονόπετρο (διαμάντι) για 12.000 τσεκίνια. The unfortunate Gustave pressed by the need secretly sold to the vizier a solitary of the greatest beauty for the sum of twelve thousand sequins !! We assure you that it is worth double! So that the vizier will have recovered his expenses είναι η μετάφραση του γαλλικού κειμένου του ημερολογίου του Hughes που πουλήθηκε στη δημοπρασία, από όπου αντλούμε τις πληροφορίες. Στις 28 Νοεμβρίου ο Γουσταύος φεύγει για την Αγία Μαύρα.
Συντάκτης της περιγραφής του λότου προς πώληση
Hugues POUQUEVILLE. Manuscrit autographe de son journal, novembre-décembre 1815
Lettres et Manuscrits Autographes, κατάλογος του οίκου Alde του Παρισιού της 16.12.2011. Λότο Νο. 360. Πουλήθηκε 1.100 ευρώ
Λότο Νο. 360
https://www.lotsearch.net/lot/hugues-pouqueville-manuscrit-autographe-de-son-journal-novembre-decembre-46131985?searchID=1935481
Βλ. σχετικά και σελίδα 65 του άρθρου για τον Thomas Hughes στην Πρέβεζα.
1881.09.15
Ο βασιλεύς Γεώργιος Α΄ επιβιβασθείς επί της "Ίριδος" κατηυθήνθη προς τον Αμβρακικόν. Κατά την διέλευσιν του πλοίου εκ του στενού της Πρέβεζας, ο βασιλεύες έγινεν αντικείμενον θερμοτάτατων εκδηλώσεων και χειροκροτημάτων εκ μέρους του συγκεντρωθέντος εις την παραλίας χριστιανικού, ελληνικού στοιχείου, τουρκικόν δε απόσπασμα παρατεταγμένον εις αυτήν απέδωσε τιμάς. Τιμής ένεκεν αι τουρκικαί αρχαί Πρεβέζης δια πλοιαρίων ηκολούθησαν την "Ίριδα" μέχρι του στομίου του Αμβρακικού.
Καρατζένης Δημήτριος Φ.
Η Εκατονταετηρίς της Άρτης 1881 -1981, Αθήνα, 1982
σελ. 48
http://www.dimitrioskaratzenis.gr
2019.02.15
Πέθανε ο Θανάσης Π. Τσόκας, εκδότης αρκετών εφημερίδων της Πρέβεζας. Κηδεύθηκε από τον ναό άγιου Νικολάου την Κυριακή 17.2.2019
ΝΔΚ
1963.09.00
Ολοκληρώθηκε η κατασκευή των Στρατιωτικών Οικημάτων Αξιωματικών (ΣΟΑ) στην Πρέβεζα και κατοίκησαν οι πρώτοι ένοικοι αξιωματικοί. Μπορούσαν να μείνουν μάξιμουμ τρία χρόνια. Ο Στέφανος Γ. Κοκκινέλης, αξιωματικός πεζικού, έμεινε με την οικογένειά του για πρώτη φορά στο κάτω αριστερά διαμέρισμα για τρία χρόνια (Σεπτέμβριος 1963-1966) και ξαναμείνανε το 1970.
Χρυσόστομος (Μάκης) Κοκκινέλης (30.4.2019)
1966.07.00
Κατασκευάζονταν οι ογκόλιθοι για το λιμάνι της Πρέβεζας από τον εργολάβο/πολιτικό μηχανικό Σπύρο Κονοφάγο. Μέχρι τότε στο χώρο που είναι σήμερα το Τουριστικό Περίπτερο ήταν χαλάσματα από το Κάστρο της Μπούκας.
Χρυσόστομος (Μάκης) Κοκκινέλης (30.4.2019)
1967.07.15
Τοποθετούνται σε ειδική κρύπτη, κάτω από τον ανδριάντα του Οδυσσέα Ανδρούτσου, τα οστά του Οδυσσέως Ανδρούτσου και της συζύγου του Ελένης.
Φιλάρετος Βιτάλης
Τα Ελευθέρια. Τόμος αναμνηστικός επί τη εκατονπεντηκονταετηρίδι της εθνεγερσίας, Πρέβεζα, 1972
σελ. 88
1960.05.00
Εγκαινιάζεται επισήμως το Μπάλκειο Γηροκομείο Πρέβεζας. Πρόκειται για τα κτήρια δυτικά και νοτιοδυτικά του ναού του αγίου Νικολάου Πρεβέζης. Την ίδια ημέρα αποκαλύπτεται και η μαρμάρινη προτομή της δωρήτριας Αγγελικής Μπάλκου.
Φιλάρετος Βιτάλης
Τα Ελευθέρια. Τόμος αναμνηστικός επί τη εκατονπεντηκονταετηρίδι της εθνεγερσίας, Πρέβεζα, 1972
σελ. 157
1971.11.26
Εγκαινιάζεται επισήμως το Ποταμιάνειο Γηροκομείο Πρέβεζας. Πρόκειται για τα κτήρια νότια του ναού του αγίου Νικολάου Πρεβέζης. Το Γηροκομείο ονομάζεται πλέον Μπάλκειον & Ποταμιάνειον. Την ίδια ημέρα αποκαλύπτονται και οι δύο μπρούτζινες προτομές του Γεωργίου και Ελένης Ποταμιάνου, γονέων του εφοπλιστή Αναστασίου Ποταμιάνου που έκανε τη δωρεά.
Φιλάρετος Βιτάλης
Τα Ελευθέρια. Τόμος αναμνηστικός επί τη εκατονπεντηκονταετηρίδι της εθνεγερσίας, Πρέβεζα, 1972
σελ. 158
1853.03.04
Τοποθετήθηκε ξανά καμπάνα στον ναό του αγίου Δημητρίου Πρεβέζης. Η πρώτη στην Πρέβεζα (πιστεύω μετά από κάποια απαγόρευση να υπάρχουν καμπάνες). Μετά τοποθετήθηκαν στους ναούς του αγ. Χαραλάμπους, αγ. Νικολάου, Κοίμησης Θεοτόκου και πρ. Ηλία.
Γραμματέας του ναού του αγίου Δημητρίου
Καπιτολάριο του ναού του αγίου Δημητρίου, ΑΙΜΝΠ, Β.12/Π.87
σελ. 126
1755.08.29
Υπάρχει ήδη καμπάνα στον ναό του αγίου Δημητρίου Πρεβέζης.
Γραμματέας του ναού του αγίου Δημητρίου
Καπιτολάριο του ναού του αγίου Δημητρίου, ΑΙΜΝΠ, Β.12/Π.87
σελ. 6
1795.10.20
Αγοράστηκε νέα, βενετσιάνικη, καμπάνα στον ναό του αγίου Δημητρίου Πρεβέζης. To 1791, είχε ήδη τοποθετηθεί η βενετσιάνικη καμπάνα του πύργου του ρολογιού της Πρέβεζας.
Γραμματέας του ναού του αγίου Δημητρίου
Καπιτολάριο του ναού του αγίου Δημητρίου, ΑΙΜΝΠ, Β.12/Π.87
σελ. 14
1791.00.00
Κατασκευάστηκε στη Βενετία από τους φημισμένους κατασκευαστές καμπανών Canciani, η καμπάνα του ρολογιού, για λογαριασμό της κοινότητας της Πρέβεζας με σκοπό να τοποθετηθεί στον τότε ανεγειρόμενο πύργο του ρολογιού.
Νίκος Δ. Καράμπελας
Ο Βενετσιάνικος Πύργος του Ρολογιού της Πρέβεζας και η κατασκευασμένη από τους Canciani καμπάνα του. Η ιστορική τους διαδρομή από το 1792 μέχρι σήμερα
σελ. 355, 365-367
1478.00.00
ἐκτίσθη δὲ ἡ Πρέβεζα εἰς τὸν καιρὸν τῆς βασιλείας τούτου τοῦ σουλτάνου, χρόνοι ἀπὸ κτίσεως κόσμουˏςϡ ϟε΄ (5995=1477-1478)
Ψευδο-Δωρόθεος
Βίβλος Ιστορική του Ψευδο-Δωροθέου, Canonicus Graecus Oxoniensis 67, Bodleian της Οξφόρδης
φ. 531r
1913.00.00
To 4o REP (τύπος αεροσκάφους), το πέταξε ο Νουρί στη Θεσσαλονίκη και αφέθηκε εκεί κατά τον Βαλκανικό Πόλεµο [κυριεύτηκε από τους Έλληνες και µεταφέρθηκε µε πλοίο στο µέτωπο της Ηπείρου, ∆.Β.]
Δημήτριος Βογιατζής
Η Εισαγωγή της Στρατιωτικής Αεροπορίας στις Βαλκανικές Χώρες 1912-13
Αεροπορική Επιθεώρηση 96 (2012), σελ. 2-43
σελ. 34
https://www.academia.edu/44966441
1814.02.22
Διορισμός του Αθανασίου Λιδωρίκη ως Ordinance Officer αξιωματικού της ??? από τον Αλή πασά, ενώ ο τελευταίος ήταν στην Πρέβεζα.
Δημοπράτης La Galerie Numismatique
Lot 421: The unique and historically important baton with concealed blade, belonged to Ali Pasha Tepelena of Ioannina
La Galerie Numismatique, Rue du Petit-Chene 32, Lausanne, Switzerland. March 4, 9:30 AM CET. Vienna, Austria
Lot 421
Περιγραφή του λότου


Εβραϊκές Κοινότητες Ελλάδος Επεξεργασία

1 Ε..Ε..2 ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ:: Δημήτριος Παυλίδης. Ιστορία των Ισραηλιτικών Κοινοτήτων Ελλάδος κατά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο...

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ :: Εισαγωγή 3 Β Παγκόσμιος Πόλεμος 5 Βέροια 6 Καστοριά 9 Θήβα 12 Φλώρινα 16 Αγρίνιο 19 Αθήνα 28 Χαλκίδα 39 Θεσσαλονίκη 43 Αλεξανδρούπολη 50 Διδυμότειχο 52 Δράμα 53 Καβάλα 56 Ξάνθη 58 Σέρρες 59 Κομοτηνή 62 Νέα Ορεστιάδα και Σουφλί 65 Λάρισα 67 Βόλος 68 Καρδίτσα 70 Τρίκαλα 71 Κέρκυρα 72 Χανιά 76 Άρτα 79 Πρέβεζα 83 Ιωάννινα 85 Πάτρα 88 Κως 91 Ρόδος 94 Πηγές 97

3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ας ξεκινήσουμε πρώτα µε τη λέξη που υποδηλώνει την εβραϊκή Θρησκεία. Ιουδαϊσμός. Ο ιουδαϊσμός είναι µια αποκαλυπτική θρησκεία που σχετίζεται µε το εβραϊκό έθνος. Ο όρος είναι περισσότερο ελληνικός και τον συναντάμε στην Παλαιά Διαθήκη. Ο αντίστοιχος εβραϊκός είναι: Yahadut. Αρχικά η λέξη είχε περισσότερο αρνητική σημασία. Με την πάροδο όμως των χρόνων επικράτησε ως δηλωτική της θρησκείας των Ιουδαίων. Πηγή του ιουδαϊσµού είναι η Βίβλος, η οποία χωρίζεται σε τρία μέρη: την Τορά ή Νόμο ή Πεντάτευχο, τους Προφήτες και τα Αγι. Ακολουθεί το Βαβυλωνιακό Ταλµούδ που περιλαµβάνει ερμηνευτικές προσεγγίσεις µεγάλων ραβίνων του ιουδαϊσμού. Τον 11ο -12ο αι. µ.χ. θα κάνει την εµφάνισή του το µυστικό ρεύµα του καββαλισµού, που θα επηρεάσει τη λαϊκή θρησκευτικότητα. Τη λέξη Ισραήλ τη συναντάµε στην Παλαιά ιαθήκη µε πολλές σημασίες. Έτσι η λέξη δηλώνει τον ισχυρό- δυνατό, τους απογόνους του Ιακώβ, το Ν. Βασίλειο του Ιούδα, όλους όσοι επέστρεψαν στην Παλαιστίνη µετά τη Βαβυλώνια αιχμαλωσία. Ο Ισραηλινός είναι ο κάτοικος του σημερινού Ισραήλ, ενώ ο Ισραηλίτης ο πιστός του ιουδαϊσμού, ανεξάρτητα από την εθνικότητα την οποία κατέχει. Ο εβραϊκός λαός εµφανίζεται στην ιστορία περίπου το 2000 π.χ. Η βιβλική ιστορία ξεκινάει µε τον Αβραάµ (1800 π.χ.), ο οποίος µεταναστεύει από την Ουρ (της Ν. Μεσοποταµίας) στη γη Χαναάν (σηµερινή Παλαιστίνη). Ακολουθεί η περίοδος της παραµονής των Ισραηλιτών στην Αίγυπτο ( π.χ.). Η έξοδος των Ισραηλιτών από την Αίγυπτο µε την καθοδήγηση του Μωυσή σηματοδοτεί µια νέα περίοδο στη ιστορία τους. Η περιπλάνησή τους στην έρηµο (η οποία διήρκεσε 40 χρόνια)

4 δεν είναι µόνο µια δοκιμασία αλλά και µια θρησκευτική αφύπνιση, εφόσον ανανεώνεται η διαθήκη µε τον ένα Θεό και σφραγίζεται η πίστη σε µια απόλυτη μηδενική κοσµική θεότητα, σε αντιδιαστολή µε τις άλλες ειδωλολατρικές θρησκείες εκείνης της εποχής.η ιστορία των Ιουδαίων από τότε και στο εξής θα χαρακτηρίζεται από διαρκείς πολέµους και µακροχρόνιες κατακτήσεις. Οι δοκιµασίες αυτές θα αναγκάσουν τους κατοίκους του Ισραήλ να µεταναστεύσουν. Και οι Ιουδαίοι όµως της διασποράς θα γνωρίσουν πολλές περιπέτειες. Κατά την πρώτη σταυροφορία (1096) οι Ιουδαίοι του Ρήνου θα σφαγιαστούν, ενώ µετά τις αιµατοχυσίες και το διάταγµα (1492) της Ισπανίας οι Ιουδαίοι θα αναγκαστούν να µεταναστεύσουν ξανά. Αλλά και στη συνέχεια δεν είναι σπάνια τα πογκρόµ κατά των εβραϊκών κοινοτήτων. Όλες αυτές οι δυσκολίες θα οδηγήσουν στη διαµόρφωση του σιωνιστικού κινήµατος, που έθεσε ως πρωταρχικό του σκοπό την επιστροφή των Ιουδαίων στην Παλαιστίνη. Τελικά, θα ιδρυθεί το κράτος του Ισραήλ στις 14 Μαΐου Πριν όµως από την εκπλήρωση αυτού του ονείρου ο λαός του Ισραήλ γνώρισε µια πρωτοφανή θηριωδία εις βάρος του κατά τη διάρκεια του Β Παγκοσµίου Πολέµου. Πολλές συναγωγές της Ελλάδας, και όχι µόνο, αποδεκατίστηκαν και έπαψαν να λειτουργούν από τότε και στο εξής. Η µεγαλύτερη ιουδαϊκή κοινότητα είναι των ΗΠΑ ( ), ακολουθούν αυτές των χωρών της πρώην Σοβιετικής Ένωσης ( ), της Ευρώπης, του Καναδά κ.λπ. Καταληκτικά θα λέγαµε ότι ο σηµερινός ιουδαϊσμός αποτελεί εξέλιξη τεσσάρων χιλιάδων χρόνων και έχει δεχτεί ένα πλήθος πολιτισµικών επιδράσεων από τις χώρες στις οποίες οι Εβραίοι κατοίκησαν. Μετά από αυτές τις ζυµώσεις αναπτύχθηκαν εντός του ιουδαϊσμού διάφοροι κλάδοι όπως ο ορθόδοξος, ο συντηρητικός, ο µεταρρυθµισµένος, ο προοδευτικός, ο αναδομημένος και ο σιωνιστικός.

5 Β Παγκόσμιιος πόλεμος Κατά το Β' Παγκόσµιο Πόλεµο, όταν οι Ιταλοί (1940) και οι Γερµανοί (1941) επιτέθηκαν κατά της Ελλάδος, Εβραίοι πολέµησαν στις τάξεις του Ελληνικού Στρατού. Από αυτούς 343 έφεραν το βαθµό του αξιωµατικού ή του υπαξιωµατικού, ενώ περισσότεροι από 200, αξιωµατικοί κι οπλίτες, έπεσαν στα πεδία της µάχης. Μετά το τέλος του Πολέµου υπήρχαν στην Ελλάδα λιγότεροι από Εβραίοι. Κατά τη ναζιστική κατοχή, οι ισραηλιτικές κοινότητες της Ελλάδας αποδεκατίσθηκαν µε τη µεταφορά των Εβραίων σε στρατόπεδα συγκεντρώσεως στην Πολωνία και στη Γερµανία ή µε την εκτέλεσή τους στην Ελλάδα. Οι απώλειες ήταν 86% του εβραϊκού πληθυσµού της Ελλάδας, δηλαδή από τα υψηλότερα ποσοστά της Ευρώπης. Οι περισσότεροι Εβραίοι που διασώθηκαν, οφείλουν την σωτηρία τους στη χείρα βοηθείας που έτεινε ο χριστιανικός πληθυσμός στους Εβραίους αδελφούς του. Αρκετοί Εβραίοι, που κατόρθωσαν να αποφύγουν την σύλληψη και την εξόντωση, εντάχθηκαν στις δυνάµεις αντίστασης, που πολεµούσαν στα ελληνικά βουνά και στο µυστικό πόλεµο των πόλεων εναντίον του κατακτητή. Ο εβραϊκός πληθυσµός µειώθηκε ακόµα περισσότερο κατά τα µεταπολεµικά χρόνια από τη µετανάστευση αρκετών Εβραίων στο Ισραήλ και στις Η.Π.Α. Σήµερα στην Ελλάδα ζουν περίπου Εβραίοι οργανωµένοι σε 8 Κοινότητες.

6 Ομάδα 1 Άρης Σταθής Διιονύσης Κάντζολας Λευτέρης Σαγώνας Αντώνης Δελέντας Βέροιια H πρώτη µαρτυρία για την ύπαρξη εβραϊκής κοινότητας απαντά στις Πράξεις των Αποστόλων και αναφέρεται ρητά από τον Απόστολο Παύλο, ο οποίος µάλιστα επισκέφθηκε τη Βέροια κατά τη δεύτερη και τρίτη περιοδεία του στη Μακεδονία, το 50 ή 51 και το 57 µ.χ. Ο Παύλος µαζί µε το Σίλα ήλθε στη Βέροια από τη Θεσσαλονίκη, όπου το κήρυγµα του αντιµετωπίστηκε αρνητικά. Οι Πράξεις των Αποστόλων αναφέρουν ότι ο Παύλος και ο Σίλας κατευθύνθηκαν στη συναγωγή και ότι ο Παύλος δίδασκε κάθε µέρα. εν διευκρινίζουν, όµως, εάν ο Παύλος χρησιµοποίησε για τα καθηµερινά κηρύγµατα του τη συναγωγή ή ένα άλλο µέρος, εκεί όπου σήµερα βρίσκεται το λεγόµενο Βήµα του Αποστόλου Παύλου. Το κήρυγµα του Αποστόλου Παύλου βρήκε ανταπόκριση και ένας σηµαντικός αριθµός τόσο Εβραίων όσο και ειδωλολατρών ασπάστηκε το Χριστιανισµό. Μια πρόσθετη πληροφορία, εκτός από αυτή του Παύλου για την ύπαρξη εβραϊκής κοινότητας στη Βέροια, προέρχεται από µία επιτύµβια επιγραφή που αφιερώνεται από κάποιον Αλέξανδρο στην πεθερά του Μαρέα (ίσως Μάρθα) για τις ευεργεσίες της και προτρέπει όποιον επισκεφθεί τον τάφο να «δώσει τη αγιωτάτη συναγωγή δηνάρια». Μετά το 10ο αιώνα ύστερα από πολλές λεηλατήσεις και απόπειρες κατάκτησης της Βέροιας, αφού αποτελούσε µία από τις σηµαντικότερες πόλεις της Μακεδονίας, η αίγλη της εβραϊκής κοινότητας είχε υποστεί φανερή φθορά και δεν συγκαταλεγόταν πλέον στα κέντρα του ρωµανιώτικου εβραϊσµού. Ο Εβραίος περιηγητής του 12ου αιώνα Βενιαµίν της Τουδέλας δεν επισκέφθηκε τη Βέροια. Ήδη

7 από το τέλος του 14ου αιώνα, οι Εβραίοι καταφεύγουν στη νότια Βαλκανική. Τους ολιγάριθµους Ασκεναζίµ ακολούθησε ένα ρεύµα προσφύγων µετά την εκδίωξη των Εβραίων από την Ισπανία το Οι νεοφερµένοι µετέβαλαν τη δηµογραφική σύνθεση των κοινοτήτων στις οποίες κατέφυγαν. Σε σύντοµο χρονικό διάστηµα οι ελληνόφωνοι Ρωµανιώτες αφοµοιώθηκαν από τους πολυπληθέστερους ισπανόφωνους Σεφαραδίτες, οι οποίοι επέβαλαν τη γλώσσα τους, τις συνήθειες και το τελετουργικό τους στους Ρωµανιώτες. Η νέα αυτή εβραϊκή κοινότητα της Βέροιας εξελίχθηκε σε µία από τις σηµαντικότερες της Μακεδονίας. Το κίνηµα του Σαµπαράι Τσβι είχε µεγάλη απήχηση στη Βέροια κατά το Την εποχή των µεγάλων προσηλυτισµών, , πολλοί Εβραίοι της Βέροιας ασπάστηκαν το ισλάµ και αναγκάστηκαν να χωρίσουν από τις γυναίκες τους που προτίµησαν να παραµείνουν πιστές στον ιουδαϊσµό. Μετά την απελευθέρωση της πόλης από τον ελληνικό στρατό το 1912, η εβραϊκή κοινότητα άρχισε να εντάσσεται στο ελληνικό κράτος σταδιακά. Όµως, αυτό σήµαινε και ριζική αλλαγή της θέσης της κοινότητας: από συγκροτηµένο µιλέτ, συχνά πιο προνοµιούχο από τα άλλα, µιας πολυεθνικής αυτοκρατορίας, µετατράπηκε σε θρησκευτική κοινότητα ενός εθνικού κράτους. Μια µειονότητα που δεν µπορεί να χαρακτηριστεί µόνο ως θρησκευτική, ούτε βέβαια ως εθνική, αλλά ως µια κοινότητα που είχε ιδιαίτερα πολιτισµικά χαρακτηριστικά. Παρ όλ αυτά, οι Εβραίοι της Βέροιας εντάσσονται οµαλά στο ελληνικό κράτος. Χάρη στην υποχρεωτική εκπαίδευση, οι νεότεροι έγιναν ελληνόφωνοι µε µερίδιο στον ηρωισµό και τις απώλειες κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων του ελληνικού στρατού το εύτερο Παγκόσµιο Πόλεµό. Η αρχή της γερµανικής κατοχής φαίνονταν ήπια και αρκετοί Εβραίοι από τη βουλγαρική ζώνη κατοχής κατέφυγαν στη Βέροια. Το Μάιο του 1943, 680 Εβραίοι, από τους 850 που είχαν καταµετρηθεί στην απογραφή του 1940, εκτοπίζονται στα στρατόπεδα συγκέντρωσης.

8 Ελάχιστοι κατόρθωσαν να διαφύγουν στις περιοχές που έλεγχε η Αντίσταση. Όταν η εβραϊκή κοινότητα της Βέροιας επανασυστήνεται το 1948, οι επιζώντες ήταν µόλις 111. Λίγοι από αυτούς θα παραµείνουν. Οι περισσότεροι θα προτιµήσουν να εγκατασταθούν στη Θεσσαλονίκη ή στο Ισραήλ. Το 1973 υπήρχαν τρεις εβραϊκές οικογένειες στη Βέροια. Σήµερα δεν έχει αποµείνει παρά µόνο µία. Παραδοσιακά σπίτια της εβραϊκής συνοικίας "Μπαρμπούτα".

9 Καστοριιά Εκεί, μαρτυρείται εγκατάσταση ελληνόφωνων Εβραίων από τον 10ο ήδη αιώνα, οι οποίοι γρήγορα σχημάτισαν ρωμανιωτική κοινότητα. Μια κοινότητα, που απέκτησε όχι μόνον οικονομική ισχύ, αναδεικνύοντας μεγάλους εμπόρους, αλλά και πνευματική λάμψη, αναδεικνύοντας σπουδαίους ραβίνους, μελετητές της Τορά, σημαντικότερος των οποίων αναφέρεται ο Τοβία μπεν Ελιέζερ. Στα μέσα του 15ου αιώνα, ένα μεγάλο μέρος των μελών της κοινότητας εγκαταστάθηκε στον Μπαλατά της Κωνσταντινούπολης. Η μετεγκατάσταση αυτή έτυχε της εύνοιας του ίδιου του Μωάμεθ, ο οποίος επιδίωξε να εμπλουτίσει τη ρημαγμένη από κατοίκους Πόλη με ένα στοιχείο υγιές και ακμαίο. Οι Καστοριανοί Εβραίοι εποίκισαν την Επτάλοφο, ως "σουργκουνλού", δηλαδή ως αναγκαστικά μετοικίσαντες, έχτισαν τη δική τους Συναγωγή και για μία περίοδο ολόκληρος ο Μπαλατάς έφερε την ονομασία Καστοριά. Η πρόταση του Βαγιαζήτ να εγκατασταθούν στην Οθωμανική αυτοκρατορία Εβραίοι μετά το διωγμό τους από την Ιβηρική χερσόνησο, έφερε πολλούς σεφαραντίμ στην Καστοριά. Στα 1550, είχε ήδη σχηματιστεί μια νέα κοινότητα, από ισπανόφωνους αλλά και ιταλόφωνους φυγάδες. Στους επόμενους αιώνες, οι Εβραίοι της Καστοριάς, θα προσεγγίσουν πληθυσμιακά, το ένα δέκατο του συνόλου των κατοίκων της πόλης. Η πλειονότητα των μελών της εβραϊκής κοινότητας ήταν πλανόδιοι μικρέμποροι και τεχνίτες. Όμως υπήρχαν και αρκετοί μεγαλέμποροι, με ηγετική θέση τόσο στα κοινοτικά αξιώματα όσο και στην τοπική κοινωνία, των οποίων οι επιχειρήσεις απλώνονταν σε όλα τα τότε σημαντικά οικονομικά κέντρα της Ευρώπης (Βιέννη, Βουδαπέστη,Δρέσδη). Το 1830 χτίστηκε η τελευταία-χρονολογικά- Συναγωγή της Καστοριάς, η Μπεθ Καλ, με χορηγίες του Senor Σάκο, του Ισαάκ Μποχώρ και του Μωϋς Ρούσσο, αντικαθιστώντας κάποιες άλλες μικρότερες

10 συναγωγές, που καταστράφηκαν κυρίως από πυρκαγιές. Εκτός του κτίσματος της Συναγωγής υπήρχε το τελετουργικό λουτρό, Μικβέ και στο πίσω μέρος η ελληνοισραηλιτική σχολή. Μετά το 1912, με την ενσωμάτωση της πόλης στην ελληνική επικράτεια, οι Εβραίοι της Καστοριάς, είναι εγκαταστημένοι κυρίως, στη συνοικία Τσαρσί και δραστηριοποιούνται σε εμπορικές επιχειρήσεις υφασμάτων, υαλικών, νεωτερισμών, όμως υπάρχουν και ιδιοκτήτες ζαχαροπλαστείων, παντοπωλείων κ.ά. Μετά το 1941 και μέχρι τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας, στη ζώνη επιρροής της οποίας ανήκε η Καστοριά, οι Εβραίοι ζουν δυο "ήρεμα" χρόνια. Το Σεπτέμβριο του 1943 μπαίνουν στην πόλη οι Γερμανοί. Παραμονή του Γιομ Κιπούρ,- σύμφωνα με το πάγιο γερμανικό τέχνασμα της επιλογής μεγάλων εβραϊκών εορτών για την επιβολή αντισημιτικών μέτρων- ζητείται από την κοινότητα να καταβάλει ένα σημαντικό χρηματικό ποσό, ως αντίποινα-λύτρα για τη διαφυγή κάποιων νέων στο βουνό. Η Μπέρρυ Ναχμία, σε βιβλίο της, αναφέρει, πως ένα ακόμη γερμανικό τέχνασμα, ήταν η αποστολή πλαστών γραμμάτων που υποτίθεται έγραφαν συγγενικά πρόσωπα εγκαταστημένα δήθεν στη Πολωνία, με στόχο τον καθησυχασμό της εβραϊκής κοινότητας. Τη νύχτα της 24ης Μαρτίου 1944 συλλαμβάνεται ο εβραϊκός πληθυσμός της πόλης και φυλακίζεται στο Γυμνάσιο Θηλέων Καστοριάς. Τρεις μέρες μετά, 763 άνθρωποι, μαζί με ένα μικρό αριθμό Γιουγκοσλάβων Εβραίων που είχαν καταφύγει στην Καστοριά, οδηγούνται με φορτηγά στη Θεσσαλονίκη και από εκεί στην Πολωνία, στο ταξίδι χωρίς γυρισμό. Η Συναγωγή κατεδαφίζεται το 1948, το σχολείο λίγα χρόνια αργότερα. Το νεκροταφείο της κοινότητας, στην πηγή της Ντόμπλιτσας, δεν υπάρχει πια. Σήμερα, μια μόνον εβραϊκή οικογένεια κατοικεί στην πόλη. Πενήντα και κάτι χρόνια μετά, κανείς δε φαίνεται να θυμάται ή ακόμη χειρότερο, κανείς δε φαίνεται να γνωρίζει, πως για μια χιλιετία έζησε στον τόπο αυτό μια μεγάλη εβραϊκή κοινότητα. Σε πανοραμικό σημείο, με

11 υπέροχη θέα στη λίμνη, βρίσκεται το Μνημείο των Εβραίων Μαρτύρων της Καστοριάς, θυμάτων του Ολοκαυτώματος.

12 Θήβα Στην εποχή του Παύλου υπήρχαν πολλοί Εβραίοι και στη Θήβα. Ο Απόστολος Παύλος επισκεπτόταν τις πόλεις που υπήρχε εβραϊκός πληθυσµός (ο λόγος ήταν απλός: οι Ιουδαίοι περίµεναν την έλευση του Μεσσία. Συνεπώς η αγγελία του ερχοµού του δεν θα τους ξένιζε τόσο όσο τους ειδωλολάτρες). Στη Θήβα έφτασε το 54 µ.χ. και µίλησε στην εβραϊκή συναγωγή της πόλης. Οι Εβραίοι της Θήβας τον άκουσαν µε µεγάλη προσοχή και «τινές εξ αυτών επείσθησαν» ανάµεσα τους και οι γνωστοί µας Ρούφος και Λουκάς. Ο Ρούφος µάλιστα έγινε και ο πρώτος επίσκοπος Θηβών. «Ασπάσασθε Ρούφον τον εκλεκτόν εν Κυρίω και την µητέρα αυτού και εµού». Στην Ηθική και Εκκλησιαστική Εγκυκλοπαίδεια Μαρτίνου αναφέρεται ότι: «Εγένετο Ρούφος επίσκοπος της πόλεως των Θηβών και υπέστη µαρτυρικόν θάνατον». Τη βυζαντινή περίοδο στη Θήβα, πρωτεύουσα του θέµατος της Ελλάδας, ζούσε σύµφωνα µε τον Whight ο µεγαλύτερος αριθµός Εβραίων από όλες τις ελληνικές πόλεις. Επί αυτοκράτορα Ιουστινιανού ξεκίνησε στο Βυζάντιο, για πρώτη φορά, η καλλιέργεια και παραγωγή του µεταξιού µε τη µεταφορά από την Κίνα σπόρων µεταξιού. Από την Κωνσταντινούπολη η παραγωγή θα επεκταθεί τον 9ο και 10ο αιώνα στην ευρύτερη περιοχή της Θήβας. Η Θήβα εξελίχθηκε σε ένα από τα µεγαλύτερα και σπουδαιότερα κέντρα εµπορίας του µεταξιού. Η παραγωγή της µεταξοκαλλιέργειας καθώς και του εµπορίου στην περιοχή των Θηβών περιέρχεται κυρίως στα χέρια των Εβραίων. Το 1159 ο Ραβίνος Βενιαµίν εκ Τουδέλας ξεκίνησε από τη Σαραγόσα της Ισπανίας για µια περιοδεία στην Ευρώπη και την Αφρική. Περνώντας από τη Θήβα αναφέρει τα εξής:

13 «Σε απόσταση ταξιδιού τριών ηµερών από την Κόρινθο βρίσκεται η µεγάλη πολιτεία της Θήβας, όπου ζουν 2000 περίπου Εβραίοι. Είναι οι φηµισµένοι παραγωγοί µεταξιού και πορφύρας. Υπάρχουν επίσης µεταξύ αυτών σοφοί ονοµαστοί κατά τον αιώνα τούτο, έµπειροι περί τους ιουδαϊκούς νόµους και το ταλµούδ. Σε ολόκληρη την Ελληνική Αυτοκρατορία, µε µοναδική εξαίρεση τη Κωνσταντινούπολη δεν θα βρεις τέτοιους σοφούς. Επί κεφαλής αυτών είναι ο µέγας Ραβίνος, Ααρών Κοτί, ο Μωϋσής αδελφός του, ο Χάΐα, ο Ηλίας Φιρτίνος και ο Τοκτάν». Οι σοφοί ταλµουδιστές, που αναφέρει στο γραπτό του κείµενο ο Βενιαµίν εκ Τουδέλας, ήσαν λόγιοι ερευνητές των ραβινικών παραδόσεων που συµπλήρωναν ερµηνευτικά την Παλαιά ιαθήκη. Χειρόγραφα της περιόδου αυτής αποδεικνύουν ότι οι σοφοί αυτοί Εβραίοι ταλµουδιστές παρακολουθούσαν τη φιλοσοφική κίνηση της εποχής, την αστρονοµία καθώς και τις άλλες επιστήµες. Παράλληλα αναφέρεται ότι υπήρχε επαφή των Εβραίων της Θήβας µε τους Εβραίους της Ισπανίας. Ο Γεώργιος Τσεβάς στο βιβλίο του "Ιστορία των Θηβών" αναφέρει: «Λέγεται ότι την εποχή αυτή υπήρχαν στη Θήβα Εβραίοι», αριθµό που και ο ίδιος θεωρεί υπερβολικό. Η περίοδος της Φραγκοκρατίας των Θηβών, δεν επέφερε σηµαντικές µεταβολές στην εβραϊκή κοινότητα της Θήβας, η οποία εξακολουθούσε να είναι ακµαιότατη. Στοιχεία για τους Εβραίους της Θήβας κατά τη διάρκεια τηςτουρκοκρατίας αντλούµε από γραπτά των ξένων περιηγητών πουεπισκέπτονταν τη Θήβα. Σύµφωνα µε τον Τούρκο περιηγητή Εβλιγιά Τσελεµπή το 1654 η Θήβα είχε έξι µαχαλάδες των µωαµεθανών, δεκαεπτά µαχαλάδες των Ρωµιών και ένα µαχαλά τσιφούτικο (οι Τούρκοι αποκαλούσαν τους Εβραίους Τσιφούτηδες).

14 Άλλη αναφορά για τους Εβραίους της Θήβας γίνεται από το Γάλλο Andre Guillet, που επισκέφτηκε το 1680 την Αθήνα και τη Θήβα:«... όσο για τους Εβραίους δεν τους ανέχτηκαν ποτέ οι Αθηναίοι µόλο που ζουν πολλοί στις γειτονικές περιοχές και κυρίως στη Θήβα και στον Εύριπο. Απ' όλη την Τουρκική Αυτοκρατορία µόνο η Αθήνα και η Τραπεζούντα έχουν το προνόµιο του αποκλεισµού των Εβραίων...». Άλλος Γάλλος περιηγητής ο Silur du Loir, που επισκέφτηκε τη Θήβα το 1639, αναφέρει: «...τα θηλυκά της Θήβας, και κυρίως οι Εβραίες, είναι οι πιο όµορφες γυναίκες του κόσµου. Παρ' όλη την περιέργεια µας να επισκεφτούµε τα περίχωρα, η επιθυµία µας να τις δούµε πιο κοντά κι όχι από τα παράθυρα, όπου έκαναν κάθε τόσο την εµφάνιση τους, µας κράτησε στην πόλη. Βρίσκαµε χίλιες δυο προφάσεις για να µπαίνουµε στα σπίτια τους, τάχα πως θέλαµε να αγοράσουµε κάτι από τους άντρες τους και µόλο που µονάχα ένας Εβραίος µας επέτρεψε την είσοδο, τόσο συναρπαστική ήταν η οµορφιά τους, που µου είναι αδύνατο να εκφράσω ακόµα και τώρα τα συναισθήµατα µου...». Σύµφωνα µε τα αρχεία της Βενετίας το 1687 µετά την κατάληψη της Πελοποννήσου από τον Ενετό Μοροζίνη οι Εβραίοι εγκατέλειψαν όλοι τους την Πελοπόννησο και πάρα πολλοί εγκαταστάθηκαν στη Θήβα. Εξετάζοντας λαογραφικά στοιχεία της περιοχής διαπιστώνουµε ότι κυριαρχεί στη λαϊκή φαντασία η αντίληψη ότι οι Εβραίοι είναι καταραµένος λαός. Οι σχέσεις τους δεν πρέπει να είναι καλές µε τους χριστιανούς και επιπλέον ένα πλήθος θρύλων και µύθων, που τους θέλουν κακούς, να βγάζουν τα µάτια των παιδιών, και πολλά άλλα µαζί συντηρούσαν ένα αντιεβραϊκό πνεύµα σε ολόκληρη τη Θήβα αλλά και την επαρχία γενικότερα. Οι Εβραίοι της Θήβας ακολούθησαν και αυτοί την τύχη της πόλης που καταστράφηκε στη διάρκεια του Αγώνα Με την απελευθέρωση από τον οθωµανικό ζυγό βρέθηκαν χωρίς σπίτια µια και ο µαχαλάς τους µε τα µεγάλα σπίτια, στη σηµερινή οδό Πινδάρου, είχε γίνει σωρός ερειπίων. Παρ' όλα

15 αυτά µέσα από τις παράγκες τους εξακολουθούσαν να ελέγχουν το εµπόριο της Θήβας. Για την αντικειµενική καταγραφή όσων ακολούθησαν, αφήνουµε τον ιστορικό της Θήβας Γεώργιο Τσεβά να µας περιγράψει την δίωξη των Εβραίων από την πόλη. «... τούτο ήκουσα παρά πολλών γερόντων βεβαιούµενον, παρ' ων µάλιστα έµαθον ότι οι Εβραίοι ήσαν τόσοι πολλοί, ώστε η τότε ηµογεροντία εσκέφθη να απαλλαγεί αυτών, διότι ολόκληρον το εµπόριον και πάσαι αι επιχειρήσεις ήσαν εις χείρας αυτών. ια να καταπολεµηθεί λοιπόν ο εβραϊσµός των Θηβών, η ηµογεροντία της πόλης όρισε το Σάββατον ως ηµέραν της εβδοµαδιαίας εµπορικής πανηγύρεως. Τούτο υπήρξε τραύµα καίριον δια τους Εβραίους, διότι το Σάββατον ούτοι δεν εργάζονται. Ένεκα τούτου οι Εβραίοι ετέθησαν εις µειονεκτικήν εµπορικήν µοίραν έναντι των Χριστιανών της πόλεως και της επαρχίας Θηβών, οίτινες την εποχήν εκείνην, απάσας τας εµπορικάς αυτών συναλλαγάς και προµηθείας οικιακάς έκαµναν µόνον κατά Σάββατον. Τοιουτοτρόπως οι Εβραίοι αναγκάσθηκαν να απέλθουσιν των Θηβών...». Ο οικονοµικός αυτός στραγγαλισµός των Εβραίων από τις τοπικές αρχές της Θήβας αποτέλεσε την αιτία, ώστε το 1833 οι Εβραίοι να εγκαταλείψουν τα µαγαζιά τους και τα σπίτια τους και να µεταναστεύσουν στη Χαλκίδα. Το 1833 λοιπόν η εβραϊκή παρουσία των δύο χιλιάδων χρόνων κλείνει στη Θήβα. Όµως, δεν µπορούµε να αγνοήσουµε ότι στην µεγάλη και πολύχρονη ιστορία των Θηβών ένα σηµαντικό κοµµάτι κατέχει και η ύπαρξη της εβραϊκής κοινότητας. Το µικρό αυτό αφιέρωµα ασφαλώς δεν µπορεί να έχει το βάρος µιας επιστηµονικής µελέτης, είχε όµως σαν στόχο να δώσει εκείνο το ερέθισµα για µια σε βάθος ανάλυση της διαδροµής των 2000 χρόνων της εβραϊκής κοινότητας από τη Θήβα.

16 Φλώριινα Εβραίοι της Ισπανίας, μετά την απέλαση τους το 1492, εγκαταστάθηκαν και στη Φλώρινα. Εκεί δημιούργησαν τη συνοικία τους που ονομαζόταν "Εβραιομαχαλάς" και βρισκόταν στην παραποτάμια περιοχή "Κοκόζια", η οποία εκτεινόταν σε όλη τη σημερινή οδό Ηπείρου και στα νότια, στις οδούς Χρυσοστόμου Σμύρνης και Αβέρωφ. Περιελάμβανε τα στενά δρομάκια στις δύο όχθες του ποταμού "Σακουλέβα". Η περιοχή αυτή σήμερα εκτείνεται από το ύψος των Δικαστηρίων ως την πλατεία Ηρώων. Στην Φλώρινα υπήρχε Συναγωγή, στην οδό Αβέρωφ /Γενιτσών/, στην άκρη του ποταμού και είχε έκταση 500 περίπου πήχεων. Η Συναγωγή καταστράφηκε κατά την Κατοχή και το μισό οικόπεδό της επιχωματώθηκε από το ποτάμι. Το νεκροταφείο ήταν περιτειχισμένο και βρισκόταν στους πρόποδες του βουνού, απέναντι από το ζωολογικό κήπο, κοντά στο δημόσιο δρόμο που οδηγεί προς το Πισοδέρι. Οι περισσότεροι Εβραίοι ήταν έμποροι, μικροεπαγγελματίες και βιοτέχνες. Τα μαγαζιά τους δέσποζαν στον κεντρικό δρόμο Μεγ. Αλεξάνδρου και στη στοά Σπυράκη. Άποψη του παλιού εβραϊκού Νεκροταφείουόπως ήταν το Σήμερα δεν διασώζεται καμία από τις ταφόπετρες.

17 Στον πόλεμο του 1940 σκοτώθηκαν στις μάχες οι Μεναχέμ Ααρών, Μενασέ Ιωσήφ, Ι. Ραχαμή και Τ. Πιτσών, τα ονόματα των οποίων είναι γραμμένα στο Ηρώο της πόλης. Στις οι Γερμανοί εκτέλεσαν σε αντίποινα εννέα χριστιανούς και δύο Εβραίους στη θέση "Κλαδοράχη". Οι κατακτητές υποχρέωσαν τους Εβραίους να φέρουν στο πέτο τους το διακριτικό της θρησκείας τους, το άστρο του Δαβίδ. Μερικοί προβλέποντας τον κίνδυνο που τους απειλούσε διέφυγαν στα βουνά ή σε άλλες πόλεις. Οι υπόλοιποι συνελήφθησαν και εξοντώθηκαν στα ναζιστικά στρατόπεδα. Η ανθούσα άλλοτε Ισραηλιτική Κοινότητα είχε προπολεμικά περίπου 400 μέλη από τα οποία επέζησαν μόνον 64, δηλαδή, κατά το Ολοκαύτωμα χάθηκε το 84% του πληθυσμού της Ισραηλιτικής Κοινότητας. Όσοι επέζησαν εγκαταστάθηκαν σε άλλες πόλεις ή μετανάστευσαν με αποτέλεσμα να μείνουν στη Φλώρινα μόνο 10 άτομα τα οποία εγκατέλειψαν την πόλη αργότερα. Τελευταίος πρόεδρος της Κοινότητας ήταν ο Ιάκωβος Κοέν. Η Ισραηλιτική Κοινότητα της Φλώρινας διαλύθηκε το 1970 ύστερα από μία σημαντική παρουσία 500 χρόνων στην πόλη. Εκτελεσθέντες από τους Γερμανούς πατριώτες τοναύγουστο 1943, στη Φλώρινα στη θέση Κλαδοράχη.Μεταξύ αυτών είναι δύο Ισραηλίτες, ο Νισήμ Μπατήςαπό τα Ιωάννινα και ο Ααρών Λεβής από τα Τρίκαλα.

18 Στη θέση Κλαδοράχη, το 1981 ο Φιλολογικός Σύλλογος Φλώρινας "Αριστοτέλης" ανέγειρε το Μνημείο αυτό αφιερωμένο στους Έλληνες πατριώτες που εκτελέστηκαν από τους Γερμανούς τον Αύγουστο του Τα ονόματά τους αναγράφονται στην μαρμάρινη πλάκα στο βάθος.

19 Αγρίίνιιο Η παλιά πόλη του Αγρινίου, το οθωμανικό Βραχώρι, είχε Εβραίους κατά τον Μεσαίωνα και για το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας της από την ίδρυσή της τον 14ο αιώνα. Κατά την ελληνική επανάσταση, όταν το τουρκικό τμήμα της δέχθηκε επίθεση από δύο χιλιάδες Έλληνες επαναστάτες, οι 200 εβραϊκές οικογένειες εκτελέστηκαν. Μετά τη νίκη τους, οι Έλληνες έκαναν διαπραγματεύσεις με τους Αλβανούς στρατιώτες, και όλοι οι μουσουλμάνοι και οι Εβραίοι που είχαν επιζήσει κατόρθωσαν να εγκαταλείψουν την περιοχή μαζί ως μια ομάδα. Μετά την αναχώρησή τους, οι Έλληνες υποσχέθηκαν ότι μπορούσαν να παραμείνουν στην πόλη χωρίς να διατρέξουν κανέναν κίνδυνο, κι έτσι επέστρεψαν, αλλά οι επαναστάτες τους είχαν ξεγελάσει. καθώς προχώρησαν στην εκτέλεση των μουσουλμάνων Τούρκων και των Εβραίων. Δεν είναι γνωστό εάν επέζησε κανείς Εβραίος. Ο Εβραίος Yonas Μίοnis ήταν μεταξύ των ηγετών του ΕΑΜ στο Αγρίνιο, ενώ και η οικογένεια Eliezer ήταν επίσης στο ΕΑΜ. Ο Isaac Eliezer και ο Solomon Ganis καταγράφονται στο αντιστασιακό κίνημα ως Εβραίοι από το Αγρίνιο. Ο Leon Matza ήταν υπεύθυνος των αποθηκών τροφοδοσίας Παπαστράτου για την ΕΤΑ - την Επιμελητεία του Αντάρτη, η οποία είχε άμεση σχέση με τον ΕΛΑΣ. Τρία αδέλφια με το επώνυμο Ben-Porat υπήρξαν αντάρτες που πολέμησαν σε μάχες κατά των Γερμανών στην περιοχή του Αγρινίου. C Salvator Cohen, Εβραίος από τον Βόλο, πολέμησε επίσης με τον ΕΛΑΣ στην περιοχή του Αγρινίου. Άλλοι Εβραίοι που ταυτίστηκαν με το αντάρτικο κίνημα του ΕΛΑΣ στην περιοχή του Αγρινίου ήταν ο Leon Mizan, ο Yitzhak Mizan, ο Ovadia Μinos, ο Haim Ροlitis, ο Israel Saderakis, and ο Solomon Sasson. Η Μίrίam Novitch πήρε συνέντευξη από τον Haim Ροlitis, ο οποίος ήταν από τον Βόλο, ανήκε στο ΕΑΜ και τοποθετήθηκε σε ένα μάχιμο τμήμα με επικεφαλής κάποιον ονόματι Farsala στην περιοχή Αγρινίου, κοντά στο χωριό Εμπεσός. Άλλα

20 εβραϊκά ονόματα που ανέφερε ήταν αυτά των Moshe και Eli Cone, Haim Cohen και του αδελφού του Jacob, οι οποίοι σκοτώθηκαν σε μάχη καθώς και των Nissim Cohen και Jacob Saderakis. που και αυτοί έπεσαν πολεμώντας. Αξιοσημείωτος επίσης ήταν ο ρόλος στο EAΜ του Solomon Cohen από τα Ιωάννινα, ο οποίος κατόρθωσε να διεισδύσει στις Ιταλικές στρατιωτικές αρχές κατοχής στο Αγρίνιο. Ο Solomon Cohen είχε γεννηθεί στα Ιωάννινα και είχε φιλονικήσει με τον πατέρα του σε ηλικία 9 ετών, επειδή αυτός ήθελε να συνεχίσει στο σχολείο και ο πατέρας του ήθελε να το εγκαταλείψει και να αρχίσει να εργάζεται. Μεσάνυχτα είχε φύγει για την Κέρκυρα, όπου συνέχισε τη μόρφωσή του. Σπούδασε ιατρική στην Ιταλία ως το 1938, όταν η αντισημιτική φυλετική νομοθεσία οδήγησε στην απέλασή του ως Εβραίου αλλοδαπού τότε επέστρεψε στην Ελλάδα και στα Ιωάννινα. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής, όταν την πόλη των Ιωαννίνων διοικούσαν κατά διαστήματα οι Ιταλοί, εντάχθηκε στο ΕΑΜ. Το ΕΑΜ αξιοποίησε το Ιταλικό παρελθόν του και τη γνώση της γλώσσας και τον έστειλε στο Αγρίνιο για να διεισδύσει στο ιταλικό δίκτυο αντικατασκοπείας. Ο Solomon Cohen παρουσιάστηκε στις ιταλικές αρχές της πόλης και έγινε δεκτός ως Ιταλός, ανέλαβε μεταφραστής για την ιταλική στρατιωτική διοίκηση στην 'Ήπειρο, και με το όνομα Gerasimo Koko τελικά έφθασε να γίνει επικεφαλής της ιταλικής αντικατασκοπείας στην ιταλική στρατιωτική διοίκηση του Αγρινίου. Οι Ιταλοί στρατιωτικοί με τους οποίους ερχόταν σε επαφή, τον θεωρούσαν, από κάθε άποψη, Ιταλό. Ο Cohen έδωσε στην ιταλική αντικατασκοπεία τα ονόματα ελλήνων συνεργατών, αλλά τα έδωσε και στο ΕΑΜ, το οποίο πήρε μέτρα κατά των δωσιλόγων και προδοτών. 'Έχοντας αποκτήσει τη συμπάθεια της ιταλικής διοίκησης, ο Cohen είχε μεγάλη συμβολή στη σύλληψη ελλήνων συνεργατών των κατακτητών που λεηλατούσαν ελληνικά χωριά, ενώ βοήθησε επίσης Εβραίους να φύγουν από τα Ιωάννινα σε φάλαγγα για το Αγρίνιο και από εκεί για την Αθήνα με τη βοήθεια τριών

21 ιταλικών στρατιωτικών αυτοκινήτων. Έζησε όμως με το βάρος της αιώνιας ενοχής διότι δεν κατόρθωσε να πείσει τον πατέρα του να αφήσει την αδελφή του να ακολουθήσει μια από αυτές τις φάλαγγες, με αποτέλεσμα η κοπέλα να πεθάνει στο Auschwitz αμέσως μόλις έφτασε εκεί. Σε ένα άλλο περιστατικό συγκέντρωσε Εβραιόπουλα που είχαν καταφύγει στα Καραμανέικα, όπως τον John Kabellis και κάποιον από την οικογένεια Βεχορόπουλος, και τους οδήγησε στην ασφάλεια και στους αντάρτες του ΕΛΑΣ. Βοήθησε επίσης το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ να λάβει βρετανική βοήθεια για όπλα, καθώς κατέρρεε το ιταλικό καθεστώς και υπήρχε ανάγκη προετοιμασίας για τους κινδύνους της γερμανικής κατοχικής διοίκησης. Επίσης, καθώς ναυαγούσε η συμμαχία Ιταλίας και Γερμανίας, βοήθησε Ιταλούς στρατιώτες να αποφύγουν αντίποινα από τους Γερμανούς να βρουν καταφύγιο και να ενσωματωθούν στον ΕΛΑΣ. Οκτώ Εβραϊκές οικογένειες από το Αγρίνιο έφυγαν από την πόλη στις αρχές Οκτωβρίου 1943, κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, και κρύφτηκαν στα βουνά της περιοχής, όπως στον Ψηλόβραχο, αλλά υπέφεραν πολλές κακουχίες και κινδύνους, μεταξύ των οποίων και τις γερμανικές επιδρομές. Με κοινή απόφασή τους, ως κοινή στρατηγική επιβίωσης, όλες αυτές οι οικογένειες κρύφτηκαν σε διαφορετικά σημεία. έτσι ώστε η κάθε μια να μην γνωρίζει πού βρίσκεται η άλλη. Οι έξι Εβραϊκές οικογένειες ζούσαν στο Αγρίνιο πριν τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Τρεις ημέρες πριν την παράδοση των Ιταλών στους Γερμανούς τον Σεπτέμβριο του 1943, ο Solomon Cohen, ο οποίοι; αναφέρθηκε προηγουμένως, συμβούλεψε αυτές τις Εβραϊκές οικογένειες να φύγουν από την πόλη. Έτσι αυτές οι οικογένειες απέφυγαν τη σύλληψη από τους Γερμανούς και τη μεταφορά του ; στο στρατόπεδο Auschwitz-Birkenau στην Πολωνία. Ο Leon Matsas, γιος του περίφημου Nachum Matsas. παραγωγού κρασιού και τυριού από τα Ιωάννινα, ξέφυγε από την οικογενειακή παράδοση και εργάστηκε στην Εθνική

22 Τράπεζα -:ης Ελλάδας. Το 1935 μετατέθηκε στην Άρτα, το 1939 στην Πρέβεζα, και τον Μάρτιο του 1940 στο Αγρίνιο." Το 1940, όταν έφτασε εκεί, στην πόλη ζούσαν 40 Εβραίοι. Στο Αγρίνιο ο γιος του Michael, ο οποίος είχε γεννηθεί το 1929 και τότε φοιτούσε στο Γυμνάσιο και ένας άλλος Εβραίος. ο Lazaros, ήταν μέλη της ΕΟΝ, της φασιστικής Εθνικής Οργάνωσης Νεολαίας του καθεστώτος Μεταξά, Συνήθως οι Εβραίοι δεν γινόταν δεκτοί στην ΕΟΝ, αλλά οι τοπικοί αξιωματούχοι στο Αγρίνιο φαίνεται να παρέβησαν αυτόν τον κανόνα. Η οικογένεια Matsas είχε πολλές επαφές με Έλληνες Ορθόδοξους κατοίκους της πόλης. Μέσω ενός φίλου στην Αθήνα, ο Leon Matsas είχε μάθει για την επιστολή διαμαρτυρίας του αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού και άλλων 28 ατόμων, επικεφαλής εθνικών οργανώσεων. ενώσεων και πολιτιστικών φορέων, η οποία απευθυνόταν στη δωσιλογική κυβέρνηση Λογοθετόπουλου και διαμαρτυρόταν για την έναρξη του εκτοπισμού των Εβραίων της Θεσσαλονίκη; στις αρχές Μαρτίου Τον Σεπτέμβριο του 1943 ένας φίλος έμπορος που επέστρεψε από την Αθήνα, επηρέασε τον Leon να κρυφτεί διηγώντας του ιστορίες για την αρχή της γερμανικής κατοχής στην πρωτεύουσα." Όταν έγινε σαφές ότι ως Εβραίοι έπρεπε να διαφύγουν από τη νέα γερμανική στρατιωτική κατοχή, στα τέλη Σεπτεμβρίου του 1943, ο Matsas και άλλες Εβραϊκές οικογένειες έκαναν σχέδια να εγκαταλείψουν την πόλη και να κρυφτούν. Η οικογενεια Matsas


23 Ο Leon Matsas έκρυψε τα θρησκευτικά τους είδη και βιβλία στο αρχείο της Τράπεζας. Ο Leon, ο οποίος ήταν παντρεμένος και είχε δύο παιδιά, τον Michael και την Ninetta, αποφάσισε να μείνουν για μια ή δύο ημέρες στο Αγρίνιο, στο σπίτι τού φιλου του Χρήστου Μποκώρου, και μετά να τα στείλει σε περιοχές υπό τον έλεγχο του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στα βουνά. Στις 2 Οκτωβρίου 1943, η οικογένεια Matsas, με ένα καρότσι και με τη βοήθεια ενός αχθοφόρου, μετέφεραν τα πράγματά τους στο σπίτι του Μποκώρου. Εφόσον δεν υπήρχαν άλογα, ο επικεφαλής των ανταρτών Μποκώρος κανόνισε η οικογένεια Matsas να πάει στο χωριό Χούνη, 30 χιλιόμετρα μακριά, με το γκαζοζέν του Ψιλόπουλου. Από την Χούνη πήγαν με δύο άλογα και ένα γαϊδούρι και τα υπάρχοντά τους στο χωριό Ψηλόβραχος. Εκεί τους δόθηκε ένα δωμάτιο να μείνουν. Ο Δημήτριος Πιπιρίγκος από την Τράπεζα στο Αγρίνιο, τους έστειλε και άλλες προμήθειες διακινδυνεύοντας ο ίδιος τη ζωή του εάν γινόταν αντιληπτός από τους Γερμανούς. Κάθε βράδυ άκουγαν τη φωνή της ΕΠΟΝ - της Ενιαίας Πανελλαδικής Οργάνωσης Νέων. Μέσω τοπικών επαφών απέκτησαν γερμανικές ταυτότητες που απέκρυπταν το γεγονός ότι ήταν Εβραίοι και τους επέτρεπαν να ταξιδέψουν. Εξαιτίας του φόβου για γερμανική στρατιωτική προώθηση, η οικογένεια Matsas και άλλοι τρεις Εβραίοι (δύο εκ των οποίων προέρχονταν από τη Χαλκίδα και χωρίς τις οικογένειές τους) ανέβηκαν ακόμη ψηλότερα προς την κορυφή του βουνού και έμειναν στο σπίτι του Τριανταφύλλου. Όταν οι Γερμανοί μπήκαν στον Ψηλόβραχο, έμεινε για μια νύχτα μέσα σε μια σπηλιά και μετά κάτω από ένα μεγάλο βράχο στη μέση ενός δάσους. Και άλλοι Εβραίοι αναζήτησαν καταφύγιο στο σπίτι του Τριανταφύλλου, και όταν επέστρεφαν, υπήρχαν 14 άνθρωποι (κυρίως Εβραίοι) που κοιμούνταν στο πάτωμα ενός δωματίου. Τελικά επέστρεψαν στον Ψηλόβραχο και στη συνέχεια άλλαξαν σπίτι όταν υποψιάστηκαν ότι ο προηγούμενος οικοδεσπότης τους έκλεβε. Γενικά, όπως συνέβαινε με όλους τους χωρικούς, τους έλειπαν τα τρόφιμα. Ο Leon Matsas έγινε ο άνθρωπος της ΕΤΑ στο χωριό, υπεύθυνοι για τη διανομή τροφίμων και τη φορολογία. Άλλη μια φορά κατέβηκαν στο ψηλότερο χωριό για να αποφύγουν μια γερμανική επίθεση ενώ

24 ο ΕΛΑΣ συγκρουόταν με τους Γερμανούς. Όταν έφτασε ο κρύος χειμώνας, η κύρια έγνοια τους ήταν να βρουν περισσότερη τροφή. Τον Φεβρουάριο του 1944 ο Leon Matsas πήγε στη βρετανική αποστολή στην Πριάντζα (Τρίκλινο) να ζητήσει οικονομική βοήθεια, αλλά η προσπάθειά του απέτυχε. Η γυναίκα του και ο γιoς του Michael έκαναν δύο ξεχωριστά ταξίδια πεζοί - το πρώτο διήρκεσε μια εβδομάδα και το δεύτερο αρκετές ημέρες - για να βρουν φάρμακα για τις ασθένειες του Leon. Τον Μάρτιο του 1944, μετά την εκτέλεση 200 συμπαθούντων την Αντίσταση στο Αγρίνιο, η Esther Matsas μόνη της αναζητούσε τροφή τρεις ημέρες αργότερα επέστρεψε καταπτοημένη και έμαθε ότι Εβραίοι της Ηπείρου (από τα Ιωάννινα, την Άρτα και την Πρέβεζα) είχαν συλληφθεί από τους Ναζί. Τη νύχτα μεταξύ της 24ης και της 25ης Μαρτίου 1944, 1860 Εβραίοι συνελήφθησαν στα Ιωάννινα και μεταφέρθηκαν με καμιόνια στη Λάρισα, όπου κρατήθηκαν για οκτώ ημέρες πριν μεταφερθούν με τρένο στο Auschwitz-Birkenau. Την ίδια νύχτα 352 Εβραίοι από την Άρτα, οι οποίοι συνελήφθησαν από μια μονάδα SS Gestapo, που είχε έλθει ειδικά για τον σκοπό αυτό από το Αγρίνιο, και 272 Εβραίοι από την Πρέβεζα πιάστηκαν από τους Γερμανούς. Αυτοί οι συνολικά 524 άνθρωποι οδηγήθηκαν με φορτηγά στο Αγρίνιο. Οι Εβραίοι παραδόθηκαν στα χέρια των «Τσολιάδων» που είχαν στρατολογήσει οι Γερμανοί. Την επόμενη μέρα, την Κυριακή 26 Μαρτίου, ελέγχθηκαν τα υπάρχοντα των Εβραίων και τα περισσότερα από αυτά λεηλατήθηκαν. Σύμφωνα με τον ιστορικό Yosef Ben. ο οποίος δεν βρίσκεται πλέον στη ζωή, εννέα εβραϊκές οικογένειες, συνολικά 30 άνθρωποι από το Αγρίνιο, προστέθηκαν στην ομάδα ωστόσο δεν υπάρχει πρωτογενής ιστορική πηγή που να υποστηρίζει αυτή την πληροφορία, ενώ οι παρακάτω λεπτομέρειες αυτού του κεφαλαίου την αντικρούουν. (Ο Michael Molho κατέγραψε την ίδια πληροφορία, προσθέτοντας ότι η ομάδα των 30 Εβραίων από το Αγρίνιο περιλάμβανε 21 άνδρες και 9 γυναίκες.19 Ο Molho επίσης δεν ανέφερε πηγές και ήταν γνωστό ότι βάσιζε την εξιστόρησή του σε φήμες, προσπαθώντας να διηγηθεί


25 ευσπευσμένα τη σημαντική και οδυνηρή ιστορία του ολοκαυτώματος του ελληνικού Εβραϊσμού αργότερα όμως ζήτησε συχνά συγνώμη για ψευδείς κατηγορίες ή σφάλματα). Σε κάθε περίπτωση, η ομάδα των συλληφθέντων Εβραίων στάλθηκε στην Πάτρα, όπου και άλλοι Εβραίοι προστέθηκαν στη φάλαγγα, και στις 28 Μαρτίου στάλθηκαν όλοι στο στρατόπεδο στο Χαϊδάρι, από όπου μετά από μερικές ημέρες μεταφέρθηκαν με τρένο στο Auschwitz. Εκεί οι περισσότεροι θανατώθηκαν αμέσως σε θαλάμους αερίων, ενώ νεαροί άνδρες και νεαρές γυναίκες κρατήθηκαν στη ζωή για να σταλούν σε καταναγκαστική εργασία. Αισθανόμενη την ανάγκη να ενημερώσει για όλα αυτά τις συμμαχικές κυβερνήσεις, τις εβραϊκές οργανώσεις στις ελεύθερες χώρες, την εβραϊκή κοινότητα της Αιγύπτου, και συγγενείς της στην Αίγυπτο, η Esther και ο υιός της Michael πήγαν στην Πριάντζα (Τρίκλινο) μέσω Κρεμαστών για να μεταφέρουν την πληροφορία στη βρετανική αποστολή. Μετά τον πόλεμο ανακάλυψαν ότι οι επιστολές τους δεν είχαν φτάσει ποτέ στην Αίγυπτο. Μια άλλη φορά έφτασαν στο χωριό Παλιοπερασιά για να πουλήσουν δύο κοστούμια του Leon, και συνάντησαν αρκετές εβραϊκές οικογένειες από το Αγρίνιο και αλλού, οι οποίες κρύβονταν εκεί' μεταξύ αυτών ήταν ο Lazaros, ο συμμαθητής του Michael. Οι οικογένειες αυτές παρέμειναν στα βουνά μέχρι τον Οκτώβριο του Με το τέλος του πολέμου, αφού οι Γερμανοί είχαν επιτάξει το κτίριο της Τράπεζας και είχαν μεταφέρει τα πάντα, μεταξύ αυτών και τα υπάρχοντά της οικογένειας Matsas και τα εβραϊκά τους βιβλία προσευχής και τα Purim megilla (παραδοσιακά ειλητάρια που διαβάζονται κατά τις εορτές), στο κοντινό κτίριο της Αγροτικής Τράπεζας, όπου τα πάντα παρέμεναν ανέπαφα, η οικογένεια Matsas ως εκ θαύματος επανέκτησε όλα της τα υπάρχοντα. Όλοι οι Εβραίοι του Αγρινίου κατέφυγαν στα βουνά και επέζησαν χωρίς να τους ανακαλύψουν οι Γερμανοί. Τον Ιανουάριο του 1946 υπήρχαν 30 Εβραίοι στο Αγρίνιο. και μεταξύ αυτών 10 παιδιά.

26 Η Μαρία Δημάδη από το Αγρίνιο διακινδύνευσε τη ζωή της για να σώσει τον Isaac «Ζακ» Eliezer. Η Δημάδη ήταν μεταφράστρια για τον Γερμανό στρατιωτικό διoικητή, κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής στα τέλη του 1943 και το Ο Zak Eliezer - το αντιστασιακό του όνομα ήταν Σπύρος Λαζαρίδης συνελήφθη στην πόλη του Μεσολογγίου ως αντάρτης του ΕΛΑΣ και φυλακίστηκε στο Αγρίνιο. Αφού κρατήθηκε για έξι μήνες. η Μαρία Δημάδη έπεισε τον Γερμανό διoικητή ότι η φυλάκισή του ήταν λάθος, ότι δεν ήταν αντάρτης και ότι έπρεπε να αφεθεί ελεύθερος. Ο Zak Victor Eliezer απελευθερώθηκε στις 12 Απριλίου Η ίδια η Μαρία Δημάδη, η οποία ήταν πληροφοριοδότης του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, εκτελέστηκε κατά τραγικό τρόπο από τα δωσιλογικά Τάγματα Ασφαλείας λίγες μέρες πριν την απελευθέρωση της πόλης τον Σεπτέμβριο του Στο Αγρίνιο μια πλατεία φέρει το όνομά της. Σε αντίθεση με την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης. κατά τις παραμονές του Β' Παγκοσμίου Πολέμου και κατά την διάρκειά του που οι Εβραίοι κρύβονταν, οι σχέσεις μεταξύ αυτών και των Ελλήνων Ορθοδόξων ήταν πολύ εγκάρδιες. Οι Εβραίοι που κρύβονταν στα βουνά αντιμετώπισαν πολλές κακουχίες και κινδύνους. όπως άλλωστε και οι περισσότεροι από τους χωρικούς, αλλά κανείς Εβραίος δεν καταδόθηκε. Οι Εβραίοι από το Αγρίνιο που κρύβονταν. αλλά και άλλοι που ήλθαν από τον Βόλο, τη Θεσσαλονίκη και ακόμη και από την Κομοτηνή, δέχθηκαν μεγάλη βοήθεια και έγιναν δεκτοί στα χωριά και στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Αξιοσημείωτα ήταν τα παραδείγματα του τρόπου με τον οποίο η οικογένεια Matsas και άλλες οικογένειες εφοδιάζονταν κατ' επανάληψη με τρόφιμα και άλλα αγαθά ενώ κρύβονταν στο βουνό. Παρά τον αμφιλεγόμενο ρόλο του, ιδίως στα μάτια ορισμένων Εβραίων του Αγρινίου που τον έβλεπαν ως συνεργάτη των κατακτητών αντί για άνθρωπο του ΕΑΜ μέσα στην ιταλική αντικατασκοπεία, ο Solomon Cohen διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στη σωτηρία Εβραίων και στην υπεράσπιση των δικαιωμάτων χιλιάδων

27 κατοίκων της περιοχής που λεηλατούσαν οι συνεργάτες των κατακτητών. Ο ίδιος επίσης υπηρέτησε ως σημαντικός σύνδεσμος με τους Βρετανούς, ιδίως όταν ο Ιταλικός στρατός κατέρρεε το καλοκαίρι του 1943 και οι Αντιστασιακοί γνώριζαν ότι έπρεπε να αρχίσουν προετοιμασίες, να τους προστατεύσουν όταν οι Γερμανοί Θα επιχειρούσαν τον διωγμό τους και θα στρέφονταν κατά του γενικού πληθυσμού. Επίσης ο Solomon συνέβαλε, ώστε πολλοί Ιταλοί στρατιώτες να σωθούν και να παραμείνουν ζωντανοί με τη βοήθεια του ΕΑΜΕΛΑΣ, όταν η Ιταλία συνθηκολόγησε και σε αντίποινα οι Γερμανοί, τους εκτελούσαν με βάναυσο τρόπο. Η υποδειγματική και αλτρουιστική συμπεριφορά των κατοίκων του Αγρινίου και της περιοχής, οι οποίοι βοήθησαν τις τοπικές εβραϊκές οικογένειες εμποδίζοντας τη σύλληψή τους και τον εκτοπισμό τους από τους Γερμανούς, διασφαλίζοντας με τον τρόπο αυτό τη διάσωσή τους παραμένει μια σχετικά άγνωστη ιστορία. Οι Εβραίοι ήταν μέρος της εθνικής ελληνικής προσπάθειας αντίστασης στη γερμανική κατοχή και υπήρξαν ευπρόσδεκτοι στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στην περιοχή του Αγρινίου. Οι κάτοικοι της περιοχής βοήθησαν τους Εβραίους επιδεικνύοντας ανθρωπισμό και συναισθηματική ταύτιση με αυτούς. Ο λόγος δεν ήταν ότι οι Εβραίοι μιλούσαν ελληνικά, αφού αυτό δεν απέστρεψε τον εκτοπισμό των Εβραίων των Ιωαννίνων, με κατοίκους της πόλης να τους αποδοκιμάζουν μέσα στη νύχτα καθώς οι Εβραίοι συλλαμβάνονταν και οδηγούνταν έξω από την πόλη. Με απλά λόγια, οι Εβραίοι και οι Χριστιανοί του Αγρινίου και των γύρω περιοχών σέβονταν ο ένας τον άλλον, και εδώ. όπως στη Θεσσαλία, την Αθήνα και την Εύβοια, οι Χριστιανοί έπραξαν το σωστό υπερασπιζόμενοι την ανθρώπινη ζωή. Αυτές είίναιι καιι οιι συναγωγές των περιιφερειιών που μελετούνταιι καιι πλεον βρίίσκονταιι σε αδράνειια... αυτες που ακολουθουν ειιναιι καιι αυτες οιι οποίίες συνεχίίζουν τη δράση τους μεχριι σημερα..

28 Αθήνα Στην αρχαία εβραϊκή ιστορία η Αθήνα καταλαμβάνει δευτερεύουσα θέση, συγκριτικά με τη σπουδαιότητα των πόλεων της Αλεξάνδρειας, Αντιόχειας, Ρώμης, Κυρήνης ή άλλων λιγότερο γνωστών πόλεων της Μικράς Ασίας. Παρ όλα αυτά οι ενδείξεις για την ύπαρξη σχέσεων μεταξύ Αθηνών και Παλαιστίνης χρονολογούνται από τον 6ο αιώνα π.χ. Μεγάλος αριθμός τεμαχίων κεραμικής, που ανακαλύφθηκαν σε διάφορες περιοχές της Παλαιστίνης κατά την περσική περίοδο, αποδεικνύουν την οικονομική επίδραση της Αθήνας. Νομίσματα, που χρονολογούνται από την περσική περίοδο της Παλαιστίνης, φέρουν από τη μία πλευρά την επιγραφή «Γιαχούντ» και από την άλλη την απεικόνιση μιας κουκουβάγιας, που μοιάζει με την Αττική δραχμή. Μετά την κατάκτηση της Παλαιστίνης από τον Μέγα Αλέξανδρο υπήρξε, προφανώς, αύξηση των δραστηριοτήτων των Αθηναίων στην κατεχόμενη χώρα. Η παρουσία κάποιου Αθηναίου στην Παλαιστίνη μαρτυρείτε από ένα συμβόλαιο με την αγορά μιας δούλης από την Υπεριορδανία, με χρονολογία 259 π.χ. Μεταξύ των υπογραφών των μαρτύρων του συμβολαίου εμφανίζεται το όνομα του «Ηρακλείου, γιου του Φιλίππου, Αθηναίου», o οποίος ήταν στην υπηρεσία του Απολλώνιου, θησαυροφύλακα του Πτολεμαίου του Β. Ένας Αθηναίος ήταν επικεφαλής του στρατού του Αντιόχου του Επιφανούς, που εστάλη στην Παλαιστίνη για την επιβολή της θρησκευτικής πολιτικής του. Με την εγκαθίδρυση του κράτους των Ασμοναίων η Αθήνα υπήρξε μία από τις πόλεις, που συνήψαν σχέσεις με το νέο κράτος. Ο Ιώσηπος αναφέρει μια απόφαση, που ελήφθη από το λαό της Αθήνας προς τιμήν του Αρχιερέα Υρκανού, εθνάρχη των Ιουδαίων. Στην απόφαση τονίζεται, ότι ο Υρκανός διατήρησε πάντοτε φιλικές σχέσεις με τους Αθηναίους και τους δεχόταν πάντα με εγκαρδιότητα, όταν τον επισκέπτονταν.


29 Ως εκ τούτου αποφασίστηκε να απονεμηθεί σε αυτόν χρυσό μετάλλιο, να τοποθετηθεί ένα οριχάλκινο άγαλμά του στο ναό του Δήμου και να εκφρασθεί έτσι η ευαρέσκεια της πόλης. Ο Ιστορικός Ιώσηπος συσχετίζει αυτό τοι έργο με τον Υρκανό τον Β, αλλά οι περισσότεροι από τους συγχρόνους επιστήμονες υποστηρίζουν, ότι το έργο αφορά τον Υρκανό τον Α και το προσδιορίζουν κατά το έτος 1065 π.χ. (το έτος κατά το οποίο άρχων της Αθήνας διετέλεσε ο Αγαθοκλής). Επίσης ο Ηρώδης συνέχισε την παράδοση καλής φιλίας με την Αθήνα. Ποικίλα στοιχεία διασώζονται, τα οποία επιβεβαιώνουν την ύπαρξη φιλικών σχέσεων μεταξύ του των Αθηναίων και του οίκου του Ηρώδη. Συγκεκριμένα στοιχεία για την ύπαρξη κάποιας εβραϊκής κοινότητας στην Αθήνα υπάρχουν μόνο από τις αρχές του α αιώνα μ.χ. Ο Αγρίππας ο Α σε επιστολή του προς τον Γάιο Καλλιγούλα αναφέρει την Αττική σαν μία από τις περιοχές που κατοικούν Εβραίοι.Επίσης ο Παύλος επισκέφθηκε μία συναγωγή στην Αθήνα και συνάντησε εκεί, εκτός από Εβραίους, αρκετούς εθνικούς που τιμούσαν την Ιουδαϊκή θρησκεία.«διελέγετο λοιπόν εν τη Συναγωγή μετά των Ιουδαίων και μετά των θεοσεβών και εν τη αγορά καθ εκάστη ημέρα μετά των τυχόντων». Διάφορες επιγραφές μαρτυρούν, ότι στην Αθήνα έζησαν Σαμαρίτες. συμπεριλαμβανομένου κι ενός Ιεροσολυμίτου. Στην Ιουδαίο ελληνιστική λογοτεχνία δίνεται ιδιαίτερη προσοχή στην Αθήνα, την περιφημότερη πόλη του ελληνικού πολιτισμού. Ο Φίλων αναφέρεται στην Αθήνα με βαθύ σεβασμό, κατά το πρότυπο των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων (βλ.prob.140), και μνημονεύει φημισμένα πρόσωπα της ιστορίας της Αθήνας, όπως τον Σόλων,όπως επίσης και ιστορικά γεγονότα, που σχετίζονται με την Αθήνα, συμπεριλαμβανομένης και της διαμάχης Αθηναίων και Λακεδαιμονίων. Ο Ιώσηπος αναφέρεται συχνά στην Αθήνα και τα έθιμά της, ιδιαίτερα στο έρο του «Κατ Απίωνος».

30 Σημαίνουσα θέση κατέχει η Αθήνα και στην Ταλμουδική Μιδρασική λογοτεχνία. Το Μιδράς επί του βιβλίου «Θρήνοι» περιέχει αναρίθμητες ιστορίες θρύλους, που σκοπό έχουν να συγκρίνουν την αξία Εβραίων της Ιερουσαλήμ και Αθηναίων. Πολλές από αυτές τις iστορίες αρχίζουν με τη φράση : «Κάποιος Αθηναίος ήλθε στην Ιερουσαλήμ». Στο βαβυλωνιακό Ταλμούδ καταχωρείται η ιστορία του Ραββί Γεοσούα μπεν Χανανία, ο οποίος με την προτροπή του Ρωμαίου αυτοκράτορα ήρθε στην Αθήνα και διεξήγαγε διαλογική συζήτηση με τους πρεσβύτες της πόλης. Μετά την κατάκτηση της Αθήνας από τους Τούρκους (1456) ο Μωάμεθ Β ο κατακτητής παραχώρησε στους κατοίκους το δικαίωμα να απαγορεύσουν την εγκατάσταση των Εβραίων εκεί. Παρ όλα αυτά ο αριθμός προσφύγων από την Ισπανία και απόγονοι αυτών βρήκαν άσυλο στην Αθήνα μετά το Στα 1705 ένας Γάλλος ταξιδιώτης συνάντησε στην Αθήνα εβραϊκές οικογένειες. Η ισραηλιτική Κοινότητα της Αθήνας υπήρξε μεταξύ των κοινοτήτων εκείνων που κατεστράφησαν κατά την Ελληνική Επανάσταση εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ( ). Μετά το 1834, όμως, και την ανακύρηξη της Αθήνας ως πρωτεύουσα της ανεξάρτητης Ελλάδας, αναπτύχθηκε μία μικρή εβραϊκή κοινότητα. Αριθμός εβραϊκών οικογενειών από τη Γερμανία ήρθαν και εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα. Μεταξύ αυτών και ο χρηματιστής Μαξ ντε-ρότσιλντ, ο οποίος συμμετείχε στην ακολουθία του βασιλιά Όθωνα. Μέσω της Δουκίσσης της Πλακεντίας αποκτήθηκε μια μεγάλη έκταση για την ανέγερση της Συναγωγής (1843). Η Δούκισσα εγκαταστάθηκε στην Αθήνα το 1831 και ανέπτυξε μέσω της μελέτης της Βίβλου μια βαθειά συμπάθεια για τον Ιουδαϊσμό. Το 1847 οι ελληνικές αρχές απαγόρευσαν τη δημόσια περιφορά του ομοιώματος του Ιούδα του Ισκαριώτη, για να μην προσβληθεί ο βαρόνος ντε-ρότσιλντ, ο οποίος βρισκόταν τότε στην Αθήνα. Σε αντίποινα ένα μέρος του πλήθους έκαψε την κατοικία του Ισραηλίτη Δαβίδ Πατσίφικο, Βρετανού υπηκόου

31 και επίτιμου προξένου της Πορτογαλίας. Η βρετανική κυβέρνηση απαίτησε την καταβολή αποζημίωσης και, τελικά, ο υπουργός των Εξωτερικών λόρδος Πάλμερστον απέκλεισε το 1850 με αγγλικά πλοία το λιμάνι του Πειραιά. Το 1852 η δημοτική αρχή αποποιήθηκε τη δωρεά της Δούκισσας της Πλακεντίας για ανέγερση Συναγωγής. Η εβραϊκή παρουσία αυξήθηκε από 60 άτομα το 1877 σε 250 το Η εβραϊκή Κοινότητα αναγνωρίστηκε επίσημα το Το 1890 πρόεδρος της Κοινότητας διετέλεσε ο Κάρολος Ρότσιλντ ( ). Την εποχή εκείνη, λειτουργούσαν έλλειψη Συναγωγής 3 μικροί ευκτήριοι οίκοι. Με τη βελτίωση της οικονομικής εγκατάστασης μετά τους βαλκανικούς πολέμους ( ), αριθμός Εβραίων από διάφορες περιοχές της Ελλάδας ιδιαίτερα τη Θεσσαλονίκη και τη Μικρά Ασία εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα. Η μετανάστευση των Εβραίων προς την Αθήνα αυξήθηκε με τη μεγάλη πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης του Την παραμονή του Β Παγκοσμίου Πολέμου οι Εβραίοι της Αθήνας ανέρχονται στους περίπου. Οι πλέον εύποροι Εβραίοι ήταν Ασκεναζίμ, ενώ οι Σεφαραδίμ που κατάγονταν από διάφορες περιοχές της Ελλάδας και την Τουρκία ήταν κυρίως πλανόδιοι πωλητές, παλαιοπώλεις και μικρομαγαζάτορες. Στις 27 Απριλίου 1941, μόλις οι Γερμανοί μπήκαν στην Αθήνα, διεκδίκησαν από τους Ιταλούς συμμάχους τους την μονοπωλιακή διαχείριση των εβραϊκών υποθέσεων. Παρά την ιταλική αντίδραση, «σατραπικώ δικαιώματι» και με πλήρη περιφρόνηση προς τους Ιταλούς, ανέλαβαν αμέσως τα εβραϊκά ζητήματα.έτσι, το Μάιο του 1941, οι Ναζί κατάσχεσαν τα αρχεία της Ισραηλιτικής Κοινότητας. Δήμευσαν την πλούσια ραββινική βιβλιοθήκη και συνέλαβαν τα κυριότερα μέλη του Κοινοτικού Συμβουλίου. Σύμφωνα με τη γνωστή τους τακτική, οι Ναζί προσέλαβαν στην υπηρεσία των SS μερικούς Εβραίους εμιγκρέδες της Κεντρικής Ευρώπης που κατέφυγαν στην Αθήνα. Τα άτομα αυτά τα περιέβαλλαν με την εύνοια και την

32 προστασία τους, για να τα στρέψουν εναντίον των Αθηναίων ομοθρήσκων τους. Ο Αρχιραββίνος, Ηλίας Μπαρτζιλάι, σε συνεννόηση με το Ασσέρ Μωυσή και τους άλλους ηγέτες, τους αντιμετώπισαν με πνεύμα ανοχής. Δεν ήθελαν να ερεθίσουν τους Ναζί, αλλά είχαν το σχέδιό τους. Την 1η Σεπτεμβρίου 1941, οι Ιταλοί διόρισαν, με επίσημη ανακοίνωσή τους, τον Ραββίνο Μπαρτζιλάι πρόεδρο της Κοινότητας. Η προγενέστερη διαταγή διορισμού του από τους Ναζί αγνοήθηκε ολότελα. Η αντίθεση μεταξύ των δύο συμμάχων γύρω από τα εβραϊκά ζητήματα, κατάλληλα υποδαυλιζόμενη από τον Μπαρτζιλάι, ξέσπασε σε φανερή διαμάχη. Οι Ιταλικές Αρχές έλαβαν συγκεκριμένα μέτρα προστασίας των διωκομένων Εβραίων. Σε αντίμετρα, οι Ναζί αύξησαν την πίεση. Στις 14 Ιουλίου 1942, υποκίνησαν την ΕΣΠΟ, μία ελληνική «εθνικοσοσιαλιστική» οργάνωση, σε επίθεση κατά της Κοινότητας. Μέλη της οργάνωσης εισέβαλαν στα γραφεία της, προέβησαν σε διαρπαγές και βανδαλισμούς. Οι Ιταλοί που ειδοποιήθηκαν, συνέλαβαν τους ταραξίες, αλλά, κάτω από την πίεση των Γερμανών, αναγκάστηκαν να τους αφήσουν ελεύθερους. Στις 20 Σεπτεμβρίου όμως, το κτίριο, όπου στεγαζόταν η ΕΣΠΟ, κάηκε από εμπρηστική βόμβα που πέταξαν μέλη της Αντίστασης. Οι Γερμανοί ενοχοποίησαν τους Εβραίους για την επίθεση αυτή και ανάγκασαν τους Ιταλούς να συλλάβουν την ηγεσία της Κοινότητας. Καθώς όμως από τις ανακρίσεις δεν προέκυψε τίποτα σε βάρος τους, αφέθηκαν ελεύθεροι ύστερα από είκοσι μέρες. Όσο οι Ναζί έσφιγγαν τα λουριά, τόσο οι Εβραίοι οργανώνονταν περισσότερο. Ιδρύθηκαν συνεργεία αλληλεγγύης και περίθαλψης των προσφύγων από τη Θεσσαλονίκη, καθώς και συσσίτια. Οι Ιταλικές Αρχές εκδήλωσαν ενεργότερο το ενδιαφέρον τους. Αλλά και οι ελληνικές δεν πήγαν πίσω: Στα σώματα της Χωροφυλακής και της Αστυνομίας Πόλεων, υπό τη διεύθυνση του Αγγέλου Έβερτ, δόθηκαν διαταγές να εκδίδουν ψεύτικες ταυτότητες σε όσους Εβραίους το επιθυμούσαν. Οι ταυτότητες αυτές, που είχαν χριστιανικά ονόματα και ανέγραφαν ως θρήσκευμα Χριστιανός Ορθόδοξος, δε διακρίνονταν καθόλου από τις «αληθινές», αφού


33 είχαν εκδοθεί από τις ίδιες τις αστυνομικές αρχές, και συνεπώς μπορούσαν να περάσουν κάθε Γερμανικό έλεγχο. Την ίδια περίοδο, ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός φρόντισε, μαζί με το Διευθυντή του Μητρώου του Δήμου Αθηναίων, Π. Χαλδέζο, να ανοιχτεί ένα ειδικό αρχείο, όπου καταχωρήθηκαν οι Εβραίοι που για να γλιτώσουν βαφτίστηκαν Χριστιανοί. Με τον τρόπο αυτό και με τη βοήθεια των συμπατριωτών τους, 560 Αθηναίοι Εβραίοι, όπως και άλλοι από διάφορες πόλεις, που είχαν νωρίτερα βρει καταφύγιο στην πρωτεύουσα, επέζησαν ως το τέλος του πολέμου προσποιούμενοι τους Ορθόδοξους Χριστιανούς. Ενεργή στάση υπέρ των Εβραίων κράτησε και η Ορθόδοξη Εκκλησία, κάτω από την φωτισμένη καθοδήγηση τουαρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος, Δαμασκηνού. Με απόρρητη εγκύκλιό του προς όλες τις εκκλησίες, παρακινούσε τους ιερείς και Χριστιανούς να δώσουν κάθε βοήθεια στους κατατρεγμένους Εβραίους. Είναι συγκινητικές οι θυσίες που έκαναν οι Χριστιανοί, κρύβοντας και φιλοξενώντας εβραϊκές οικογένειες. Οι ιερείς τελούσαν μεικτούς γάμους, χωρίς να πολυπραγμονούν στους τύπους της κατήχησης και της βάπτισης. Έτσι, αρκετοί Εβραίοι αποφάσισαν να βαπτιστούν και έγιναν ορθόδοξοι ή καθολικοί. Οι ενέργειες του Αρχιεπισκόπου κορυφώθηκαν με τα δύο περίφημα Μνημόνια: Το πρώτο, με ημερομηνία 23 Μαρτίου 1943, προς τον Πρωθυπουργό της Ελληνικής Κατοχικής Κυβέρνησης, Κων. Λογοθετόπουλο, του ζητούσε να μεσολαβήσει στις Γερμανικές Αρχές, στο όνομα του ελληνικού λαού, ώστε να σταματήσουν οι διώξεις των Ελλήνων Εβραίων. Στο μνημόνιό του υπερασπιζόταν την εβραϊκή παρουσία στην ελληνική κοινωνική ζωή, τονίζοντας πόσο τέλεια είχαν αφομοιωθεί οι Εβραίοι. Του υπενθύμιζε επίσης το άρθρο της Συνθήκης Παράδοσης της Ελλάδας του 1941, που όριζε ότι «Οι κατοχικές αρχές αναλαμβάνουν την υποχρέωση να προστατεύουν την τιμή και την περιουσία όλων των Ελλήνων υπηκόων», το οποίο δε διατύπωνε

34 καμία διάκριση. (Το πλήρες κείμενο του Μνημονίου δημοσιεύεται σε άλλη σελίδα του παρόντος τεύχους.) Το δεύτερο μνημόνιο, με ημερομηνία 24 Μαρτίου 1943, και παρόμοιο περιεχόμενο στάλθηκε απευθείας στον Πληρεξούσιο του Γ Ράιχ για την Ελλάδα, Altenburg. Kαι τα δύο μνημόνια συνυπογράφονταν από πολλές σημαντικές προσωπικότητες της Ελληνικής δημόσιας ζωής, κάτι που, με τις συνθήκες τρομοκρατίας που επέβαλλαν τα SS, σίγουρα απαιτούσε πολύ θάρρος. Στις 8 Σεπτεμβρίου 1943 έγινε γνωστή η συνθηκολόγηση της Ιταλίας. Τα Ιταλικά Στρατεύματα Κατοχής, που ακολούθησαν τον Μπαντόλιο, αιχμαλωτίστηκαν από τους Γερμανούς. Οι Εβραίοι της Αθήνας και των επαρχιών έχασαν ένα πολύτιμο στήριγμα. Οι Ναζί, παρά τους κατασκόπους και τα προδοτικά στοιχεία που χρησιμοποιούσαν, έβλεπαν ότι οι Εβραίοι της Αθήνας δεν ήταν εύκολη λεία. Δεν μπορούσαν να τους συλλάβουν σε μία νύχτα, γιατί ήταν κρυμμένοι σε διάφορα σημεία. Γι αυτό εξαπέλυσαν μιαν ύπουλη προπαγάνδα. Οι διαδόσεις τους είχαν σκοπό να κάνουν τους Εβραίους να ξεθαρρέψουν. Αλλά δεν το πέτυχαν αυτό. Οι Ναζί, βλέποντας την αποτυχία τους αυτή, μετακάλεσαν στις 10 Αυγούστου από τη Θεσσαλονίκη, τον Βισλιτσένυ, με εντολή να συλλάβει και να εξαποστείλει στο Άουσβιτς όλους τους Εβραίους της Αθήνας και των επαρχιών που ήταν μέχρι πρότινος υπό Ιταλική Κατοχή. Στις 21 Σεπτεμβρίου ο Αρχιραββίνος Μπαρτζιλάι κλήθηκε να παρουσιαστεί μπροστά στον Βισλιτσένυ. Η πρόσκληση θεωρήθηκε από τους Εβραίους ως έναρξη των εχθροπραξιών. Τα μέλη της Κοινότητας ειδοποιήθηκαν να είναι σε επιφυλακή. Ο Ραββίνος προσήλθε απτόητος στο ραντεβού. Ο Βισλιτσένυ τον διέταξε να προσκομίσει, εντός 24 ωρών, λεπτομερή κατάλογο των Εβραίων, που να συμπεριλαμβάνει και τους φυγάδες της Θεσσαλονίκης. Συγκαλέστηκε αμέσως Κοινοτική Συνέλευση και αποφασίστηκε να κερδηθεί χρόνος πάση θυσία. Έτσι την επομένη, ο Ραββίνος δικαιολογήθηκε στον Βισλιτσένυ

35 ότι τα αρχεία της Κοινότητας είχαν καταστραφεί από την ΕΣΠΟ και ότι δεν είχε μπορέσει να συντάξει τον κατάλογο. Η δήλωση αυτή του Μπαρτζιλάι, έκανε έξω φρενών τον Βισλιτσένυ, που αναγκάστηκε τελικά να δώσει παράταση άλλων 48 ωρών. Μέσα στο διάστημα αυτό, ειδοποιήθηκαν όλοι οι Εβραίοι να σπεύσουν να εξαφανιστούν. Ένα συνεργείο από υπαλλήλους της Κοινότητας έσπευσε τη νύχτα, με την καθοδήγηση του Ραββίνου, και έκαψε όλα τα αρχεία, όλα τα έγγραφα και όλα τα βιβλία της Κοινότητας. Την ίδια νύχτα εξαφανίστηκαν και όλοι οι ηγέτες των Εβραίων. Ο Μπαρτζιλάι κατέφυγε σε ένα φιλικό του σπίτι στο Κολωνάκι. Ο δικηγόρος Ηλίας Κεφαλίδης, σύνδεσμος της Αντίστασης, μεσολάβησε για τη φυγάδευση του Ραββίνου στο βουνό. Στις 25 Σεπτεμβρίου οι περισσότεροι Εβραίοι της Αθήνας είχαν ήδη εξαφανιστεί. Βλέποντας μετά από δυο τρεις μέρες ο Βισλιτσένυ ότι ο Μπαρτζιλάι δεν επανήλθε, άρχισε να υποψιάζεται ότι ο Ραββίνος τον ξεγέλασε. Πηγαίνοντας στα γραφεία της Κοινότητας και βρίσκοντας τα πάντα κλειστά, διέταξε με λύσσα να παραβιαστεί η πόρτα. Από την αταξία και τα καμένα χαρτιά κατάλαβε αμέσως τι είχε συμβεί. Έξαλλος ο δήμιος επανήλθε στο γραφείο του και υπαγόρευσε στον στρατηγό Στρόοπ μια διαταγή που καλούσε όλους τους Εβραίους να επανέλθουν τάχιστα στις μόνιμες κατοικίες τους. Τους έταξε προθεσμία πέντε ημερών για να παρουσιαστούν στα γραφεία της Κοινότητας και να καταγραφούν στα μητρώα, δηλώνοντας τις διευθύνσεις τους. Απειλούσε με τουφεκισμό όσους δεν συμμορφώνονταν, ενώ ίδρυσε ένα νέο Κοινοτικό Συμβούλιο, το «Συμβούλιο των Πρεσβυτέρων». Επέστησε την προσοχή των ελληνικών αστυνομικών αρχών στην ακριβή εκτέλεση της διαταγής, προβλέποντας αυστηρές κυρώσεις για τους Αθηναίους, που τυχόν θα τολμούσαν να κρύψουν Εβραίους ή να διευκολύνουν τη διαφυγή τους. Δυστυχώς βρέθηκαν στην Αθήνα 1.200 περίπου Εβραίοι που συμμορφώθηκαν με τη διαταγή του Στρόοπ. Ο αιμοσταγής Βισλιτσένυ παρακολουθούσε την προσέλευση των αγωνιώντων

36 Εβραίων, που έρχονταν διστακτικοί και περίφοβοι να εγγραφούν στα μητρώα. Η φτώχεια και η απόγνωση έκανε τους θλιβερούς αυτούς ανθρώπους να μην μπορούν να κρύβονται συνεχώς. Προσέρχονταν με κάποια ελπίδα, αφού τους υπόσχονταν βοήθεια και εξεύρεση εργασίας. Έτσι, ένα μήνα μετά την εγκαθίδρυση του νέου «Συμβουλίου των Πρεσβυτέρων», 2.000 περίπου Εβραίοι ήταν εγγεγραμμένοι στα μητρώα. Όταν η καταγραφή σταμάτησε στον αριθμό των 2.000, ο Βισλιτσένυ κατάλαβε ότι η μεγάλη μάζα των Εβραίων του είχε ξεφύγει. Ήθελε ωστόσο να συμπληρώσει τα τρόπαιά του με τη σύλληψη και την εξόντωση έστω και των 2.000. Βρήκε όμως αντίθετο τον τότε πρεσβευτή της Γερμανίας, ο οποίος έκρινε ότι οι μέθοδοί του ήταν πια ξεπερασμένες. Ο μεγάλος αυτός δήμιος έπρεπε να φύγει από το προσκήνιο. Χρειαζόταν μια νέα τακτική, για να προσελκύσουν όσο το δυνατό μεγαλύτερο αριθμό Εβραίων. Σε αντικατάστασή του ήρθε ο Μπούγκερ, που ανέλαβε να εκτελέσει τα εξοντωτικά σχέδια του Χίμλερ. Με τη βοήθεια καταδοτών, περίπου 200 επιπλέον Εβραίοι ανασύρθηκαν από τις κρυψώνες τους και παραδόθηκαν στα νύχια της Γκεστάπο. Η μοιραία μέρα υπήρξε η Παρασκευή 23 Μαρτίου 1944: Η Γκεστάπο, με ένα αιφνιδιαστικό μπλόκο στη Συναγωγή της Αθήνας, συνέλαβε όλους τους παρόντες, περίπου 350 άτομα, κυρίως άνδρες. Ταυτόχρονα, γερμανικά καμιόνια άρπαξαν τις γυναίκες και τα παιδιά από τις κατοικίες τους και τους μετέφεραν στη Συναγωγή. Έτσι συγκεντρώθηκαν 800 περίπου άτομα. Δεν γινόταν καμιά διάκριση μεταξύ ξέων υπηκόων. Μάταια διαμαρτυρήθηκε ο Ισπανός πρέσβης. Του απάντησαν ψυχρά, ότι οι συλλήψεις έγιναν κατόπιν διαταγής του Βερολίνου. Οι 800 αιχμάλωτοι έμειναν χωρίς τροφή και νερό στη Συναγωγή ως το σούρουπο του Σαββάτου. Ύστερα ήρθαν κλειστά καμιόνια, και τους μετέφεραν στο Χαϊδάρι, όπου έσμιξαν με τους άλλους Εβραίους που είχαν πιαστεί προηγουμένως. Εκεί οι δυστυχείς αιχμάλωτοι υπέστησαν τους συνηθισμένους ξυλοδαρμούς, εξευτελισμούς και κακοποιήσεις.

37 Την Κυριακή 2 Απριλίου, οι Εβραίοι αιχμάλωτοι, μεταξύ των οποίων και οι ξένοι υπήκοοι, μεταφέρθηκαν με κλειστά αυτοκίνητα στο σταθμό του Ρουφ. Εν τω μεταξύ οι Ναζί είχαν συλλάβει 1.200 Εβραίους από την Πρέβεζα, την Άρτα, το Αγρίνιο και την Πάτρα. Τους είχαν μαντρώσει και εκείνους στο Χαϊδάρι, για να μη χάσουν την ευκαιρία να τους συμπεριλάβουν στην ίδια αποστολή. Ο Διεθνής Ερυθρός Σταυρός, που έτρεξε να προλάβει να τους δώσει κάποια βοήθεια, εμποδίστηκε βάρβαρα από τους εξαγριωμένους Ναζί. Ο συρμός σχηματίστηκε από 30 βαγόνια. Ξεκίνησε την 1μ.μ. για την Πολωνία. Στη Λάρισα η συγκομιδή έγινε πλουσιότερη. Προστέθηκαν και άλλοι 2.400 αιχμάλωτοι, που είχαν πιαστεί στο Βόλο, στα Τρίκαλα και, προ παντός, στα Ιωάννινα. Όταν ο φιδωτός συρμός των μελλοθανάτων πέρασε από το σταθμό της Θεσσαλονίκης, περιείχε 5.200 άτομα, στριμωγμένα μέσα σε 84 βαγόνια. Εξακολούθησε το μακάβριο ταξίδι του και έφτασε στο σταθμό του Άουσβιτς στις 10 Απριλίου. Εκεί ήταν ο τόπος της Γεένης: Οι ασφυκτικοί θάλαμοι αερίων, τα κρεματόρια με τους φούρνους των καιομένων πτωμάτων. Ένας μικρός μόνο αριθμός Εβραίων με ισπανική υπηκοότητα είχε την τύχη να μεταφερθεί στο στρατόπεδο «διέλευσης» Μπέργκεν-Μπέλσεν και να απελευθερωθεί από εκεί για να φθάσει στην Ισπανία, έπειτα από ατελείωτες διαπραγματεύσεις μεταξύ των κυβερνήσεων Γερμανίας και Ισπανίας. Μετά το τέλος του πολέμου και την επιστροφή των επιζώντων, η Αθήνα έφτασε να έχει μεγαλύτερο αριθμό Εβραίων από ότι προπολεμικά, αφού πολλοί επιζώντες από τις αφανισμένες εβραϊκές κοινότητες της επαρχίας, δεν είχαν άλλη επιλογή από το να συρρεύσουν στην Αθήνα, για να ζήσουν κοντά σε ομοθρήσκους τους. Μετά την απελευθέρωση η Ισραηλιτική Κοινότητα της Αθήνας ξαναϊδρύεται και ο πληθυσμός της αυξάνεται. Όσοι σώθηκαν από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, καθώς και μέλη άλλων κοινοτήτων εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα. Η Κοινότητα της Αθήνας έφτασε την ίδια περίοδο να αριθμεί τα 5.000 άτομα. Λίγο αργότερα, όμως, εξ αιτίας της μετανάστευσης ο πληθυσμός μειώθηκε στα 3.000 άτομα.

38 Η Κοινότητα άρχισε πάλι να λειτουργεί. Αντιμετωπίζουν ποικίλα προβλήματα, όπως οικονομικά για την επαναλειτουργία και ψυχολογικά για τους ανθρώπους εκείνους που επέστρεψαν από τα στρατόπεδα. Τον πρώτο καιρό υπήρχε ακόμα και πρόβλημα σίτισης. Η «Τζόιντ» προσέφερε αποτελεσματικά τη βοήθειά της σ αυτή τη φάση. Ενώ δημιουργήθηκε και ιατρείο για την παροχή κάθε ιατρικής βοήθειας. Συστάθηκαν, επίσης, εκπαιδευτικά κέντρα της ΟΡΤ και ξενώνες για τα κορίτσια, που είχαν χάσει τις οικογένειές τους. Όλα τα εβραϊκά ιδρύματα ιδρύθηκαν από την αρχή σε μια προσπάθεια να αναστηθεί η εβραϊκή ζωή της Ελλάδας. Σήμερα ζουν στην Αθήνα 2.500 Εβραίοι, οι οποίοι αποτελούν τη μεγαλύτερη Ισραηλιτική Κοινότητα της χώρας. Στην Αθήνα λειτουργούν δύο Συναγωγές, Εβραϊκό Δημοτικό Σχολείο, Πνευματικό Κέντρο και εβραϊκό νεκροταφείο. Τον Μάιο του 2010 τοποθετήθηκε στο Θησείο, κοντά στις Συναγωγές, και εγκαινιάστηκε Μνημείο Ολοκαυτώματος. Στην Αθήνα έχουν, επίσης, την έδρα τους ο κεντρικός συντονιστικός φορέας του ελληνικού εβραϊσμού, το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο της Ελλάδος, το εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος και το «Ρέστειον» γηροκομείο.

39 Χαλκίίδα Η Χαλκίδα, είναι η πρωτεύουσα της νήσου Εύβοιας, μιας από "ΤΑΣ ΝΗΣΟΥΣ ΤΑΣ ΜΑΚΡΑΝ" (Εύβοια, Κύπρος, Κρήτη) σύμφωνα με τον Προφήτη Ησαΐα και τις "ΔΟΚΙΜΩΤΑΤΕΣ" σύμφωνα με τον Φίλωνα τον Αλεξανδρινό. Η Ρωμανιώτικη Εβραϊκή Κοινότητα Χαλκίδας ίσως να μην είναι η αρχαιότερη της Ελλάδας, είναι όμως η μοναδική στην Ευρώπη που βιώνει στην ίδια πόλη, αδιάκοπα, επί 2.500 χρόνια. Συμμετέχει στη ζωή της πόλης και φυσικό είναι να έχει γράψει τη δική της ιστορία.λέγεται ότι η ονομασία της πόλης προέρχεται από τη σημιτική ρίζα "Χαλέκ" που σημαίνει τεμαχίζω, αλλά και χαλίκι ή κομμάτι γης, άποψη που υποστηρίζει και ο καθηγητής Ελευθεριάδης. Η Εβραϊκή παρουσία στην Εύβοια και κυρίως στη Χαλκίδα είναι τόσο παλαιά, ώστε πιστεύουμε ότι οι πρώτοι Εβραίοι ήρθαν μετά το 586 π. Χ. Πιθανόν να ήταν οι ΠΕΡΑΤΕΣ που ακολούθησαν τους Φοίνικες, σαν έμποροι, όταν εκείνοι ήρθαν στην Ελλάδα και κατευθύνθηκαν προς τη Θήβα, περνώντας από την Εύβοια. Όσο για την περίοδο των Ελληνιστικών χρόνων, οι Εβραίοι είναι αναμφισβήτητα εγκατεστημένοι και οργανωμένοι σε παροικίες κυρίως στη Χαλκίδα, όπως αναφέρουν οι συγγραφείς Γ. Φτέρης, Παπακυριακού, Φιλιππόπουλος και Μητροπολίτης Θέμελης. Η Εβραϊκή παρουσία πιστοποιείται ακόμη από μαρτυρίες περιηγητών, που βεβαιώνουν ότι υπήρχε Κοινότητα στη Χαλκίδα κατά την Βυζαντινή περίοδο, επί Ενετών (1205-1470 ) και κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας (1470-1833 ). Το 1159 επισκέπτεται την πόλη ο Ισπανός περιηγητής Ραβίνος Βενιαμίν μπεν Γιονά από την Τουδέλα και αναφέρει στ' οδοιπορικό του ότι στη Χαλκίδα μένουν 200 Εβραίοι (κατ' άλλους 200 οικογένειες). Διαπιστώνει ότι δεν υπάρχει αντισημιτισμός σε όλη την Ελλάδα, ότι ανέκαθεν οι Εβραίοι στη Χαλκίδα κατοικούσαν μέσα στο Κάστρο, μιλούσαν μόνο την Ελληνική γλώσσα, και ήταν πολύ δύσκολο να τους ξεχωρίσεις από τους άλλους κατοίκους. Ακόμα ότι είχαν συγκροτήσει δική τους συνοικία, στη μέση της οποίας

40 ανέγειραν Συναγωγή. Συνάντησε δε τρεις Ραβίνους, τον Ελιγιά Βαλτερί, τον Ρ. (ίσως Ραφαέλ) Εμμανουέλ και τον Ρ. Καλέβ επικεφαλής της παροικίας. Την περίοδο που Ενετοί και Λομβαρδοί κατοικούσαν στη Χαλκίδα, που ονομαζόταν ΝΕΓΡΟΠΟΝΤΕ, η Εβραϊκή Κοινότητα ήκμαζε και τα μέλη της ασχολούνταν με το εμπόριο, την εξαγωγή οίνου, τη βιοτεχνία και ήταν τεχνίτες, βαφείς και μεταξουργοί. Δυστυχώς όμως, προς το τέλος της Ενετοκρατίας οι πόλεμοι, οι λοιμοί και οι βαριά φορολογία έχουν εξαθλιώσει την Κοινότητα. Οι Εβραίοι εξακολουθούσαν ν ασχολούνται με το εμπόριο, αλλά δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα, δεν συμμετείχαν στη διοίκηση και είχαν την υποχρέωση να εκτελούν χρέη δημίου. Οι Τούρκοι ακολούθησαν την ίδια πολιτική για τους Εβραίους. Το 1470 το Κάστρο καταλαμβάνεται από το Μωάμεθ τον Πορθητή. Η σφαγή ήταν τρομερή. Οι Γενίτσαροι φυγάδευαν με αντάλλαγμα χρυσό και πολλοί Εβραίοι διέφυγαν στη Θήβα, όπου υπήρχε μεγάλη Εβραϊκή Κοινότητα. Από την περίοδο αυτή η Χαλκίδα και μαζί η Εβραϊκή Κοινότητα, εισέρχεται σε περίοδο παρακμής, σκληρής εκμετάλλευσης, βαρβαρότητας και τρόμου, ενώ μαστίζεται ανελέητα από την πανώλη. Η επανάσταση του 1821 η ιδέα της Επανάστασης ωριμάζει και στην Ευβοϊκή γη. Οι Εβραίοι πορεύονται κι αυτοί με τη μοίρα όλων των κατοίκων της πόλης. Ο Γ. Φουσάρας και ο Γ. Φιλιππόπουλος αναφέρουν ότι οι εβραϊκές οικογένειες ΚΟΕΝ και ΚΡΙΣΠΗ προσχώρησαν στη Φιλική Εταιρεία. Είναι οικογένειες μεγάλες, ισχυρές και με μόρφωση. Έναν Κρίσπη, οπλαρχηγό του Κριεζώτη, συναντάμε στην Τριζήνα, πλάι στο Θ. Κολοκοτρώνη.Το 1840, όταν η Εύβοια αποτελεί πλέον μέρος της ελληνικής επικράτειας, γίνεται το πρώτο πολεοδομικό διάγραμμα του Κάστρου, όπου αναφέρονται 455 ιδιοκτησίες από τις οποίες οι 51 είναι εβραϊκές, τα μέλη δε της Κοινότητας ανέρχονται σε 400 άτομα. Το 1894 η Εβραϊκή Κοινότητα έχει 52 οικογένειες και 284 άτομα, όπως προκύπτει από επιστολή ντοκουμέντο της Κοινότητας για βοήθεια, προς τους Αμερικανούς ομοθρήσκους.

41 Αιτία της έκκλησης αυτής είναι ο μεγάλος καταστροφικός σεισμός που κατεδάφισε σχεδόν όλη την πόλη. Αυτή την περίοδο ο πληθυσμός της Κοινότητας μειώνεται σε 170 μέλη. Πολλοί θα μετοικίσουν σε άλλες κοινότητες, όπως του Βόλου. Στον Έλληνο-Ιταλικό Πόλεμο του 1940, ο πρώτος Έλληνας αξιωματικός που έπεσε ηρωικά μαχόμενος, ήταν ο Χαλκιδέος Εβραίος Συνταγματάρχης Μορδοχαίος Φριζής. Είμαστε από τις λίγες Κοινότητες που από τα 327 μέλη της χάθηκαν μόνο τα 22 κι αυτό το οφείλουμε στην προστασία που μας προσέφεραν οι συμπολίτες μας, οι Αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης και ο Μητροπολίτης Γρηγόριος, ο οποίος έκρυψε και τα Ιερά σκεύη της Συναγωγής σε χώρο της Μητρόπολης. Οι Εβραίοι, με την άφιξή τους στη Χαλκίδα, εγκαταστάθηκαν μέσα στο Κάστρο, (που κατοικείτο από το 500 π.χ. και κατεδαφίστηκε το 1890) στη Β.Α. πλευρά του, κοντά στην Άνω Πύλη, που πήρε το όνομα Πύλη των Ιουδαίων. Την Εβραϊκή συνοικία διέσχιζε η οδός Άνω Πύλης, σημερινή Κώτσου, έως τη συμβολή των οδών Παπαναστασίου και Μ. Φριζή. Στην οδό Κώτσου βρίσκεται η Συναγωγή. Είναι άγνωστο πότε κτίστηκε η πρώτη Συναγωγή στη Χαλκίδα. Η σημερινή ανακατασκευάστηκε, στις ίδιες διαστάσεις, το 1855 μετά από την πυρκαγιά του 1854, στη διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας, με χρήματα που διέθεσε η Δούκισσα της Πλακεντίας. Σ όλη τη διάρκεια των αιώνων, κάθε φορά που καιγόταν η Συναγωγή, αναγειρόταν αμέσως μία νέα, στο ίδιο μέρος. Η πυρκαγιά όμως του 1854 κατέστρεψε όλα τα αρχεία της Κοινότητας, τη βιβλιοθήκη, ένα πλήθος χειρογράφων από ποιητικές συλλογές κι ένα πλήθος κειμηλίων από δωρεές ανυπολόγιστης αξίας. Τρεις παλιοί Κύλινδροι είναι οι μόνοι που σώθηκαν μετά από υπεράνθρωπες προσπάθειες. Οι αναθηματικές στήλες, οι εντοιχισμένες στον τοίχο της Συναγωγής, μας παρέχουν πλέον σημαντικές πληροφορίες γι αυτήν.

42 Άποψη της Χαλκίδας. Το βέλος δείχνει το σημείο που βρίσκεται η Συναγωγή. Διακρίνεται από τις κορυφές των πανύψηλων αιωνόβιων κυπαρισσιών που δεσπόζουν στον κήπο της Συναγωγής Η Συναγωγή της Χαλκίδας όπως είναι σήμερα

43 Ομάδα 2 Δημήτριιος Κασσιιανός Νιικόλαος Κοτούπας Ευανθίία Ζέρβα Κωσταντίίνος Κουβέλης Θεσσαλονίκη Ο χρόνος της αρχικής εγκατάστασης των Εβραίων στη Θεσσαλονίκη παραμένει ως τώρα άλυτο ιστορικό πρόβλημα. Κάποιοι ερευνητές πιστεύουν ότι από την εποχή της ίδρυσής της (315 π.χ.) η Θεσσαλονίκη είχε και Εβραίους κατοίκους. Κάποιοι άλλοι θεωρούν ότι οι Εβραίοι εγκαταστάθηκαν αρχικά στη Θεσσαλονίκη το 140 π.χ. προερχόμενοι από την Αλεξάνδρεια. Εβραίοι στη Μακεδονία αναφέρονται στον Φλάβιο Ιώσηπο και σε διασωθέν γράμμα του 10 μ.χ. από τον Ηρώδη προς τον Καλλιγούλα. Μια άλλη σημαντική γραπτή μαρτυρία για την ύπαρξη οργανωμένης Εβραϊκής Κοινότητας στη Θεσσαλονίκη, βρίσκεται στις πράξεις των Αποστόλων. Στο σχετικό χωρίο διαβάζουμε ότι ο Απόστολος Παύλος, που επισκέφθηκε την πόλη γύρω στο 50 μ.χ. δίδαξε στη συναγωγή της επί τρία συνεχή Σάββατα. Υπάρχουν αρκετές μαρτυρίες για την ύπαρξη Εβραϊκής Κοινότητας στη Θεσσαλονίκη στα Ρωμαϊκά και στα Βυζαντινά χρόνια. Από τα μέσα του 14ου αιώνα, η Θεσσαλονίκη θα δεχθεί και άλλους Εβραίους προερχόμενους από την Κεντρική Ευρώπη, την Σικελία και την Ιταλία. Το καθοριστικό όμως γεγονός για την εξέλιξη της Ισραηλιτικής Κοινότητας είναι η εγκατάσταση στην πόλη 15-20.000 Ισπανοεβραίων, των λεγόμενων Σεφαραδίμ, που έρχονται από το 1492, διωγμένοι από την Ισπανία με διάταγμα των καθολικών βασιλιάδων Φερδινάνδου και Ισαβέλλας. Σ' αυτούς θα προστεθούν και άλλοι εξόριστοι

44 Εβραίοι από τη Σικελία, την Πορτογαλία και τη Βόρεια Αφρική. Όλοι αυτοί θα εγκατασταθούν στην σχεδόν έρημη, μετά την άλωσή της (1430) από τους Τούρκους Θεσσαλονίκη, θα καταλάβουν τις συνοικίες από την Εγνατία μέχρι την παραλία και από το Βαρδάρι μέχρι τη Διαγώνιο, θα επικρατήσουν δημογραφικά και θα μεταβάλουν την πόλη σε εμπορικό κέντρο πρώτης γραμμής. Οι Σεφαραδίμ θα διακριθούν στην υφαντουργία, θα δουλέψουν στα ορυχεία του Γαλλικού και της Σιδηρόκαψας, θα ιδρύσουν το πρώτο τυπογραφείο στη Θεσσαλονίκη γύρω στα 1520, και θα αναδείξουν μεγάλες προσωπικότητες του πνεύματος, ραββίνους, ιατρούς, φιλοσόφους, ποιητές, νομοδιδάσκαλους. Έτσι η φήμη της Εβραϊκής Κοινότητας Θεσσαλονίκης θα απλωθεί σ' ολόκληρη την Ευρώπη. Και ακριβώς αυτή την εποχή η Θεσσαλονίκη θα τιμηθεί με τον τίτλο της "Μητέρας εν Ισραήλ". Οι Εβραίοι κρατούν το μεγαλύτερο μέρος του εμπορίου, εξασκούν όλα τα επαγγέλματα και αποτελούν την πλειοψηφία του εργατικού πληθυσμού. Γι' αυτό η πόλη ερημώνει τα Σάββατα και τις μεγάλες Εβραϊκές γιορτές. Από τις 26 Οκτωβρίου 1912 η Θεσσαλονίκη είναι και πάλι Ελληνική. Οι ηγέτες της Κοινότητας γίνονται αμέσως δεκτοί από τον βασιλιά Γεώργιο και τον πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο που υπόσχονται σεβασμό των προνομίων της Κοινότητας και πλήρη ισονομία. Σύμφωνα με απογραφή των Ελληνικών αρχών, οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης αριθμούσαν τότε 61.439 ψυχές, έναντι 45.867 Μουσουλμάνων, 39.936 Ελλήνων και 10.600 ατόμων που ανήκαν σε άλλες εθνότητες. Λίγα χρόνια αργότερα η Εβραϊκή Κοινότητα θα δεχθεί ένα συντριπτικό χτύπημα, με την πυρκαγιά του 1917, καθώς 53.000 μέλη της μένουν άστεγα. Καταστρέφονται επίσης όλες σχεδόν οι συναγωγές, τα σχολεία και οι κτηριακές εγκαταστάσεις των φιλανθρωπικών ιδρυμάτων. Έτσι πολλοί Εβραίοι θα μεταναστεύσουν στο εξωτερικό στη διάρκεια του μεσοπολέμου, ιδιαίτερα ύστερα από το θλιβερό γεγονός του εμπρησμού του συνοικισμού Κάμπελ από εξτρεμιστικά στοιχεία (1931). Οι

45 περισσότεροι θα εγκατασταθούν στη γη του Ισραήλ. Παρ' όλα αυτά η Κοινότητα θα αριθμεί, το 1940, πάνω από 50.000 ψυχές. Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης ζουν αρμονικά με τους Χριστιανούς συμπολίτες τους και εκτελούν στο ακέραιο το καθήκον τους απέναντι στην Ελληνική πατρίδα, στον πόλεμο του 40-41, καθώς 12.989 απ' αυτούς θα στελεχώσουν τις ένοπλες δυνάμεις (343 αξιωματικοί). Οι απώλειές τους ανέρχονται σε 513 νεκρούς και 3.743 τραυματίες. Το Ολοκαύτωμα Οι Γερμανοί μπαίνουν στη Θεσσαλονίκη στις 9 Απριλίου 1941. Η Θεσσαλονίκη, έδρα της μεγαλύτερης Ισραηλιτικής Κοινότητας της Ελλάδας, η Madre de Israel όπως την αποκαλούσαν, συμπεριελήφθη εξ αρχής στη Γερμανική Ζώνη Κατοχής. Εκεί άρχισε ο πρώτος συστηματικός διωγμός των Ελλήνων Εβραίων. Δυο μέρες μετά την κατάληψη της πόλης από τους Γερμανούς οι ημερήσιες εβραϊκές εφημερίδες αναγκάστηκαν να κλείσουν. Τα πιεστήριά τους κατασχέθηκαν και παραχωρήθηκαν σε συμπαθούντες των Γερμανών, όπως η οργάνωση Εθνική Ένωσις Ελλάδος, τα γνωστά 3Ε. Σε ένα από αυτά άρχισε να τυπώνεται η ρατσιστική εφημερίδα «Νέα Ευρώπη», που αποτέλεσε σχεδόν το «επίσημο» όργανο των αρχών κατοχής στην πόλη. Πολλές εβραϊκές οικογένειες εκδιώχθηκαν από τα σπίτια τους, για να εγκατασταθούν σε αυτά γερμανικές στρατιωτικές υπηρεσίες και αξιωματικοί. Ορισμένες περιουσίες, ιδιαίτερα ευπορότερων Εβραίων, κατασχέθηκαν. Ήδη στις 15-4-1941 παύτηκε το Δ.Σ. της Κοινότητας και κατασχέθηκε το αρχείο της και ότι πολύτιμο υπήρχε στα γραφεία της. Πιο συστηματική λεηλασία έγινε από μια ειδική ομάδα, που κατέφτασε στην πόλη λίγο μετά την κατάληψή της και άρχισε να καταρτίζει καταλόγους με τα ονόματα εξεχόντων Εβραίων και τα περιουσιακά στοιχεία των κοινοτικών ιδρυμάτων, ενώ

46 εισέβαλε σε εβραϊκά σπίτια και καταστήματα, καθώς και σε δημόσια ή ιδιωτικά ιδρύματα, όπως σχολεία, βιβλιοθήκες, τράπεζες, νοσοκομεία και Συναγωγές. Κατασχέθηκαν και αποστάληκαν στη Γερμανία πολύτιμα βιβλία, σπάνια χειρόγραφα, αρχεία και ανεκτίμητες συλλογές ραβινικών αποφάσεων. Λίγες μέρες αργότερα απαγορεύουν την είσοδο των Εβραίων σε καφενεία, ζαχαροπλαστεία κ.λπ., επιτάσσουν το νοσοκομείο Χιρς και πολλά εβραϊκά σπίτια, φυλακίζουν τα μέλη του κοινοτικού Συμβουλίου, διατάζουν τους Εβραίους να παραδώσουν τα ραδιόφωνα τους, ενώ κατά διαστήματα συνέβαιναν δημόσιοι εξευτελισμοί Ραβίνων, ξυλοδαρμοί και τρομοκράτηση Εβραίων ή συλλαμβάνονταν και εκτελούνταν Εβραίοι ως κομμουνιστές. Στο τέλος του ίδιου χρόνου, οι ναζί κατάσχουν τις ανθούσες εβραϊκές επιχειρήσεις και καταστρέφουν το Ισραηλιτικό Νεκροταφείο. Στις 11 Ιουλίου 1942 οι άνδρες Εβραίοι ηλικίας 18-45 ετών διατάζονται να παρουσιαστούν στην πλατεία Ελευθερίας, κάτω από καυτό καλοκαιρινό ήλιο. Εκεί υφίστανται απερίγραπτα μαρτύρια, μένοντας ασκεπείς και εκτελούν ταπεινωτικές γυμναστικές ασκήσεις μέχρι εξαντλήσεως. Όποιος δεν άντεχε και έπεφτε ή λιποθυμούσε γινόταν στόχος ξυλοδαρμού. Δυστυχώς εκτός των Γερμανών ήσαν παρόντες και πλήθος Χριστιανών που παρακολουθούσαν σιωπηλοί και ορισμένοι εξ αυτών επευφημούσαν τα τεκταινόμενα. Στη συνέχεια καταγράφονται 7.000 εξ αυτών στάλθηκαν για καταναγκαστικά έργα στα περίχωρα της Θεσσαλονίκης και τη σιδηροδρομική γραμμή προς Αθήνα. Κατασκευάζοντας δρόμους και οχυρώσεις για τους Γερμανούς ή επισκευάζοντας τη γραμμή υπό τις πιο πρωτόγονες και άθλιες συνθήκες, πολλοί πέθαναν από την κακομεταχείριση, την εξάντληση και τις αρρώστιες. Η Ισραηλίτικη Κοινότητα μετά από βοήθεια που παρασχέθηκε από τις άλλες ισραηλιτικές κοινότητες της

47 Ελλάδας και κυρίως των Αθηνών μπόρεσε να καταβάλει στους ναζί 2,5 δισ. δρχ. για να απελευθερώσει τους εναπομείναντες. Στις 6.2.1943 φτάνει στη Θεσσαλονίκη μια επιτροπή των SS με επικεφαλής τους Ντήτερ Βισλιτσένι και Αλόις Μπρύνερ και βάζει σε κίνηση τον μηχανισμό για το οριστικό ξεκλήρισμα των Εβραίων : Κάθε Εβραίος άνω των πέντε ετών ήταν υποχρεωμένος να φορά στο στήθος το διακριτικό κίτρινο αστέρι μεγέθους 10Χ10 εκατοστών. Όλοι οι Εβραίοι, ακόμη και όσοι είχαν εκχριστιανιστεί μέχρι και πριν από δυο γενιές ήταν υποχρεωμένοι να απογραφούν και να πάρουν τις ειδικές ταυτότητες. Τα εβραϊκά καταστήματα και σπίτια έπρεπε να σημανθούν ευκρινώς Απαγορεύτηκε στους Εβραίους η πώληση ή η μεταβίβαση κινητών ή ακινήτων περιουσιακών στοιχείων. Απαγορεύτηκε επίσης να χρησιμοποιούν οι Εβραίοι οποιοδήποτε από τα τότε μέσα μαζικής μεταφοράς Κατασχέθηκαν όλες οι τηλεφωνικές συσκευές των Εβραίων. Όλοι οι Εβραίοι υποχρεώθηκαν να μετοικήσουν σε ένα από τα γκέτο που είχαν ορίσει οι Γερμανοί, κυρίως στις γειτονιές του βαρώνου Χιρς και των Εξοχών. Περίπου 6.000 οικογένειες αναγκάστηκαν να αφήσουν τα σπίτια τους, παίρνοντας μαζί τους μόνο τα απολύτως απαραίτητα και να παραδώσουν τα

48 κλειδιά στους Γερμανούς και να βρουν νέο κατάλυμα. Στα γκέτο οι συνθήκες ήταν ασφυκτικές. Μέχρι και 6 οικογένειες μοιράζονταν ένα διαμέρισμα ή ένα σπίτι. Στη συνέχεια, στις 6 Μαρτίου 1943, τους απαγόρεψαν εντελώς την έξοδο από τα γκέτο με αποτέλεσμα να μην μπορούν να πηγαίνουν στις δουλειές τους και να χάσουν κάθε δυνατότητα βιοπορισμού. Οι ναζί κρύβοντας τις πραγματικές τους προθέσεις, με το πρόσχημα ότι αποβλέπουν στην αναδιοργάνωση της Κοινότητας σε μια αυτόνομη περιοχή της πόλης με δικό της Δήμαρχο και Επιμελητήριο, ζητούν από τον Αρχιραβίνο Ζβι Κόρετς, τον οποίο είχαν διορίσει και πρόεδρο, να τους παραδώσει κατάλογο με τα ονόματα όλων των μελών της εβραϊκής κοινότητας και εκείνος πιθανώς ελπίζοντας ότι αυτό θα τους κατευνάσει τον παρέδωσε. Σχηματίζουν ακόμα μια εβραϊκή πολιτοφυλακή και επιβάλλουν στους Εβραίους να συντάξουν αναλυτικές δηλώσεις των περιουσιακών τους στοιχείων. Έτσι στήνεται το σκηνικό για την τελευταία πράξη της τραγωδίας, όπου οι Εβραίοι ως ανθρώπινο κοπάδι είναι έτοιμο να παραδοθεί στη σφαγή. Στις 15 Μαρτίου 1943 αναχωρεί ο πρώτος συρμός για την Πολωνία με προορισμό τα στρατόπεδα του θανάτου Άουσβιτς και Μπιρκενάου, με 2.800 άτομα, στοιβαγμένα μέσα σε βαγόνια μεταφοράς ζώων, υπό αθλιότατες συνθήκες. Από περιγραφές των ελάχιστων επιζώντων είναι γνωστές οι εικόνες υπερπλήρων βαγονιών με 75 άτομα το καθένα, χωρίς χώρο να καθίσουν, με ένα βαρέλι νερό για τη διαδρομή και ένα για τις φυσικές τους ανάγκες, και όλα αυτά για ένα ταξίδι που διαρκούσε τουλάχιστον 4 μέρες. Πολλοί πέθαναν στη διαδρομή και τα πτώματα πετάγονταν στην άκρη της γραμμής όποτε υπήρχε στάση. Ιδιαίτερα οι ναζί κατάτρεχαν τα μικρά παιδιά αφού ο σχεδιασμός τους προέβλεπε να εμποδιστεί η συνέχεια του εβραϊκού λαού. Οι Έλληνες σιδηροδρομικοί υπάλληλοι ταράχτηκαν από τα όσα είδαν και φήμες για την εξόντωση των Εβραίων άρχισαν να διαρρέουν. Ήταν πλέον πολύ αργά. Μέχρι τις 2 Αυγούστου 1943, σε 19 δ ταν όμως πολύ αργά. Μέχρι τις 2 Αυγούστου 1943, σε 19

49 σιδηροδρομικές αποστολές, 56.000 περίπου Εβραίοι της Θεσσαλονίκης εκτοπίστηκαν με διαδοχικές σιδηροδρομικές αποστολές που αναχωρούν η μια μετά την άλλη θα μεταφέρουν σε λίγες εβδομάδες τους 56.000 Εβραίους της Θεσσαλονίκης. Από αυτούς δεν θα γυρίσουν περί τους 1.950. Η Ισραηλιτική Κοινότητα της Θεσσαλονίκης δεν θα είναι πια η ίδια. Η πόλη άδειασε από ένα σημαντικό και ιδιαίτερα δραστήριο, εμπορικά κυρίως, μέρος του πληθυσμού της. Υπό τις διαταγές του στρατιωτικού διοικητού Θεσσαλονίκης, του διαβόητου Μαξ Μέρτεν, οι εβραϊκές περιουσίες είτε λεηλατήθηκαν είτε κατασχέθηκαν και μοιράστηκαν σε Γερμανούς ή ακόμα και σε Έλληνες συνεργάτες των Γερμανών. Το μεγαλύτερο μέρος των διασωθέντων είχαν μείνει χωρίς οικογένειες και μέσα συντήρησης. Όσοι κατάφεραν να ξαναπάρουν τα σπίτια τους και τα μαγαζιά τους τα βρήκαν κενά, λεηλατημένα από τους Ναζί και τους συνεργάτες τους. Στεγάζονται στα κτίρια κοινοτικών ιδρυμάτων και σιτίζονται σε συσσίτια που οργανώνει η Κοινότητα. Πολλοί απ' αυτούς, μέσα στη δεκαετία του 1950, μεταναστεύουν μαζικά, κυρίως στις ΗΠΑ και στο Ισραήλ. Παρ' όλα αυτά η μικρή πλέον Εβραϊκή Κοινότητα αρχίζει να οργανώνεται και με το πέρασμα του χρόνου η ζωή των Εβραίων της Θεσσαλονίκης παίρνει τον κανονικό της δρόμο.

50 Αλεξανδρούπολη Η Αλεξανδρούπολη είναι μία από τις νεότερες πόλεις της περιοχής. Ιδρύθηκε ως Δεδέ - αγάτς, μετά το 1850, ύστερα από τη δημιουργία της σιδηροδρομικής γραμμής που συνέδεε την Ευρώπη με την Ανατολία, υπήρξε δε κομβικό κέντρο της γραμμής αυτής. Σύντομα, γύρω από το σιδηροδρομικό σταθμό άρχισε η εγκατάσταση πλήθους ανθρώπων, η συρροή των οποίων αυξάνονταν λόγω της προνομιούχου θέσης της νέας πόλης. Στον οικισμό εγκαταστάθηκαν άτομα προερχόμενα από τις διαφορετικές θρησκευτικές ομάδες και εθνότητες της τότε Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Γι αυτό άλλωστε στην πόλη υπάρχουν ως σήμερα Αρμενική εκκλησία και κοινότητα, καθώς και αντίστοιχη Ρωμαιοκαθολική, μοναδική σ όλη την περιοχή και στις μέρες μας πλέον φθίνουσα. Φυσικό ήταν, μαζί με τις άλλες ομάδες, να εγκατασταθούν και Ισραηλίτες, οι οποίοι ως ένα εκ των πλέον δραστήριων στοιχείων του νεοελληνικού κράτους ανέπτυξαν αξιόλογη επιχειρηματική δράση. Σχηματίσθηκε λοιπόν ολιγάριθμη Ισραηλιτική Κοινότητα που μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή συρρικνώθηκε. Διατηρούσε Συναγωγή που βρισκόταν στη σημερινή οδό Μαζαράκη, σε οίκημα το οποίο μεταγενέστερα, μετά τη διάλυση της Κοινότητας, χρησιμοποιήθηκε ως Χριστιανική Εστία. Τα μέλη της Κοινότητας ασχολούνταν με το εμπόριο (ιδίως στους παραδοσιακούς κλάδους των υφασμάτων και των υαλικών) και ορισμένοι εργάζονταν ως αργυραμοιβοί (σαράφηδες). Ανάμεσα στα ονόματα παλιών Αλεξανδρουπολιτών συγκαταλέγονται και τα εβραϊκά Ρεϊτάν, Μουίς, Ματαλών, Γκερών, Χάτεμ, Μπαλούλ. Στις αρχές της τραγικής δεκαετίας του 1940, οι Εβραίοι της Αλεξανδρούπολης ήταν περίπου 150. Οι Εβραίοι της Αλεξανδρούπολης, μαζί με τους ομοθρήσκους τους όλων των περιοχών της Θράκης και της Ανατολικής Μακεδονίας, συνελήφθησαν το βράδυ της 3ης Μαρτίου 1943 από τις Γερμανο-Βουλγαρικές Αρχές Κατοχής και εστάλησαν στα

51 ναζιστικά στρατόπεδα του θανάτου, όπου και εξοντώθηκαν. Μόνον 4 Εβραίοι της Αλεξανδρούπολης επέζησαν του Ολοκαυτώματος.

52 Διδυμότειχο Η εβραϊκή κοινότητα Διδυμοτείχου ήταν μια από τις αρχαιότερες εβραϊκές κοινότητες της Ελλάδος και η μεγαλύτερη της ελληνικής Θράκης. Γενικότερα πάντως, η ενσωμάτωση του Διδυμοτείχου στην ελληνική επικράτεια το 1920, επιτάχυνε την ανάπτυξη της εβραϊκής κοινότητας και την αύξηση των μελών της μέχρι την εποχή του διωγμού, όταν αριθμούσε περίπου 1000 ψυχές. Τον Απρίλιο του 1941, εισβάλλουν στην πόλη οι Γερμανοί. Κάποιες εβραϊκές οικογένειες έχουν προλάβει να διαφύγουν σε συγγενικά σπίτια στη Τουρκία. Πολύ λίγες καταφέρνουν να σωθούν μεταβαίνουσες στην Παλαιστίνη, ενώ οι υπόλοιπες επαναπροωθούνται από τους Τούρκους σε ελληνικά νησιά, για να συναντήσουν τη μοίρα των άλλων ελληνοεβραίων. Τα επόμενα δυο χρόνια, λεηλατούνται οι περιουσίες των Εβραίων, επιτάσσονται τα σπίτια τους και οι Γερμανοί, -με την προσφιλή τους μέθοδο- "αποκοιμίζουν" τον εβραϊκό πληθυσμό, ο οποίος ζει μη γνωρίζοντας ότι είναι στις λίστες για το Αουσβιτς. Στις 4 Μαϊου του 1943, συλλαμβάνονται και μεταφέρονται, στοιβαγμένοι σε βαγόνια για ζώα, στη Θεσσαλονίκη 731 Εβραίοι από το Διδυμότειχο και 180 από τη Νέα Ορεστιάδα. Από εκεί στην Πολωνία, στο ταξίδι χωρίς γυρισμό. Το 1985, στο Διδυμότειχο, δεν υπάρχει κανένας Εβραίος και το 1987 διαλύεται και επίσημα η Ισραηλιτική Κοινότητα Διδυμοτείχου.

53 Δράμα Η παρουσία του εβραϊκού στοιχείου στη Δράμα και στην ευρύτερη περιοχή της Μακεδονίας βεβαιώνεται από ιστορικές μαρτυρίες διαφορετικών εποχών: κατά τη ρωμαϊκή περίοδο στους Φιλίππους, κατά τη βυζαντινή και οθωμανική εποχή στις πόλεις των Σερρών, της Δράμας και της Καβάλας. Η δραστηριότητα των Εβραίων συναντάται πάντοτε σε εποχές ανάπτυξης και ζωηρής εμπορικής κίνησης στην περιοχή. Μαρτυρία για την παρουσία Εβραίων στη Δράμα γίνεται και από τον Ισπανό περιηγητή Βενιαμίν της Τουδέλας, τον 12ο αιώνα, όταν κατά την επίσκεψή του στην πόλη αυτή αναφέρει την ύπαρξη 140 οικογενειών. Το εβραϊκό στοιχείο στη Δράμα ενισχύθηκε μετά την πτώση της Βουδαπέστης, το 1529, με Εβραίους από την Ουγγαρία που εγκαταστάθηκαν στην πόλη. Ο Β Παγκόσμιος Πόλεμος ξεσπά όταν η κοινότητα βρίσκεται ακόμη σε περίοδο ακμής και αναλαμβάνει το έργο ανέγερσης Συναγωγής στο κέντρο της πόλης. Από τον Απρίλιο του 1941 οι Γερμανοί κατακτητές παραχωρούν τον έλεγχο της περιοχής από τις Σέρρες μέχρι την Αλεξανδρούπολη στους Βούλγαρους συμμάχους τους. Τα μέλη της κοινότητας, ως Έλληνες Εβραίοι στο θρήσκευμα, πλήττονται καίρια τόσο από τα ανθελληνικά όσο και από τα αντιεβραϊκά μέτρα των βουλγαρικών αρχών. Ύστερα από τη διάσκεψη της Wannsee στο Βερολίνο, τον Ιανουάριο του 1942, όταν αποφασίζεται από τους Ναζί η εφαρμογή προγράμματος για την εξόντωση των Εβραίων της Ευρώπης, οι γερμανικές και οι βουλγαρικές αρχές, από το καλοκαίρι του 1942, ξεκινούν σχετικές με την τύχη των Εβραίων συνομιλίες. Συζητείται ο εκτοπισμός όλων των εβραίων από τη βουλγαρική επικράτεια.τον Ιανουάριο του 1943, οι Βούλγαροι ανακοινώνουν αιφνιδιαστικά ότι συμφωνούν μόνο με τον εκτοπισμό των Εβραίων από τα κατεχόμενα εδάφη της Ελλάδας και της Γιουγκοσλαβίας. Η υπογραφή της συμφωνίας για τον "εκτοπισμό των πρώτων

54 20.000 Εβραίων από τις νεοαποκτηθείσες βουλγαρικές χώρες", στις 22 Φεβρουαρίου 1943, οδηγεί στην παράνομη σύλληψη των εβραίων στη βουλγαρική ζώνη κατοχής στην Ελλάδα και στη Γιουγκοσλαβία το βράδυ της 3ης προς 4η Μαρτίου 1943. Οι Εβραίοι της Δράμας συγκεντρώνονται στις καπναποθήκες της περιοχής της Αγίας Βαρβάρας και μεταφέρονται με τρένο, ύστερα από τρεις ημέρες, στη Νότια Βουλγαρία σε προσωρινά στρατόπεδα συγκέντρωσης, όπως και όλοι οι Εβραίοι της βουλγαρικής ζώνης κατοχής στην Ελλάδα. Στις 20 και 21 Μαρτίου 1943 μεταφέρονται με τρένα, με βουλγαρική και γερμανική συνοδεία, στο βουλγαρικό λιμάνι του Λομ, στις όχθες του Δούναβη, και στη συνέχεια με ποταμόπλοια, κάτω από άθλιες συνθήκες, στη Βιέννη. Τελικός προορισμός των εξαντλημένων αυτών ανθρώπων είναι το στρατόπεδο συγκέντρωσης της Τρεμπλίνκα στην Πολωνία, όπου φτάνουν αρχές Απριλίου και βρίσκουν, πιθανόν αμέσως, τραγικό θάνατο. Σύμφωνα με επίσημα γερμανικά στοιχεία, 1096 οικογένειες Ελλήνων - Εβραίων, με 681 παιδιά κάτω των 10 ετών, και συνολικά 4273 άτομα εκτοπίζονται από την Βουλγαρική ζώνη κατοχής, το Μάρτιο του 1943, χωρίς να επιζήσει κανείς. Το τραγικό τέλος του εβραϊσμού της βορείου Ελλάδος αποτελεί περίπτωση ολοκληρωτικού αφανισμού. Η χώρα και ο εβραϊσμός πλήρωσαν με βαρύ τίμημα την πολιτική των Ναζί και των συνεργατών τους.

55 Το μνημείο του Ολοκαυτώματος που εγκαινιάστηκε το 1999.

56 Καβάλα Όταν το 1526, αποχώρησαν από την Ουγγαρία οι Τούρκοι, πήραν μαζί τους ως αιχμαλώτους, πολλούς Εβραίους. Αυτοί οι Ούγγροι Εβραίοι ήταν μεταξύ των πρώτων κατοίκων της νεότερης πόλης της Καβάλας. Στην απογραφή του 1569 μετρήθηκαν 23 εβραϊκές οικογένειες, 113 μουσουλμανικές και 46 χριστιανικές. Η ανάπτυξη της Kαβάλας, το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, τη μετέτρεψε σε σημαντικό καπνοπαραγωγικό και καπνεμπορικό κέντρο, οπότε και πολλοί Εβραίοι από άλλες ρωμανιωτικές κοινότητες της Ελλάδας, εγκαταστάθηκαν εκεί, αναζητώντας καλύτερη τύχη.στα χρόνια του Β Παγκοσμίου Πολέμου, η Ανατολική Μακεδονία και η Θράκη, βρέθηκαν υπό βουλγαρική Κατοχή. Οι Καβαλιώτες Εβραίοι, αρνήθηκαν κάθε συνεργασία με τους Βουλγάρους,- παρ ότι τους ζητήθηκε- και γι αυτό υπέστησαν διώξεις και οδηγήθηκαν, τελικά, στη μεγάλη θυσία, στο Ολοκαύτωμα. Κάποιοι προνοητικοί είχαν προλάβει να φύγουν στην Αθήνα, ενώ αρκετοί αβαλιώτες Εβραίοι βγήκαν στο βουνό ως αντάρτες συμμετέχοντας σε Αντιστασιακές Οργανώσεις. Στις 3 Μαρτίου 1943, οι Βούλγαροι συγκέντρωσαν σε καπναποθήκες, τους Εβραίους και τους μετέφεραν στη Δράμα. Από εκεί σιδηροδρομικώς τους μετέφεραν μέχρι το Δούναβη. Πολλοί πνίγηκαν στο ποτάμι, όταν αναποδογύρισαν κάποιες από τις φορτηγίδες στις οποίες ήταν φορτωμένοι. Οι υπόλοιποι οδηγήθηκαν στο στρατόπεδο και στα κρεματόρια της Τρεμπλίνκα. Η εβραϊκή κοινότητα Καβάλας "μέτρησε" το χαμό 1.800 ανθρώπων.στα χρόνια του Β Παγκοσμίου Πολέμου, η Ανατολική Μακεδονία και η Θράκη, βρέθηκαν υπό βουλγαρική Κατοχή. Οι Καβαλιώτες Εβραίοι, αρνήθηκαν κάθε συνεργασία με τους Βουλγάρους,- παρ ότι τους ζητήθηκε- και γι αυτό υπέστησαν διώξεις και οδηγήθηκαν, τελικά, στη μεγάλη θυσία, στο Ολοκαύτωμα.

57 Κάποιοι προνοητικοί είχαν προλάβει να φύγουν στην Αθήνα, ενώ αρκετοί Καβαλιώτες Εβραίοι βγήκαν στο βουνό ως αντάρτες συμμετέχοντας σε Αντιστασιακές Οργανώσεις. Στις 3 Μαρτίου 1943, οι Βούλγαροι συγκέντρωσαν στις καπναποθήκες, τους Εβραίους και τους μετέφεραν στη Δράμα. Από εκεί σιδηροδρομικώς τους μετέφεραν μέχρι το Δούναβη. Πολλοί πνίγηκαν στο ποτάμι, όταν αναποδογύρισαν κάποιες από τις φορτηγίδες στις οποίες ήταν φορτωμένοι. Οι υπόλοιποι οδηγήθηκαν στο στρατόπεδο και στα κρεματόρια της Τρεμπλίνκα. Η εβραϊκή κοινότητα Καβάλας "μέτρησε" το χαμό 1.800 ανθρώπων. Οι ελάχιστοι που επέζησαν από την καταστροφή, προσπάθησαν, το 1945, να ανασυστήσουν την εβραϊκή κοινότητα. Μάταια όμως. Η παλιά Συναγωγή είχε καταστραφεί από τους Βουλγάρους και έτσι χρησιμοποιήθηκε σαν χώρος προσευχής η ανώγεια αίθουσα ενός σπιτιού, κοινοτικής ιδιοκτησίας, στην οδό Παύλου Μελά. Η κοινότητα διαλύθηκε επίσημα το 1980.Οι ελάχιστοι που επέζησαν από την καταστροφή, προσπάθησαν, το 1945, να ανασυστήσουν την εβραϊκή κοινότητα. Μάταια όμως. Η παλιά Συναγωγή είχε καταστραφεί από τους Βουλγάρους και έτσι χρησιμοποιήθηκε σαν χώρος προσευχής η ανώγεια αίθουσα ενός σπιτιού, κοινοτικής ιδιοκτησίας, στην οδό Παύλου Μελά. Η κοινότητα διαλύθηκε επίσημα το 1980.

58 Ξάνθη Η μοίρα των εβραίων της Ξάνθης, οι οποίοι προπολεμικά ανέρχονταν σε 550, δεν διέφερε από εκείνη των ομόθρησκών τους στον βουλγαροκρατούμενο ελληνικό χώρο. Μετά τα αρχικά μέτρα, τα οποία περιλάμβαναν την απογραφή τους, την υποχρέωσή τους να φέρουν το άστρο του Δαβίδ και να κρεμάσουν αντίστοιχες πινακίδες στις πόρτες των μαγαζιών και των σπιτιών τους, μετά τις απαγορεύσεις και τις επιστρατεύσεις για καταναγκαστικά έργα, έφτασε η νύχτα της 3ης προς 4η Μαρτίου 1943. Οι εβραίοι της Ξάνθης αιφνιδιάστηκαν στη μέση της νύχτας, συνελήφθησαν από τους βούλγαρους συμμάχους των Γερμανών και οδηγήθηκαν σε μια άδεια καπναποθήκη, όπου και κρατήθηκαν μερικές μέρες.έπειτα στοιβάχτηκαν σε τρένα που τους μετέφεραν στην παραδουνάβια πόλη Λομ. Εκεί επιβιβάστηκαν σε ποταμόπλοια και ανέβηκαν τον ποταμό ως τη Βιέννη. Ακολούθησε ακόμη ένα δυσκολότερο και μακρύτερο σιδηροδρομικό ταξίδι διά μέσου της Πολωνίας με κατεύθυνση το στρατόπεδο της Τρεμπλίνκα και το θάνατο. Από τους συλληφθέντες δεν επέζησαν παρά μόνο 6. Η Κοινότητα απώλεσε το 99% του πληθυσμού

59 Σέρρες Την άνοιξη του 1941 οι Βούλγαροι μπαίνουν στην πόλη των Σερρών. Η Εβραϊκή κοινότητα καλείται από τους κατακτητές να αλλάξει εθνικότητα. «Στην Ελλάδα γεννηθήκαμε. Η Ελλάδα είναι η γη των πατέρων μας. Είμαστε Έλληνες! Δεν αλλάζουμε την Εθνικότητά μας για κανένα λόγο, με καμιά αμοιβή» ήταν η απάντηση, κατά μαρτυρία Σερραίων που είχαν σχέσεις με το Εβραϊκό Συμβούλιο. Μετά την περήφανη αυτή άρνηση, οι Εβραίοι των Σερρών, υποχρεώνονται σε γενική πληθυσμιακή απογραφή, προσκομίζοντας στις βουλγαρικές αρχές, την ταυτότητά τους και φωτογραφία. Οι εβραϊκής καταγωγής Σερραίοι, υποχρεώνονται να φοράνε την πεντάλφα και να φέρουν, πάντα μαζί τους, τη νέα τους ταυτότητά, που είχε χρώμα κίτρινο και έγραφε με ελληνικά και βουλγαρικά γράμματα, ότι ήταν Εβραίοι. Στην εξώθυρα των σπιτιών τους είχε αναρτηθεί ειδική ένδειξη με τη φράση «εβραϊκό σπίτι». Η παρακολούθηση της ζωής τους κράτησε έως και τη φοβερή νύχτα της 3ης προς την 4η Μαρτίου του 1943. Από το απόγευμα της 3ης Μαρτίου, στην εβραϊκή συνοικία, στάθηκε μπροστά σε κάθε πόρτα, με την ένδειξη «εβραϊκό σπίτι», ένας Βούλγαρος στρατιώτης. Οι δρόμοι της πόλης είχαν φωταγωγηθεί, για να μη μπορεί κανείς να δραπετέψει προφυλαγμένος απ το σκοτάδι, ενώ, πολυβόλα είχαν στηθεί στις πλατείες της συνοικίας. Η είδηση, πως οι Βούλγαροι πηγαίνουν τους Εβραίους στο σταθμό των τρένων μέσα από τους κήπους, που κάποτε περιέβαλλαν την πόλη των Σερρών, διαδόθηκε με ταχύτητα αστραπής. Οι Σερραίοι, διωγμένοι από τις λόγχες των στρατιωτών, ακολουθούσαν από μακριά τη φάλαγγα, που τη συγκροτούσαν άνθρωποι απελπισμένοι, άνθρωποι, που λίγες ώρες πριν ήσαν γελαστοί και αισιόδοξοι για το αύριο, αγαπημένοι τους φίλοι και γείτονες. Πετούσαν από μακριά, αφού δεν είχαν άλλη δυνατότητα, ψωμί και ρούχα προς τους

60 φίλους τους. Στο σταθμό, οι εβραϊκής καταγωγής Σερραίοι, φορτώθηκαν σε βαγόνια μαζί με 19 ομόθρησκούς τους από τη Ζίχνη και ξεκίνησαν 495 ψυχές, που ανήκαν σε 116 οικογένειες, για το μεγάλο και χωρίς επιστροφή ταξίδι τους προς τα γερμανικά στρατόπεδα συγκεντρώσεως. Φορτωμένοι σαν κτήνη σε τρένα έφτασαν, μαζί με όλους τους Ελληνοεβραίους της Θράκης και της Μακεδονίας, στα στρατόπεδα Γκόρνα Τζουμαγιά και Ντούμπιτσα και στις 18-19 Μαρτίου κατέληξαν στη Σόφια για την τελευταία καταμέτρηση. Από τη Σόφια ταξίδεψαν προς το παραδουνάβιο βουλγαρικό λιμάνι της πόλης Λομ. Μετά από παραμονή 24 ωρών σε πρόχειρους καταυλισμούς στο λιμάνι Λομ, φορτώθηκαν σε τέσσερα πλοία και αναχώρησαν, σε διαφορετικές ημερομηνίες, για τη Βιέννη. Η μεταφορά τους προς τη Βιέννη με ποταμόπλοια, είχε προαποφασισθεί στη σύσκεψη Βουλγάρων και Γερμανών στις 22 Φεβρουαρίου του 1943. Στις 20 Μαρτίου αναχώρησαν τα πλοία «Kara G orgi» και «Voivoda Mishich», ενώ την επόμενη ημέρα απέπλευσαν τα πλοία «Saturnus» και «Tsar Dushan». Τι τελικά απέγιναν, οι εβραϊκής καταγωγής, Σερραίοι δημότες; Επιβιβάσθηκαν, κατά τραγική ειρωνεία στο πλοίο «Tsar Dushan»; Έφτασαν στο τέλος του ταξιδιού που τους προόρισαν οι Γερμανοί, ή ποντίσθηκαν στα παγωμένα νερά του Δούναβη, όπως θέλει η ισχυρή γενική πεποίθηση, που επικρατεί στα Σέρρας; Η ιστορικός Vicky Tamir δέχεται τον πνιγμό, ως την αιτία που κανείς Εβραίος από τη Μακεδονία και τη Θράκη, δε σώθηκε από τη φοβερή αυτή δοκιμασία. Την άποψη αυτή στηρίζουν και οι ιστορικοί Hagen Fleischer και ο Martin Cilbert στα βιβλία τους «Στέμμα και Σβάστικα. Η Ελλάδα της κατοχής και της αντίστασης» και «Atlas of the Holocaust» αντίστοιχα. Όμως, η εκδοχή πως οι Σερραίοι εβραϊκής καταγωγής πνίγηκαν στα παγωμένα νερά του Δούναβη, διασκεδάζεται από τον Β. Ριτζαλέο, που υποστηρίζει τεκμηριωμένα, πως η φήμη αυτή δεν έχει αξιόπιστες βάσεις. Ενδεχομένως, η βύθιση ενός πλοίου,

61 ασφαλώς μικρότερου απ αυτά που μετέφεραν τον κύριο όγκο των Εβραίων στη Βιέννη, να ευθύνεται, κατά τον ιστορικό Gilbert, για την εδραίωση της φήμης, πως όλοι οι Ελληνοεβραίοι της Μακεδονίας και της Θράκης, πνίγηκαν στο Δούναβη. Όμως, η αλήθεια είναι, πως οι εβραϊκής καταγωγής Σερραίοι, μαζί με όλους τους Ελληνοεβραίους της Ανατολικής Μακεδονίας, έφτασαν στις 31 Μαρτίου του 1943 στη Βιέννη, πιθανότατα με το πλοίο «Tsar Dushan». Από τη Βιέννη, με τραίνα, μεταφέρθηκαν στο Κάτοβιτς της Πολωνίας και εκεί 1.096 οικογένειες, στο πλαίσιο εφαρμογής του προγράμματος των Ναζί για την «οριστική λύση του εβραϊκού ζητήματος στην Ευρώπη», που αποφασίσθηκε τον Ιανουάριο του 1942 στη διάσκεψη της Wannsee, εξοντώθηκαν. Από το σύνολο, της κάποτε ακμαίας εβραϊκής κοινότητας των Σερρών, δε γλίτωσαν παρά τρεις μόνο άνθρωποι, που για διαφόρους λόγους απουσίαζαν από την πόλη, εκείνη τη φοβερή νύχτα του Μάρτη του 1943. Με ιστορική παρουσία επτακοσίων χρόνων, μια οικονομικά ακμαία, δημιουργικά πολιτιστική και πολυάνθρωποι κοινότητα, η σερραϊκή εβραϊκή κοινότητα, έπαψε να υπάρχει από τη νύχτα της 3ης - 4ης Μαρτίου του 1943.

62 Κομοτηνή Λίγα ιστορικά στοιχεία υπάρχουν για την πρώτη εγκατάσταση Εβραίων στην Κομοτηνή. Στο έργο του Αριστοφάνη "Αχαρνής" αναφέρονται απεσταλμένοι του βασιλιά της Θράκης Σιτάλκη στην Αθήνα, οι οποίοι, όπως επεξηγούν αρχαία κείμενα σχολιασμού, είναι Ιουδαίοι (Αχαρνής, στ. 162, σχολ.1, εκδ. Φέξη). Εξ άλλου η παρουσία εβραϊκού στοιχείου στην περιοχή βεβαιώνεται και από επιγραφές που βρέθηκαν στην αρχαία πόλη Μαρώνεια, που απέχει 30 χιλιόμετρα από την Κομοτηνή. Κατά τον 16ο αιώνα η Ισραηλιτική Κοινότητα της Κομοτηνής, έχοντας δεχθεί μετανάστες από την Αδριανούπολη και τη Θεσσαλονίκη, αποτελείται κυρίως από σεφαραδίτες Εβραίους, σε αντίθεση με τις Κοινότητες των άλλων Θρακικών πόλεων που είναι ρωμανιώτικες. Μέχρι τον 18ο αιώνα οι Εβραίοι της Κομοτηνής αναπτύσσουν το εμπόριο υφασμάτων, μεταξιού και μαλλιού και αργότερα την καπνοβιομηχανία. Η εβραϊκή συνοικία βρισκόταν δίπλα στα τείχη της πόλης (σημερινό Φρούριο) και η εκεί συναγωγή χτίστηκε κατά τον 18ο αι. στη σημερινή πλατεία Αυτοκράτορος Θεοδοσίου. Στις αρχές του 1900 η Κοινότητα αριθμούσε 1200 Εβραίους.Το 1910 ξεκίνησε η λειτουργία της Σχολής Αlliance Israelite Universelle στην Κομοτηνή, όπου διδάσκονταν η ελληνική, η γαλλική και η εβραϊκή γλώσσα.ο πληθυσμός της εβραϊκής Κοινότητας μειώθηκε στη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων (1912-13), καθώς μέλη της εγκαταστάθηκαν στην Θεσσαλονίκη, την Κωνσταντινούπολη κ.α. Οι Εβραίοι της Κομοτηνής, οι οποίοι έζησαν πάντα αρμονικά και δημιούργησαν δεσμούς φιλίας με τους συμπολίτες τους, καλωσόρισαν την απελευθέρωση της πόλης από τον Ελληνικό Στρατό, το 1919. Το πνεύμα της συνεργασίας άρχισε από την πρώτη στιγμή που η Ένατη Ελληνική Μεραρχία, μαζί με τα Γαλλικά Στρατεύματα, εγκαταστάθηκαν στην πόλη, τον

63 Οκτώβριο του 1919, οπότε τα σπίτια των Ισραηλιτών, θεωρήθηκαν τα καταλληλότερα και φιλοξένησαν τους Έλληνες και Γάλλους αξιωματικούς. Η οδός Καράσσο στην Κομοτηνή Όταν, το Μάιο του 1920, ο Ελληνικός Στρατός παρέμεινε μόνιμα στην πόλη, η συνεργασία αυτή όχι μόνο συνεχίστηκε αλλά μετατράπηκε σε πραγματική φιλία, προ πάντων όταν έφθασε στην Κομοτηνή ο διορισθείς από την Κοινωνία των Εθνών πρόεδρος της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων, Ερρίκος Μοργκεντάου, ο οποίος λόγω της εβραϊκής καταγωγής του φιλοξενήθηκε από την εβραϊκή Κοινότητα. Την περίοδο αυτή η εβραϊκή Κοινότητα διατηρούσε επίσης πολιτιστική λέσχη, φιλανθρωπικούς συλλόγους, οργανώσεις νέων και γυναικών, όπως ο μουσικογυμναστικός σύλλογος νέων "Αχντούτ", με αξιόλογη συμμετοχή στην πολιτιστική και πνευματική δράση της πόλης, και με θεατρικές παραστάσεις των μεταφρασμένων στα ελληνικά έργων του Ρακίνα "Εσθήρ" και "Αθαλία", το φιλανθρωπικό ταμείο "Αβαδίμ", το οποίο χορηγούσε τρόφιμα και ιματισμό στους απόρους. Από κεφάλαια του ταμείου αυτού δημιουργήθηκε και η Λέσχη της Κοινότητας, που οικοδομήθηκε σε οικόπεδο δίπλα στο εβραϊκό σχολείο. Κατά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο η Κομοτηνή βρέθηκε υπό την Κατοχή των Βουλγάρων, συνεργατών των Ναζί. Το βράδυ της 3ης προς την 4η Μαρτίου 1943, οι Βούλγαροι συνέλαβαν τους 819 Εβραίους της πόλης και -στα πλαίσια της ίδιας επιχείρησης σύλληψης των Εβραίων της Αν. Μακεδονίας και της Θράκηςτους εκτόπισαν στο στρατόπεδο της Τρεμπλίνκα, όπου εξοντώθηκαν. Μόνον 28 επέζησαν του Ολοκαυτώματος.

64 Εσωτερικό της κατεστραμμένης κατά τον Πόλεμο Συναγωγής Κομοτηνής Η Συναγωγή, η οποία υπέστη σοβαρές ζημιές στη διάρκεια του Πολέμου, στη συνέχεια ερειπώθηκε και με το πέρασμα του χρόνου καταστράφηκε ολοσχερώς. Ο Πόλεμος δεν αφάνισε μόνον το ανθρώπινο δυναμικό της Κοινότητας, αλλά και το κτίριο της Συναγωγής της πόλης, που παρουσίαζε ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον, ίσως μοναδικό στα Βαλκάνια. Ο τρούλος της δέσποζε στην περιοχή, ενώ στο εσωτερικό της χαρακτηριζόταν από σειρά κιόνων που στήριζαν κυκλικά την οροφή. Χωριστή πόρτα οδηγούσε στον γυναικωνίτη. Το Βήμα ήταν τοποθετημένο στο κέντρο, κάτω από τον τρούλο, ενώ το Εχάλ (το Ιερό όπου φυλάσσονταν οι κύλινδροι της Τορά), βρισκόταν στον ανατολικό τοίχο του κτιρίου. Εξωτερική άποψη της Συναγωγής στην Κομοτηνή η οποία δεν υπάρχει πια Τίποτα δεν μπόρεσε να περισωθεί μετά τον καταστροφικό Πόλεμο. Η εβραϊκή Κοινότητα της Κομοτηνής διαλύθηκε και επίσημα το 1958 λόγω έλλειψης μελών.

65 Νέα Ορεστιάδα και Σουφλί Η Κοινότητα της Νέας Ορεστιάδας συστάθηκε το 1923 και εκείνη την εποχή ήταν η μικρότερη της Ελλάδος. Η Ισραηλιτική Κοινότητα ιδρύθηκε στην τότε νέα ελληνική αυτή πόλη - πρώην "Κάραγατς" - που δημιουργήθηκε μετά τη συμφωνία της Λωζάννης. Η πόλη βρίσκεται κοντά στα Ελληνοτουρκικά σύνορα. Την εποχή εκείνη εγκαταστάθηκαν στην περιοχή περίπου 20 εβραϊκές οικογένειες που αποτέλεσαν την εβραϊκή Κοινότητα με δική τους Συναγωγή και ραβίνο. Η παρουσία των Εβραίων στην ευαίσθητη περιοχή των συνόρων προκάλεσε τις αντιδράσεις των κατοίκων, με αποτέλεσμα οι προύχοντες της περιοχής να κάνουν συνεχείς αναφορές στις Ελληνικές Αρχές ζητώντας την απομάκρυνση των Εβραίων. Η κύρια αιτία για τις αντιδράσεις των κατοίκων ήταν ο εμπορικός ανταγωνισμός. Στις 7.8.1925 ο Νομάρχης έστειλε σχετικό έγγραφο στον Διοικητή Μακεδονίας στο οποίο, μεταξύ άλλων, αναφέρει ότι: "Οι ισραηλίτες, ως διαθέτοντες μεγαλύτερα χρηματικά κεφάλαια, κατόρθωσαν να συγκεντρώσουν εις χείρας των, το μεγαλύτερον μέρος της εμπορικής κινήσεως, αφαιρέσαντες ένα σπουδαιότατο πόρο ζωής από τους ομογενείς πρόσφυγες βιοπαλαιστές". Όμως οι Εβραίοι ήταν εγκατεστημένοι από δεκαετίες στην παλιά πόλη "Κάραγατς" όπου ζούσαν ειρηνικά με τους συγκατοίκους τους. Το 1925 η Κοινότητα αποτελείτο από 28 οικογένειες, 59 άνδρες και 41 γυναίκες, δέκα πέντε από αυτές τις οικογένειες έμεναν σε ιδιόκτητα σπίτια, και ασχολούνταν με τη βιοτεχνία και το εμπόριο. Στην Συναγωγή λειτουργούσε ο ραβίνος Αβραάμ Ιωσήφ Φαρίν. Το 1943 η Κοινότητα αριθμούσε 197 μέλη. Τη νύκτα της 3ης Μαρτίου 1944 οι Γερμανοί τους συνέλαβαν όλους και μέσω Θεσσαλονίκης τους

66 έστειλαν στα στρατόπεδα θανάτου όπου εξοντώθηκαν. Μόνον τρεις διασώθηκαν. Μετά την ολοκληρωτική καταστροφή της Κοινότητας, σήμερα δεν υπάρχει κανένας Εβραίος εκεί. Η γειτονική πόλη Σουφλί δημιουργήθηκε στα μέσα της Τουρκοκρατίας (1600-1700) με το όνομα "Σουφουλού". Το 19ο αιώνα η πόλη μετεξελίχτηκε σε αστικό κέντρο χάρη στη σιδηροδρομική συγκοινωνία. Οι Εβραίοι που εγκαταστάθηκαν εκεί ασχολούνταν με το εμπόριο και τη βιομηχανία μεταξιού. Ονομαστά ήταν τα εργοστάσια των αδελφών Τσιβρέ και των Πέπο-Αζαρία. Λόγω του μικρού αριθμού τους, οι Εβραίοι δεν αποτελούσαν Κοινότητα. Κατά το Ναζιστικό διωγμό συνελήφθησαν 32 οι οποίοι εξοντώθηκαν στα ναζιστικά στρατόπεδα. Έκτοτε δεν υπάρχει κανείς Εβραίος εκεί.

67 Λάρισα Προπολεμικά η Ισραηλιτική Κοινότητα της Λάρισας αριθμούσε 1.120 άτομα και ήταν μία από τις πλουσιότερες κοινότητες της Ελλάδας.Οι Εβραίοι της πόλης, έμποροι οι περισσότεροι, είχαν άριστες σχέσεις με τους Χριστιανούς συμπολίτες τους και ήταν απόλυτα εναρμονισμένοι με τα τοπικά ήθη και τα έθιμα. Με την Ιταλική Κατοχή οι Εβραίοι της Λάρισας δεν ενοχλήθηκαν. Όπως όλοι οι Λαρισινοί υπέφεραν και ποθούσαν τη λευτεριά, όμως δεν έγινε καμιά ιδιαίτερα κακή μεταχείριση γι αυτούς από τους κατακτητές.τον Μάρτιο του 1943 στη γερμανοκρατούμενη Θεσσαλονίκη συνελήφθησαν και στάλθηκαν στα στρατόπεδα οι Εβραίοι, άρχισαν και στη Λάρισα να τους ζώνουν τα φίδια. Με τη συνθηκολόγηση όμως της Ιταλίας και τη Γερμανική Κατοχή, φοβήθηκαν στ αλήθεια. Κι αλλοίμονο, το κακό δεν άργησε καθόλου.. Ξημέρωνε η 24η Μαρτίου 1944, όταν έγινε ξαφνικά το μπλόκο των Εβραίων. Η επιχείρηση της 24ηςΜαρτίου 1944 ήταν μελετημένη από τους Γερμανούς με κάθε λεπτομέρεια. Κανένα χριστιανικό σπίτι δεν ενοχλήθηκε, ούτε από λάθος. Όλα κανονισμένα από πριν, απέδωσαν στην εντέλεια. Ο στρατός του Χίτλερ ήταν άψογα προγραμματισμένος και προ παντός πειθαρχημένος. Ακόμα και στο έγκλημα! Από τους 235 δεν επέστρεψαν παρά 5 ή 6. Το «μπλόκο» στέφθηκε από επιτυχία! Ξεκληρίστηκαν ολόκληρες οικογένειες: Κοέν, Μισδραχή, Ταραμπουλούς, Λεβή, Φελούς... Άποψη του νέου τμήματος του Νεκροταφείου

68 Βόλος Αρχαία ιστορικά κείμενα αναφέρουν ότι από τον 1ο αιώνα μ. Χ. ζούσαν Εβραίοι στην περιοχή της Μαγνησίας και συγκεκριμένα στο γειτονικό Αλμυρό. Στην αρχαία Δημητριάδα (σημερινό Βόλο), οι ιστορικοί μαρτυρούν ότι ζούσαν Εβραίοι από τον 2ο αιώνα μ.χ. Αλλά και στη γειτονική πόλη «Φθιώτιδες Θήβαις ή Αχαϊκές» (σημερινή Ν. Αγχίαλος), ανακαλύφθηκαν αρχαίες επιτύμβιες εβραϊκές πλάκες της περιόδου 325-641 μ.χ. Τον 12ο αιώνα ο Ισπανός περιηγητής ραβίνος Βενιαμίν μπεν Γιονά, από την Τουδέλα, έγραψε στο «οδοιπορικό» του ότι «στον Αλμυρό υπήρχε μια ακμάζουσα Κοινότητα 400 Εβραίων με επικεφαλής τον αρχιραβίνο Shiloh Lombardo και τους ραβίνους Ιωσήφ και Σολομών». Η παρουσία των Εβραίων στο Βόλο συνεχίστηκε την περίοδο της τουρκοκρατίας και διπλωματικά έγγραφα του 16ου αιώνα, αναφέρονται σε αυτούς. Όταν το 1881 η πόλη απελευθερώθηκε από τον τουρκικό ζυγό (2.11.1881) υπήρχε μια οργανωμένη εβραϊκή Κοινότητα, όπως μαρτυρούν με δημοσιεύματα εφημερίδων της εποχής. Η Κοινότητα από τότε συνέχισε την έντονη παρουσία της στην εμπορική, κοινωνική και πνευματική ζωή του Βόλου. Η πρώτη Συναγωγή κτίστηκε το 1870 στο κέντρο της εβραϊκής συνοικίας, αντικαθιστώντας μια παλαιότερη πρόχειρη ξύλινη κατασκευή. Η ωραία αυτή Συναγωγή ανατινάχθηκε από τους Γερμανούς το Μάρτιο του 1943. Στη θέση της κτίστηκε το 1948 Συναγωγή η οποία όμως καταστράφηκε από τους σεισμούς το 1955.

69 Το πρώτο εβραϊκό νεκροταφείο βρισκόταν στη συνοικία «Νεάπολις» (οδός Φιλικής Εταιρίας). Το νεότερο, που χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα, βρίσκεται παραπλεύρως του χριστιανικού, στη διασταύρωση των οδών Ταξιαρχών Πλάτωνος. Έχει έκταση 4.000 τ.μ. και περιλαμβάνει 700 τάφους. Με την απελευθέρωση της πόλης, τον Οκτώβριο 1944, το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο και φιλανθρωπικές Οργανώσεις του εξωτερικού (AJDC) συνέβαλαν με κάθε τρόπο στην αναδιοργάνωση της Κοινότητας Από το 1948 η μετανάστευση εντάθηκε προς το Ισραήλ και αργότερα προς τις ΗΠΑ. Σήμερα η Κοινότητα αποτελείται από 100 άτομα που συνεχίζουν την αρμονική συμβίωσή τους με τους Χριστιανούς συμπολίτες. Η Κοινότητα διοικείται από πενταμελές διοικητικό Συμβούλιο το οποίο εκλέγεται από την δεκατετραμελή Κοινοτική Συνέλευση κάθε τρία χρόνια. Το Συμβούλιο επικεντρώνει το ενδιαφέρον του στη περίθαλψη των απόρων, στην διαπαιδαγώγηση των παιδιών ενώ επιδοτεί προγράμματα για νέους. Αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στη λειτουργία της Συναγωγής, στη σύσφιξη των σχέσεων μεταξύ των μελών, των συμπολιτών και των τοπικών Αρχών, οι οποίες διατηρούνται μέχρι σήμερα άριστες. Το 1988 ο Δήμος Βόλου, εκτιμώντας τη συμβολή των Εβραίων στην πόλη και τιμώντας τα θύματα του ναζιστικού διωγμού, ανήγειρε Μνημείο για τα θύματα του Ολοκαυτώματος στην κεντρική πλατεία Ρήγα Φεραίου. Σήμερα η Κοινότητα, παρά το μικρό ανθρώπινο δυναμικό της, συνεχίζει την ιστορική διαδρομή της με ζωντάνια και δραστηριότητα. Η είσοδος του εβραϊκού νεκροταφείου

70 Καρδίτσα Στα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα αντιπαλότητες μεταξύ Εβραίων και Χριστιανών στα Τρίκαλα οδήγησαν σε αντιεβραϊκά επεισόδια με αποτέλεσμα μερικές εβραϊκές οικογένειες να εγκατασταθούν στη γειτονική πόλη της Καρδίτσας. Οι Εβραίοι της Καρδίτσας βασικά ασχολούνταν με το εμπόριο, ορισμένοι ήταν φανοποιοί και νηματουργοί, ενώ μερικές από τις γυναίκες ήταν κεντήστρες και μοδίστρες. Στην πόλη δεν υπήρχε Συναγωγή, Νεκροταφείο αλλά ούτε και ραβίνος. Τα απαραίτητα θρησκευτικά καθήκοντα - μνημόσυνα - γίνονταν από τον Ιωσήφ Ιωσήφ, ο οποίος διακρινόταν για τη μόρφωσή του. Στις μεγάλες γιορτές οι Εβραίοι της Καρδίτσας, πήγαιναν στη Συναγωγή των Τρικάλων για να παρακολουθήσουν τη λειτουργία, ενώ το Πάσχα οι οικογένειες συγκεντρώνονταν σε συγγενικά σπίτια για να τηρήσουν τα πατροπαράδοτα ήθη και έθιμα. Κατά τον Πόλεμο του 1940 επιστρατεύθηκαν 6 νέοι από τους οποίους τραυματίστηκε ο Μίμης Καπέτας στις μάχες με τους Ιταλούς. Στην περίοδο της Κατοχής αρκετοί μετείχαν στην Εθνική Αντίσταση. Με την κατάρρευση της Ιταλίας, το Σεπτέμβριο 1943, την πόλη κατέλαβαν οι Γερμανοί και μία από τις πρώτες ενέργειές τους ήταν να ζητήσουν από τη Δημαρχία τον κατάλογο των Εβραίων με τις διευθύνσεις τους.. Όταν άρχισε ο διωγμός οι περισσότεροι μπόρεσαν να διαφύγουν στα βουνά των Αγράφων και κυρίως στο χωριό "Μαστρογιάννη", όπου βρήκαν ασφαλές καταφύγιο και φιλοξενία. Έτσι διασώθηκε το σύνολο των Εβραίων της Καρδίτσας, που επανήλθαν στην πόλη μετά τον Πόλεμο. Το 1970 η Κοινότητα - λόγω του μικρού αριθμού μελών - κηρύχθηκε σε αδράνεια και έπαψε να υπάρχει. Σήμερα παραμένει στην Καρδίτσα μόνον η οικογένεια του Χαϊμ Καπέτα.

71 Τρίκαλα Στις 24 Μαρτίου 1944, όπως και στις άλλες θεσσαλικές πόλεις τα Γερμανικά Ναζιστικά Στρατεύματα εξαπέλυσαν άγριο πογκρόμ κατά των Εβραίων της πόλης. Πριν ακόμα χαράξει η αυγή εκείνης της φοβερής ημέρας, ολόκληρη η περιοχή που βρίσκονταν τα σπίτια των μελών της Εβραϊκής Κοινότητας μπλοκαρίστηκε από ισχυρές Γερμανικές Δυνάμεις. Οι Γερμανοί με τα αυτόματα στα χέρια τους, έσπαζαν τις πόρτες των σπιτιών και έβγαζαν από αυτά όσους Εβραίους βρίσκανε με άγριες φωνές, που θύμιζαν γαβγίσματα σκυλιών. Λίγοι ευτυχώς ήταν οι Εβραίοι που πιάστηκαν. Οι περισσότεροι είχαν φύγει από την πόλη, άλλοι κρύβονταν στα γύρω χωριά ντυμένοι χωριάτες και άλλοι είχαν καταφύγει στο βουνό, ενταγμένοι στις ανταρτικές ομάδες. Αλλά ανάμεσα σε αυτούς που πιάστηκαν ήταν και αρκετοί που είχαν φύγει από καιρό, αλλά τελικά ξαναγύρισαν, γιατί πίστεψαν πως δεν θα τους ενοχλούσαν οι Γερμανοί. Όμως τα πράγματα εξελίχθηκαν εντελώς διαφορετικά, με αποτέλεσμα να χαθούν, σχεδόν στο σύνολό τους, στα γερμανικά στρατόπεδα εξόντωσης και στα κρεματόρια.

72 Ομάδα 3 Άννα Μαρία Κόλλια Βασίλης Μισαργόπουλος Σταύρος Βέλλιος Ιωάννης Γκοτσόπουλος Κέρκυρα Η πρώτη παρουσία των Εβραίων στην Κέρκυρα χρονολογείται, σύμφωνα με τις γραπτές ενδείξεις, τον 12ο αιώνα. Συγκεκριμένα,αναφέρεται ότι τον 12ο αιώνα μόνο ένας Ιουδαίος υπήρχε εκείνη την εποχή στο νησί παρόλο που στην Ελλάδα υπήρχε μεγάλο πλήθος Εβραίων. Τον 13ο αιώνα με την κυριαρχία των Ανδηγαυών μεταφέρθηκαν στο νησί αρκετοί Εβραίοι. Η επόμενη έλευση Εβραίων στο νησί εμφανίζεται το 1493 με το διωγμό των 200.000 Εβραίων από την Ισπανία, από τους οποίους μερικοί κατέληξαν στο νησί της Κέρκυρας. Το 1549 κατέφτασαν μερικοί ακόμα Εβραίοι, οι λεγόμενοι Εβραίοι της Απουλίας, οι οποίο ενώθηκαν μετέπειτα με τους Εβραίους της Ισπανίας καθώς και της Πορτογαλίας, από τους οποίους οι δεύτεροι κατέφυγαν στην Κέρκυρα το 1589. Οι Εβραίοι του νησιού χωρίζονταν σε δυο Κοινότητες, στην Απουλιανή και στην Ρωμανιώτικη, η οποία αποτελούσε και την παλαιότερη στο νησί. Το έτος 1588 οι Εβραίοι στην Κέρκυρα λέγεται ότι έφταναν τους 400 και μετά από 200 περίπου έτη ο αριθμός αυτός τετραπλασιάστηκε. Το έτος 1879 ο πληθυσμός της Εβραϊκής Κοινότητας στην Κέρκυρα ξεπερνούσε τους 2500. Μετά το πέρας του Ολοκαυτώματος και τον αποδεκατισμό της Εβραϊκής Κοινότητας, μόνο 190 κατάφεραν να ξεφύγουν από τα

73 χέρια της Ναζιστικής Γερμανίας, από τους οποίους ένας μεγάλος αριθμός μετανάστευσε εκτός του νησιού. Σήμερα στην Κέρκυρα οι Εβραίοι δεν ξεπερνούν τους 100 και οι δύο Κοινότητες της Απουλιανής και της Ρωμανιώτικης έχουν ενωθεί. Την παραμονή του πολέμου, η Ισραηλιτική Κοινότητες της Κέρκυρας αριθμούσε περίπου δυο χιλιάδες ψυχές που ζούσαν, στην πλειονότητά τους, στα στενοσόκακα ενός πραγματικού γκέτο, χρονολογούμενο από πεντακοσίων και πλέον ετών. Οι Γερμανοί κατέλαβαν το νησί στις 27 Σεπτεμβρίου του 1943. Από τότε οι Εβραίοι γνώρισαν κάθε δυστυχία, όλη τη φρίκη της καταπιέσεως. Δοκίμασαν κάθε ταπείνωση, κάθε προσβολή, κάθε εξευτελισμό. Οι Γερμανοί εμηχανεύοντο το κάθε τι ια να καταρρακώνουν το γόητρο των πλέον ευυπόληπτων προσώπων. Παρά ταύτα η εξολόθρευση των Εβραίων της Κέρκυρας δε συντελέστηκε την ίδια εποχή με τους ομοθρήσκους τους της Ηπειρωτικής Ελλάδας. Την Παρασκευή. 9 Ιουνίου 1944. στις 5 το πρωί, τα SS χτυπούσαν με ορμή όλες τις εβραϊκές πόρτες : όλοι στην Πλατεία Στρατού, χωρίς διάκριση, άνδρες, γυναίκες, παιδιά, γέροι, ανάπηροι, άρρωστοι, ακόμα και όσοι ψυχορραγούν. Έσπευσαν όλοι να υπακούσουν. Στις 6 το πρωι, SS και Έλληνες χωροφύλακες κύκλωσαν το πλήθος των Εβραίων που είχε με τη βία συγκεντρωθεί στη μεγάλη πλατεία. Στις εννέα, αντήχησε το σήμα του συναγερμού : συμμαχικά αεροπλάνα υπερίπταντο της πόλεως. Ενστικτωδώς οι Εβραίοι ζήτησαν να καταφύγουν κάπου. Ο σκοπός πυροβόλησε στον αέρα και τους υποχρέωσε να παραμείνουν επιτόπου. Όταν πέρασε ο κίνδυνος, ένας Γερμανός αξιωματικός, βοηθούμενος από έναν διερμηνέα, έκανε προσκλητήριο των οικοενειών. Αμέσως μετά, έκλεισαν τους αιχμαλώτους στο παλιό φρούριο, κοντά στην πλατεία, μέσα στην πιο απαίσια στενότητα χώρου. Ο καθένας καλείτο, επί

74 ποινή θανάτου, να αποθέσει μέσα σε ειδικά προετοιμασμένες βαλίτσες, ό,τι είχε στις τσέπες του : χαρτονομίσματα, χρυσάφι, ψαλίδια, ξυριστικές λεπίδες, καπνό, κ.λ.π. Οι Γερμανοί πήραν τα κλειδιά των σπιτιών και αφαιρούσαν όσα έπιπλα έβρισκαν της αρέσκείας τους. Ό,τι απέμενε το έβγαλαν αμέσως σε δημοπρασία. Διακόσιοι περίπου φυγάδες, οι περισσότεροι γυναίκες, κατόρθωσαν να φύγουν σε χωριά του εσωτερικού. Στις 14 Ιουνίου, μια δεύτερη ομάδα, που περιλάμβανε όλο τον άρρενα εβραϊκό πληθυσμό και τις υπόλοιπες γυναίκες, στοιβάχθηκε σε ζευγαρωτές μαούνες που τις έσερνε μηχανοκίνητο πλοιάριο. Η αποστολή έκανε <<σκάλα>> στη Λευκάδα. Οι κάτοικοι του νησιού υποδέχθηκαν τους αιχμαλώτους με αίσθημα βαθειάς συμπόνιας και ευγενούς αλληλεγγύης. Προσέτρεξαν από παντού φέρνοντας σούπα, ψωμί, φρούτα. Οι Γερμανοί εξανέστησαν. Ένας παπάς πλησίασε έναν αιχμάλωτο και του προσέφερε τσιγάρο. Γερμανός στρατιώτης που παρακολουθούσε τη σκηνή, πάτησε με τη μπότα του το τσιγάρο, υποχρέωσε των Εβραίο να γονατίσει και, αφού στήριξε το πιστόλι του στο σβέρκο του τον σκότωσε. Οι εξόριστοι παρέμειναν δύο μέρες στη Λευκάδα. Στην Πάτρα, όπου τους πήγαν στη συνέχεια, ο Ερυθρός Σταυρός τους εφοδίασε με τρόφιμα και φάρμακα. Ένα μικρό πλοίο τους μετέφερε στον Πειραια. Μόλις αποβιβάστηκαν, δάρθηκαν αγριότατα απο τα SS, με τη δικαιολογία ότι δεν αποκαλύφθηκαν όσο θα έπρεπε γρήγορα στους - εν πολιτική περιβολή - Γερμανούς αξιωματικούς. Τους αφαίρεσαν συστηματικά κάθε τι που ακόμη υπήρχε κρυμμένο στις τσέπες τους. Τους κράτησαν μερικές μέρες στο Χαϊδάρι. Στις 20 Ιουνίου, φορτώθηκαν στο σταμό Λαρίσης σε βρωμερά βαγόνια για ζώα, ως και εβδομήντα άτομα σε κάθε όχημα. Στους χίλιους οχτακοσίους Κέρκυραίους προσετέθησαν, κάτω από τις ίδιες φρικτές συνθήκες, οι Εβραίοι αιχμαλώτοι που ήταν έγκλειστοι στο Χαϊδάρι. Ο αριθμός τους ανερχόταν σε 575 άτομα. Για μοναδικό εφόδιο έριξαν στους

75 αναχωρούντες μερικά δεμάτια κρεμμύδια και τεύτλα, ούτε καν νερό. Η αποστολή έφθασε στο Άουσβιτς στις 29 Ιουνίου, στις 11.30 το βράδυ.μόλις κατέβηκαν από το τρένο, άρχισε η διαλογή. Ρωτούσαν τον καθένα ηλικία και επάγελμα. Οι Γερμανοί χρειάζονταν εργατικά χέρια και ήθελαν να χρησιμοποιήσουν το ανθρώπινο υλικό. Δεν έστελναν πια τους αιχμαλώτους τους με κλειστά μάτια στα κρεματόρια, εξαιρώντας, που και που, στην τύχη, κάποιες μονάδες. Διακόσιοι Κερκυραίοι εστάλησαν στα απολυμαντήρια κι από 'κει στα εργοστάσια, στους δρόμους κ.λπ. Χίλιοι εξακόσιοι τράβηξαν κατευθείαν για τα κρεματόρια. Η ομάδα των Ελλήνων Εβραίων που τότε υπηρετούσε στους φούρνους, το λεγόμενο Ζόντερκομμάντο, δεν άγγιξε τα πτώματα των Κερκυραίων, ούτε και τα διάφορα αντικείμενα που είχαν ακόμα κρυμμένα.ήταν κάτι σαν ταμπού, που τους ενέπνεε ένα πραγματικό αίσθημα ιεράς φρίκης. Οι Κερκυραίοι που επέστρεψαν από την Πολωνία αφηγούνται πως, σε δεδομένη στιγμή, καμμιά εκατοστή από όσους αποτελούσαν μέρος της φάλαγγας των εργαζομένων επελέγησαν για το κρεματόριο. Σ' αυτούς προστέθηκε μια ομάδα τσιγγάνων, που είχαν κι αυτοί την ίδια τύχη. Όλοι τούτοι οι κολασμένοι βάδιζαν με τάξη, τραγουδώντας προς τις αίθουσες των αερίων. Όλοι γνώριζαν τί ακριβώς τους περίμενε και, δίχως δυνατή αντίσταση, υπουάσσονταν στη μοίρα τους. Ξάφνου, οι φύλακες πήραν μια αντίθετη διαταγή. Στροφή. Όλοι πίσω στο στρατόπεδο. Έτσι μερικοί από τους Κερκυραίους Εβραίους ξεγλίστρησαν, έστω και την τελευταία στιγμή, από τα φρικτά κρεματόρια των Γερμανών.

76 Χανιά Τις παραμονές του Β' Παγκόσμιου Πολέμου, οι Εβραίοι της Κρήτης δεν υπερέβαιναν τα 400 άτομα, η πλειονότητα των οποίων ήταν μετανάστες δεύτερης ή τρίτης γενιάς. Όταν η μπότα του κατακτητή πάτησε σε ελληνικό έδαφος, ορισμένες εβραϊκές οικογένειες της ηπειρωτικής Ελλάδας, κρίνοντας την Κρήτη ως ασφαλέστερο μέρος, διέφυγαν στα Χανιά. Με το που κατέλαβαν οι Γερμανοί το νησί τουφέκισαν οχτώ Εβραίους του Ηρακλείου, αφού προηγουμένως είχαν βομβαρδίσει στην ιστορική Συναγωγή της πόλης. Το πρωί της 20ης Μαϊου 1944, σε κάθε εβραϊκό σπίτι παραδόθηκε, γραμμένη στα ελληνικά μια ειδική διαταγή : Διά την μεταφοράν σας πρέπει μαζί με τους εις την οικογένειαν συγκαταλεγομένους εβραϊκής φυλής να ετοιμασθήτε αμέσως προς αναχώρησιν. Έχετε 45 λεπτά να ετοιμασθήτε. Εσείς και οι δικοί σας πρέπει να πάρετε μαζί σας : α) Όλα τα προσωπικά χαρτιά. β) Όλα τα κοσμήματα και άλλα πράγματα σας αξίας. γ) Σημειώσεις περί τραπεζικών πιστώσεων, συμμετοχής εις οικονομικές επιχειρήσεις, περί γαιοκτησίας κ.λπ. δ) Κουβέρτες, φορέματα και ρούχα, καθώς και πρόχειρα τρόφιμα διά ημέρες. Το συνολικόν βάρος αυτών των πραγμάτων οφείλει να μην υπερβαίνη τα 50 κιλά. Τη νύχτα της ίδιας ημέρας συνελήφθησαν 314 Εβραίοι στα Χανιά, οι οποίοι κρατήθηκαν στις φυλακές της Αγυίας, μέχρι τις 3 Ιουνίου. Στις 4 Ιουνίου με στρατιωτικά αυτοκίνητα τους μετέφεραν μέσω Ρεθύμνου στο Ηράκλειο, όπου κρατήθηκαν στις φυλακές του φρουρίου Μακάσι. Φημολογείταο ότι μόνο δύο Εβραίοι γλίτωσαν τη σύλληψη κι αυτό διότι τους έκρυψαν χωρικοί στον Κίσσαμο. Το απόγευμα της 7ης Ιουνίου,

77 περισσότεροι από 300 Εβραίοι, 48 Έλληνες και 112 Ιταλοί αντάρτες, υποχρεώθηκαν να επιβιβαστούν στο εμπορικό πλοίο Ταναϊς. Εικόνα του φορτηγού πλοίου Ταναϊς. Για πολλά χρόνια οι λεπτομέρειες των τελευταίων ωρών όσον αφορά στο πλοίο Ταναίς και την μοίρα του πληρώματος και των υπόλοιπων επιβαίνοντων δεν ήταν ξεκάθαρες. Αυτό που είναι γνωστό είναι ότι το πλοίο βυθίστηκε και όλοι χάθηκαν. Τα τελευταία χρόνια αρχεία του Βρεταννικού Υπουργείου Εξωτερικών εμφανίζουν στοιχεία που δείχνουν πως το Ταναίς πυρπολήθηκε από Βρετανικό υποβρύχιο και βυθίστηκε μέσα σε 15 λεπτά. Ο Κρητικός λαός συμπαραστάθηκε με κάθε μέσο στους δοκιμαζόμενους συμπατριώτες του. Το 1875 ο Άβα Δελμεδέγο (ή Αβαδάκης, στην Κρητική εκδοχή του ονόματός του) ήταν ο πρώτος Εβραίος που έγινε μέλος στην Γενική Συνέλευση της Κρήτης. Το 1833, σύμφωνα με γραπτά του Γερμανού ταξιδιώτη Μαλτάζ, στα Χανιά υπήρχαν 160 ισχυρές Εβραϊκές Κοινότητες. Η απογραφή το 1900 μαρτυρά την ύπαρξη 726 Εβραίων κατοίκων στο νησί, με την πλειοψηφία να κατοικεί στα Χανιά. Μερικοί Κρητικοί, ακόμα και σήμερα, θυμούνται τους επιδέξιους μουσικούς και αδελφούς Camonte που έπαιζαν μουσική για να συνοδεύουν τις βουβές ταινίες στο σινεμά της πόλης. Οι περισσότεροι Εβραίοι στα Χανιά, εκείνα τα χρόνια, ήταν έμποροι, ιδιοκτήτες μικρών επιχειρήσεων ή εργάτες. Όταν ξέσπασε ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος, οι Εβραϊκές Κοινότητες της Κρήτης αριθμούσαν τις τετρακόσιες. Μετά την Ρωμαϊκή και Βυζαντινή κατοχή, οι Εβραίοι της Κρήτης δημιούργησαν μία σπουδαία και μεγάλη συνέχεια της ιστορίας τους.

78 Από τότε που εγκαταστάθηκαν οι Εβραίοι στην Κρήτη και ως το 1941 μία μόνο κοινότητα απέμεινε και είναι αυτή των Χανίων. Υπήρχαν δύο συναγωγές που χρονολογούνταν από τον Μεσαίωνα και αυτές ήταν η Μπεθ Σαλόμ και Καλ Καντός Ετζ Χαγίμ. Το 1941 κατά τη διάρκεια των βομβαρδισμών, η Συναγωγή Μπεθ Σαλόμ καταστράφηκε. H Κρήτη καταλήφθηκε από τους Γερμανούς το 1941. Ο στρατός συνάντησε μεγάλη αντίσταση από τους Κρητικούς και οι τρεις κύριες πόλεις του νησιού, Χανιά, Ρέθυμνο και Ηράκλειο βομβαρδίστηκαν άσχημα. Μόνο 7 Κρητικοί Εβραίοι επιβίωσαν από το Ολοκαύτωμα. Το 1956 υπήρχαν μόνο δύο οικογένειες Εβραίων στα Χανιά, ενώ σήμερα η Εβραϊκή Κοινότητα αριθμεί 10 μέλη. Εικόνα συναγωγής Χανίων

79 Ομάδα 4 Απόστολος Καπασσάς Χαράλαμπος Χαραλάμπους Σπύρος Τσιάκουλης Δημοσθένης Δημήτριος Κασιμάτης Ελευθερία Χαρίτου Έλενη Φακυριάδη Άρτα Η Εβραϊκή Κοινότητα της Άρτας υπήρξε μία από τις παλαιότερες της Ελλάδος. Τις πρώτες πληροφορίες γι αυτήν τις αντλούμε από το "Οδοιπορικό" του Ισπανού περιηγητή ραβίνου Βενιαμίν μπεν Γιονά, ο οποίος ταξίδεψε στην Ελλάδα το 1173. Στο "Οδοιπορικό" αναφέρει ότι υπήρχαν εκεί 100 εβραϊκές οικογένειες που ανέπτυσσαν θαυμαστή πνευματική και θρησκευτική δραστηριότητα. Η δραστηριότητα αυτή εντάθηκε την εποχή του "Δεσποτάτου της Ηπείρου", κατά την οποία ο Μιχαήλ Κομνηνός παραχώρησε στους Εβραίους ελευθερίες ώστε να αναπτυχθούν στον οικονομικό και πολιτιστικό τομέα. Την ίδια περίοδο χτίστηκε η πρώτη Συναγωγή, η "Γκρέκα", και λειτούργησε το εβραϊκό νεκροταφείο στη θέση "Πετροβούνι", στο λόφο Περάνθη, σε μια έκταση δέκα στρεμμάτων, που παραχωρήθηκε από την Αγία Θεοδώρα, σύζυγο του Μιχαήλ Κομνηνού. Η ανάπτυξη της οικονομικής ζωής των Εβραίων συνεχίστηκε μέχρι το 1346, οπότε υπέστησαν τον πρώτο διωγμό τους από το Κράλη της Σερβίας Στέφανο Ντουσάν. Μετά την κατάκτηση της Άρτας από τους Τούρκους, το 1449, οι Εβραίοι έτυχαν θρησκευτικής και οικονομικής ελευθερίας. Λίγο αργότερα (1480-1494) η Εβραϊκή Κοινότητα ενισχύθηκε πληθυσμιακά από την εγκατάσταση εκεί Εβραίων από την Απουλία και την

80 Καλαβρία, καθώς και εξορισθέντων από την Ισπανία σεφαραδιτών Εβραίων (1492). Αυτοί αποτέλεσαν μία χωριστή Κοινότητα, ίδρυσαν τη Συναγωγή "Πουλιέζα", εβραϊκό σχολείο και φιλανθρωπικούς συλλόγους, δημιουργώντας παράλληλα έναν ευγενή ανταγωνισμό με τους ντόπιους ρωμανιώτες Εβραίους. Οι Εβραίοι της πόλης ζούσαν στους συνοικισμούς "Όχθο", "Τσιμέντα" και "Ρολόϊ", που βρίσκονταν στο κέντρο της πόλης. Όταν ο Γάλλος αρχιτέκτων - μηχανικός Φουσερό επισκέφθηκε την Άρτα, το 1780, έγραψε ότι υπήρχαν 200 Εβραίοι. Το 1806 ο Πουκεβίλ ανέφερε ότι οι Εβραίοι της πόλης ήταν 1000, ενώ ο Λίκ ανέφερε ότι το 1807 ο αριθμός τους ήταν 50 άτομα. Με την απελευθέρωση της πόλης από τον τουρκικό ζυγό (23.6.1881), οι Εβραίοι διατήρησαν τη θρησκευτική και οικονομική τους ελευθερία και σε απογραφή της περιόδου εκείνης φαίνεται ότι αριθμούσαν 800 άτομα. Οι Εβραίοι της Άρτας ήταν ευσεβείς, βαθιά θρησκευόμενοι, νομοταγείς και συμβίωναν ειρηνικά με τους Χριστιανούς συμπολίτες τους. Σχόλιο δημοσιογράφου στην εφημερίδα "Μη Χάνεσαι" του 1881 αναφέρει, μεταξύ άλλων: " Εις Άρταν εκτός των Χριστιανών οικούσι σταθερώς πλείστοι Ισραηλίται, προθύμως και πιστώς εκπληρούντες πάσας τας υπό των νόμων πηγαζούσας διά τους πολίτας υποχρεώσεις. Εις τας Συναγωγάς αυτών, διέκρινα προσευχομένους ευζώνους, κομψώς και αρειμανίως φέροντας φουστανέλαν. Ητο Ιουδαίοι στρατιώται.. Εκ τούτων και εκ προσωπικής εμπειρίας μεταγενεστέρας, καταδήλως μαρτυρείται η αγαστή σύμπνοια ήτις επικρατεί μεταξύ Χριστιανών και Εβραίων εις την πόλιν. Των τελευταίων τούτων το εμπορικόν δαιμόνιον είναι πανθομολογούμενον ". Ποικίλες ήταν οι επαγγελματικές ασχολίες των Εβραίων της Άρτας: Υπήρχαν 5-6 μεγάλα εμπορικά καταστήματα και άλλα μικρότερα εμπορικά, δερματοπωλεία, υαλοπωλεία, αλλά και επαγγελματίες φανοποιοί, γαλακτοπώλες, κρεοπώλες,

81 γυρολόγοι και μοδίστρες. Υπήρχαν επίσης δύο εκπαιδευτικοί, ένας γιατρός κι ένας δημόσιος υπάλληλος. Το 1911 ιδρύθηκε μία μεγάλη εμπορική ανώνυμη εταιρεία με την επωνυμία "Ιωχανάς - Γκανής - Χατζής & Σία", η οποία δέσποζε στην αγορά για πολλά χρόνια. Τα συνήθη επώνυμα των Εβραίων της Άρτας ήταν Μιωνής, Ιωχανάς, Σαμπάς, Ιερεμίας, Μιζάν, Ελιέζερ, Πολίτης, Κούλιας, Γκανής, Σούσης κ.ά. Η Κοινότητα διατηρούσε εβραϊκό σχολείο, επί της οδού Φιλελλήνων, στην εβραϊκή συνοικία. Αποτελείτο από δύο μεγάλες αίθουσες: η μία χρησίμευε για αποθήκη τροφίμων και σιταριού (για διανομή στους απόρους το χειμώνα). Η άλλη αίθουσα χωριζόταν σε δύο μέρη, το ένα λειτουργούσε ως αίθουσα διδασκαλίας και το άλλο ως αίθουσα συνεδριάσεων και πολιτιστικών συγκεντρώσεων. Την ελληνική και εβραϊκή γλώσσα δίδασκαν δύο δάσκαλοι. Στο σχολείο φοιτούσαν Εβραίοι και μερικοί Χριστιανοί μαθητές. Για τις ανάγκες της Κοινότητας δημιουργήθηκε ένα ακόμη σχολείο. Την περίοδο της Μικρασιατικής καταστροφής τα δύο εβραϊκά σχολεία στέγασαν πρόσφυγες. Από το 1920 η Εβραϊκή Κοινότητα της Άρτας αναγνωρίστηκε ως "Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου" και συμμετείχε σε όλες τις δημόσιες εκδηλώσεις της πόλης. Κατά την απογραφή του 1939 η Κοινότητα αριθμούσε 500 περίπου μέλη, ενώ κατά τη Γερμανική Κατοχή είχε 384 Εβραίους. Τη νύχτα της 24ης Μαρτίου 1944 συνελήφθησαν από τους Ναζί οι περισσότεροι Εβραίοι και εκτοπίστηκαν στα χιτλερικά στρατόπεδα του θανάτου. Ελάχιστοι μπόρεσαν να διαφύγουν. Τραγική ήταν επίσης η τύχη μιας εβραϊκής οικογένειας που κρυβόταν στο χωριό Κομένο της Άρτας, όταν οι Γερμανοί σφάγιασαν τους 317 κατοίκους του, μεταξύ των οποίων και τον Ζακίνο Ιερεμία, 42 ετών, τη γυναίκα του Ευτυχία, 37 ετών και την κόρη τους Καίτη, 5 ετών.

82 Με τη λήξη του Πολέμου επέστρεψαν από τα στρατόπεδα 30 όμηροι και άλλοι 28 Εβραίοι που πρόλαβαν να διαφύγουν στα γύρω χωριά. Η Κοινότητα είχε απωλέσει το 84% του πληθυσμού της. Η παλιά ρωμανιώτικη Συναγωγή "Γκρέκα" είχε σχεδόν καταστραφεί, καθώς τα υπόλοιπα κοινοτικά κτίρια. Η Κοινότητα ήταν αποδιοργανωμένη και η περίθαλψη ανύπαρκτη. Οι επιζήσαντες Εβραίοι άρχισαν να εγκαθίστανται σε άλλες πόλεις της Ελλάδος ή μετανάστευσαν στο εξωτερικό. Το 1959 η Κοινότητα διαλύθηκε και λίγο αργότερα το εβραϊκό νεκροταφείο απαλλοτριώθηκε ενώ το οικόπεδο της Συναγωγής παραχωρήθηκε στο Δήμο. Η παλιά ρωμανιώτικη Συναγωγή "Γκρέκα", κατεστραμμένη μετά τη Γερμανική Κατοχή. Το τέως εβραϊκό Σχολείο της Άρτας (1946).

83 Πρέβεζα. Η Ισραηλιτική Κοινότητα της Πρέβεζας υπήρξε μία από τις νεότερες ελληνικές και δημιουργήθηκε με την εγκατάσταση Εβραίων από τις γύρω πόλεις καθώς και από τη Θεσσαλονίκη, ίσως και πριν το 1800. Η πρώτη γέννηση ομοθρήσκου που αναφέρεται στα μητρώα του Δήμου είναι το 1842 και αφορά τον Κοφινά Σιμαντώβ του Σαμουήλ. Στο τεύχος του Φεβρουαρίου 1883 της επιθεώρησης που εκδίδονταν στην Κέρκυρα "Μοσέ Αντολότζια Ισραελίτικα" σημειώνεται για την Πρέβεζα: "Σχηματίστηκε Επιτροπή από τους Ηλία Δαβίδ, Χαϊμ Ησή, Δαβίδ Ζαδίκ, Δαβίδ Ιακώβ και Ηλία Κούλια, προκειμένου να οργανώσουν την Κοινότητα και να γίνει Συναγωγή". Στη μικρή αυτή πόλη το 1900 κατοικούσαν 3.700 χριστιανοί, 1.300 τούρκοι, 300 περίπου εβραίοι και λίγοι μετανάστες από την Ιταλία. Οι Εβραίοι κάτοικοι της πόλης ήταν Ρωμανιώτες. Το 1903 κτίστηκε η Συναγωγή "Καάλ Καδός Τεφιλά Λεμοσέ", που ήταν αφιερωμένη στο ραβίνο Ιωαννίνων Μοσσέ Κοέν, ο οποίος δώρισε το αναγκαίο ποσό για την αγορά του οικοπέδου. (Η Συναγωγή αυτή κατεδαφίστηκε μετά το 1944 και στη θέση της υπάρχει το κτίριο του ΟΤΕ).Η σχολή της Alliance Israelite Universelle λειτούργησε από το 1908 ύστερα από το μεγάλο ενδιαφέρον που έδειξε ο τότε διευθυντής της σχολής στη Θεσσαλονίκη, ο οποίος μεσολάβησε στα κεντρικά των Παρισίων για τη λειτουργία σχολής στην Κοινότητα Πρέβεζας. Την πρωτοβουλία αυτή υποστήριξαν και οι Κοινοτικοί παράγοντες. Το σχολείο είχε δύο αίθουσες για ισάριθμες τάξεις στο ισόγειο και γραφείο - αίθουσα διευθυντού στον πρώτο όροφο. Το 1911 έφτασε από το Παρίσι στην Πρέβεζα ο νέος καθηγητής Σολωμόν Ντανόν ο οποίος ανέλαβε τη διδασκαλία της γαλλικής. Η Κοινότητα τότε αριθμούσε 85 οικογένειες με 160 περίπου μέλη. Το σχολείο που ήταν μικτό με την πάροδο

84 του χρόνου έφτασε να αριθμεί 106 μαθητές. Η Κοινότητα ενίσχυε οικονομικά το σχολείο διαθέτοντας από τον συνολικά προϋπολογισμό της 3.000 φράγκα, τα 1.500 για το σχολείο ενώ ο δάσκαλος πληρωνόταν από την Alliance. Σημειώνεται ότι ο καθηγητής Ντανόν στη διάρκεια του πολέμου (1912) ανέπτυξε μεγάλο φιλανθρωπικό έργο στην Κοινότητα και έδειξε αφοσίωση, βοηθώντας πολλούς εβραίους που ήταν άστεγοι και άνεργοι. Παρά τη μεγάλη φτώχεια το έργο της σχολής συνεχίστηκε. Στο σχολείο δίδασκαν τέσσερις δάσκαλοι την εβραϊκή, γαλλική και τα οικιακά. Στις παραμονές του Χιτλερικού διωγμού (1943) η Κοινότητα αριθμούσε 250 μέλη, τα οποία συνελήφθησαν και εξοντώθηκαν στα ναζιστικά στρατόπεδα. Μόνο 15 διασώθηκαν, χάθηκε δηλαδή το 94% του εβραϊκού πληθυσμού.

85 Ιωάννινα Η πρωτεύουσα της Ηπείρου είναι και "πρωτεύουσα" του ρωμανιώτικου εβραϊσμού, κέντρο δηλαδή του ελληνόφωνου εβραϊκού κόσμου, που οι ρίζες του χάνονται στο χρόνο, φτάνοντας ως την αρχαιοελληνική περίοδο. Στα Γιάννενα ζούσαν στις αρχές του 20ου αιώνα 4.000 Εβραίοι, ενώ μέχρι τις παραμονές του Διωγμού η κοινότητα της πόλης αριθμούσε 2.000 μέλη. Οι Γιαννιώτες Εβραίοι μάλιστα αποτέλεσαν τον πρώτο πυρήνα της ισραηλιτικής κοινότητας της Αθήνας, της οποίας άλλωστε η παλιά Συναγωγή ονομάζεται "Γιαννιώτικη". Οι ιστορικοί Ιωσήφ Νεχαμά και Νίκος Βέης χρονολόγησαν την πρώτη εβραϊκή παρουσία στην Ήπειρο στα χρόνια του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ο οποίος σύμφωνα και με την παράδοση έφερε εκεί Εβραίους από την Παλαιστίνη. Κατά μια δεύτερη εκδοχή, μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού της Ιερουσαλήμ, οι Ρωμαίοι συνέλαβαν αιχμαλώτους Εβραίους και τους μετέφεραν στη Ρώμη. Όταν το καράβι τους προσάραξε κοντά στην Πάργα, οι ναυαγοί Εβραίοι εγκαταστάθηκαν στην Ήπειρο. Το πιθανότερο, ιστορικά, είναι ότι η εβραϊκή κοινότητα Ιωαννίνων σχηματίστηκε μετά τον 8ο αιώνα, από μετοίκους από τη Νικόπολη της Ηπείρου. Άλλωστε την περίοδο εκείνη τα Γιάννενα άρχισαν να αποκτούν μια κάποια σπουδαιότητα ως αστικό κέντρο. Έκτοτε οι Εβραίοι κατοικούν συνεχώς στα Γιάννενα, διατηρώντας μια δικιά τους παράδοση, με ιδιαίτερα ήθη και έθιμα και λειτουργικό τυπικό. Χώρος εγκατάστασης των Εβραίων των Ιωαννίνων ήταν η περιοχή μέσα στο Κάστρο της πόλης, καθώς και οι οδοί Γιοσέφ Ελιγιά (άλλοτε Μαξ Νορντάου) - οι Γιαννιώτες την ονόμαζαν Μεγάλη Ρούγα- που βρισκόταν η "καρδιά" της εβραϊκής κοινότητας, η Κουντουριώτη καθώς και η συνοικία "Λειβαδιώτη". Αρκετά παλιά εβραϊκά σπίτια διασώζονται

86 σήμερα και είναι μνημεία αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της πόλης, όπως ο δυο οικίες Λεβή, οι οικίες Μορδ. Ραφαήλ και Μωϋσή, αλλά και πολλά γραφικά λαϊκά σπίτια. Οι Εβραίοι των Ιωαννίνων πλήρωσαν βαρύ φόρο αίματος στο Ολοκαύτωμα. Στις 25 Μαρτίου 1944 συνελήφθησαν 1.850 άτομα και οδηγήθηκαν στο Άουσβιτς από όπου επέστρεψαν μόνο 163. Τα Γιάννενα, σύμφωνα με τοπικό ρητό, ήταν πρώτα στα γράμματα. Έτσι και από την εβραϊκή κοινότητα της πόλης αναδείχτηκαν πνευματικές προσωπικότητες. Ανάμεσά τους ξεχώρισαν οι εκλεκτοί ραβίνοι και μελετητές της Βίβλου Σαμουήλ Δαυίδ και "Αχάμ" Νταβός, αλλά και ο μεγάλος ποιητής Γιοσέφ Ελιγιά. Τα δε εβραϊκά σχολεία της πόλης, που λειτουργούσαν υπό την εποπτεία της Alliance, ήταν φημισμένα. Τα Γιάννενα, επίσης κατά το παραπάνω ρητό, φημίζονταν ως πρώτα και στα "γρόσια", λόγω της οικονομικής τους ανάπτυξης και των πολλών ευπόρων κατοίκων της. Στους τελευταίους συγκαταλέγονταν και μέλη της εβραϊκής κοινότητας, όπως ο Δαβιτζών Λεβή και ο Αβραάμ Γκανής, που έδρασαν στην πόλη στις αρχές του 20ου αιώνα, ενώ γιαννιώτικη καταγωγή έχουν πολλοί σύγχρονοι ελληνοεβραίοι μεγαλοεπιχειρηματίες. Επίσης, πολλοί Γιαννιώτες Εβραίοι μετανάστευσαν στην Αμερική, όπου αναδείχθηκαν σε σπουδαίους οικονομικούς παράγοντες και επιστήμονες. Ίδρυσαν Συναγωγή στο Μανχάταν της Ν. Υόρκης, που λειτουργεί ως σήμερα, καθώς και μια πολύ δραστήρια αδελφότητα, που κατά καιρούς συνδράμει τον ελληνικό και δη το γιαννιώτικο εβραϊσμό. Σύμφωνα με το ίδιο ρητό τα Γιάννενα είναι πρώτα και στα άρματα. Έτσι οι Εβραίοι των Ιωαννίνων ανταποκρίθηκαν σε όλα τα πολεμικά κελεύσματα της πατρίδας. Δυο από αυτούς έπεσαν υπέρ πατρίδος στη Μάχη του Σαγγάριου κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία, ενώ άλλοι τρεις σκοτώθηκαν στο αλβανικό Μέτωπο.

87 Η Ισραηλιτική Κοινότητα Ιωαννίνων ανασυστήθηκε μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, αποτελούμενη πια από πολύ μικρότερο αριθμό μελών. Από ευτυχή συγκυρία διασώθηκε η παλιά Συναγωγή Καλ Καντός Γιασάν, ή αλλιώς Μέσα Συναγώϊ, που βρίσκεται μέσα στο Κάστρο της πόλης. Η Συναγωγή αυτή, που χτίστηκε στα 1826, είναι το μεγαλύτερο και το ωραιότερο από τα σωζόμενα θρησκευτικά κτίρια των Ελλήνων Εβραίων. Ελλείψει μονίμου ραβίνου, η Συναγωγή λειτουργεί μόνο στις μεγάλες γιορτές. Η κοινότητα διατηρεί επίσης δυο πολυκατοικίες χτισμένες στο χώρο της άλλοτε Νέας Συναγωγής και του Αρρεναγωγείου της Alliance, που κατεστράφησαν από τους Γερμανούς, και σε αυτές κατοικεί η πλειονότητα των μελών της. Διατηρεί επίσης ιδιόκτητο εβραϊκό νεκροταφείο. Άποψη της Συναγωγής Ιωαννίνων και των τειχών του Φρουρίου

88 Πάτρα Η διαχρονική παρουσία των Εβραίων στην Πάτρα από τα αρχαία χρόνια, μνημονεύεται από ιστορικούς, λόγιους ραβίνους αλλά και από ταφικές εβραϊκές επιγραφές. Η ύπαρξή τους εκεί χρονολογείται από την εποχή του Σέλευκου Νικάρονου της Συρίας, το 300 π. Χ. Την περίοδο της Ρωμαιοκρατίας οι εβραίοι ως Ρωμαίοι πολίτες απέφυγαν τις διώξεις για θρησκευτικούς λόγους και αργότερα, στα χρόνια του Βυζαντίου, ανέπτυξαν έναν ιδιαίτερο δυναμισμό στο εμπόριο και τις τέχνες, που σημάδεψε την καθημερινή ζωή των κατοίκων και την πρόοδο της πόλης. Οι Εβραίοι ζούσαν στο βορειοδυτικό μέρος του Κάστρου, στις περιοχές Βλατερού, Αγιαλεξιώτισσας και, στην περίοδο της φραγκοκρατίας, στην Αρόη που αργότερα ονόμαζαν "Τσιφούτ Μαχαλά", γνωστό ως "εβραιομαχαλά". Κοντά στην εβραϊκή συνοικία υπήρχε το παλιό νεκροταφείο με το τοπωνύμιο "εβραιομνήματα", όπως λέγεται ως τις μέρες μας. Από το 1880 που δημιουργήθηκε το Α' δημοτικό κοιμητήριο στην περιοχή "Ζαβλάνι", παραχωρήθηκε ένας χώρος όπου λειτούργησε το νεώτερο εβραϊκό νεκροταφείο. Οι ασχολίες των Εβραίων ήταν το εμπόριο, η βιοτεχνία, οι βαφές υφασμάτων ενώ ασχολήθηκαν και με τις επιστήμες, κυρίως ως γιατροί. Η χαμηλότερη τάξη ήταν ταβερνιάρηδες, φύλακες, υπάλληλοι κ.α. Αναφέρθηκε ότι μία εβραϊκή οικογένεια μονοπωλούσε - κατά τον 18ο αιώνα - το εισαγωγικό εμπόριο της πόλης. Τα εβραϊκά μαγαζιά τους βρίσκονταν στην παραλιακή συνοικία "Τσιβδί", ανάμεσα στους σημερινούς κεντρικούς δρόμους Αγ. Ανδρέου και Γούναρη. Μερικοί από αυτούς ήταν ιδιοκτήτες ακινήτων και γης.

89 Από την εποχή της Φραγκοκρατίας - το 1850 - υπήρχαν τέσσερις Συναγωγές που αναφέρονται ως τον 17ο αιώνα. Σε αυτές θήτευσαν φωτισμένοι ραβίνοι που διακρίθηκαν για τη μόρφωσή τους, όπως ο Μωϋσής Ιωσήφ Γκαμπάϊ, Μεγήρ Σεμτώβ, Σαδία Φίρμον, κ.ά. οι οποίοι μετέφρασαν ιερά κείμενα και βιβλία. Τον 12ο αιώνα, ο ισπανός ραβίνος Βενιαμίν μπεν Γιονά, που επισκέφθηκε την Πάτρα, σημείωνε στο "Οδοιπορικό" του, την ύπαρξη 50 εβραίων που ζούσαν σε μεγάλα σπίτια και ότι συνάντησε τους Ισαάκ, Ιακώβ και Σαμουήλ. Ιστορικοί αναφέρουν την παρουσία Εβραίων στη γειτονική Ανδραβίδα από τον 13ο αιώνα, η οποία ήταν πρωτεύουσα του Πριγκηπάτου της Αρκαδίας. Πρέπει μα σημειωθεί ότι από τα παλιά χρόνια ζούσαν Εβραίοι και σε άλλες πόλεις της Πελοποννήσου όπως στην γειτονική κοντινή Γκλαρέντα, στην Κόρινθο, Κορώνη, Μεθώνη, Κυπαρισσία, Σπάρτη και Μυστρά όπου ιδιαίτερα αναφέρεται η συνοικία τους έξω από το τείχος, στο "Εξωχώρι", οι οποίοι "αποτελούσαν μίαν άλλην μικράν Ιουδαίαν, με Συναγωγή". Όταν οι Ενετοί μετέφεραν - το 1430 - το εμπορικό τους κέντρο στη Ναύπακτο, η οικονομική ζωή της Πάτρας επηρεάστηκε δυσμενώς, αφού αρκετοί κάτοικοι, μεταξύ των οποίων και Εβραίοι, εγκαταστάθηκαν εκεί. Ο εβραϊκός πληθυσμός της Πάτρας αυξήθηκε σημαντικά μετά τον διωγμό των Εβραίων από την Ισπανία το 1492. Σύντομα όμως προστέθηκαν και νέοι μετανάστες από τη Σικελία και την Απουλία. Τον 17ο αιώνα η Κοινότητα αριθμούσε 1.500 μέλη, που αποτελούσαν ένα μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού της πόλης. Η μεγάλη επιδημία πανώλης, το 1745, πρόσβαλε τον πληθυσμό και αποδεκάτισε πολλές οικογένειες. Τότε απέμειναν 1.000 χριστιανικές, 250 τουρκικές και 10 εβραϊκές οικογένειες. Από το 1767 υπήρξαν αντιπαλότητες μεταξύ Χριστιανών και Εβραίων, ώστε την περίοδο 1798-99 ο Γάλλος πρόξενος Πουκεβίλ να θεωρεί τις 17 εναπομείνασες Εβραϊκές οικογένειες "φτωχά λείψανα της Ιουδαϊκής παροικίας της πόλης". Στο

90 αντισημιτικό κλίμα που επικρατούσε, αναφέρεται και ο Dodwell το 1805, το οποίο όμως εντάθηκε με την έκρηξη της επανάστασης το 1821, γεγονός που οδήγησε στον αφανισμό της Κοινότητας. Στις αρχές του 19ο αιώνα η πόλη άρχισε να γνωρίζει μία ραγδαία ανάπτυξη και ανοικοδόμηση. Η Κοινότητα επανασυστάθηκε το 1905 και στα τέλη του αιώνα εγκαταστάθηκαν στην Πάτρα και άλλοι Εβραίοι από την Κέρκυρα, Ζάκυνθο, Πρέβεζα και Άρτα. Το 1917 κτίστηκε σε ιδιόκτητο οικόπεδο της Κοινότητας η νέα Συναγωγή, στην οδό Παντάνασσας 34. Λειτουργούσε στον πρώτο όροφο του κτιρίου, ο οποίος χωρίζονταν από ένα μεγάλο δωμάτιο, όπου λειτουργούσε το σχολείο και δίπλα υπήρχε ένας ευρύχωρος γυναικωνίτης που τον χώριζε ένα κιγκλίδωμα από το ιερό Βήμα. Σε κάθε πλευρά της η Συναγωγή είχε διαδρόμους και τα καθίσματα των πιστών. Στη μέση βρισκόταν το ιερό βήμα και ανατολικά η "Κιβωτός" (Αρόν Ακόδες), ορατή από κάθε πλευρά, κατά τη Σεφαραδίτικη παράδοση. Τα έπιπλα της Συναγωγής είχαν Βενετσιάνικη τεχνοτροπία, ενώ οι ιεροί κύλινδροι της Τορά, "σεφαρίμ", φυλάσσονταν σε περίτεχνες ξύλινες θήκες "Τικίμ", σε ένα από τα οποία υπήρχε αφιέρωση της Εβραίας Ελχάϊ, από το Ηράκλειο, με χρονολογία 1913. Οι ολιγάριθμοι Εβραίοι του Αγρινίου υπάγονταν στην Κοινότητα Πατρών. Όπως ανέφερε ο Άγγλος λοχαγός Leak, το 1804, υπήρχαν στο Αγρίνιο 40 εβραϊκές κατοικίες. Είναι προφανές ότι λόγοι εμπορικοί τις οδήγησαν εκεί. Το 1928 υπήρχαν στην Πάτρα 161 Εβραίοι ενώ το 1940 μαζί με την κοινότητα του Αγρινίου ανέρχονταν σε 265 άτομα. Την περίοδο του ναζιστικού διωγμού, 1943-44, οι Εβραίοι διέφυγαν στα γύρω χωριά. Παρ' όλα αυτά 113 άτομα εξοντώθηκαν στα χιτλερικά στρατόπεδα, δηλαδή η Κοινότητα απώλεσε το 63% του πληθυσμού της.

91 Το 1946 η Κοινότητα αριθμούσε 120 άτομα ενώ επέστρεψαν 4 όμηροι. Στα επόμενα χρόνια άρχισε σταδιακά η μείωση του εβραϊκού πληθυσμού με την εγκατάσταση των Εβραίων σε άλλες πόλεις ώστε η Κοινότητα Πατρών, όπως και του Αγρινίου, να οδηγηθεί σε μαρασμό και διάλυση το 1991. Το εσωτερικό της Συναγωγής λίγο πριν την κατεδάφισή της μεταφέρθηκε το 1984 και τοποθετήθηκε στο Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος στην Αθήνα. 1. Η εξωτερική άποψη της Συναγωγής της Πάτρας 2. Η "τεβά" (χώρος της Συναγωγής απ όπου αναγιγνώσκεται η Τορά) της Συναγωγής Πάτρας πριν από την κατεδάφιση

92 Κως Η Κως είναι ένα από τα πιο δημοφιλή νησιά της Δωδεκανήσου, η δε γεωγραφική της θέση, που βρίσκεται πολύ κοντά στην Μικρά Ασία, την κάνει σημαντικό κέντρο εμπορίου και πολιτισμού.από τον Ιώσηπο μαθαίνουμε ότι υπήρχε εβραϊκή Κοινότητα στην Κω από την εποχή του Δευτέρου Ναού. Η Κως φέρεται ως τόπος κατοικίας Εβραίων στο κεφ. Μακκαβαίων Ι (15.23) χρονολογούμενος το 142 π.χ. Το 49 π.χ., υπό την κυριαρχία της Ρώμης, οι κάτοικοι του νησιού διετάχθησαν από τον διοικητή Φάνιο να σεβαστεί την εντολή της Συγκλήτου και να επιτραπεί η ασφαλής διέλευση των εβραίων προσκυνητών που κατευθύνονταν στην Ιερουσαλήμ. Οι επισκέπτες της Κω δεν πρέπει να παραλείψουν να δουν τη θέα του λιμανιού από το Κάστρο που δεσπόζει κτισμένο από του Ιππότες του Αγίου Ιωάννη το 1314. Είναι γνωστό ότι οι Ιππότες της Ρόδου εξαφάνισαν τους Εβραίους για δύο αιώνες, αλλά μετά την ήττα τους από τον Σουλτάνο Σουλεϊμάν τον Μεγαλοπρεπή οι Εβραίοι ξαναγύρισαν το 1522. Το 1685 είναι εγκατεστημένη μία μικρή Κοινότητα που, όσον αφορά την θρησκευτική λειτουργία, εξαρτάτο από τον Αρχιραβίνο της Ρόδου. Το 1747 ο Ελιέζερ Ταρσία έκτισε, με δικά του έξοδα, μία μικρή αλλά εντυπωσιακή Συναγωγή, η οποία συντηρήθηκε μετά το θάνατό του από τα εισοδήματα που κληροδότησε από ένα γειτονικό σπίτι και δύο καταστήματα. Το 1850 ζούσαν στην Κω 40 οικογένειες οι οποίες μειώθηκαν στις 25 το 1872. Οι Εβραίοι της Κω ασχολούνταν με την εξαγωγή σταφυλιών και σταφίδων και με το εμπόριο μετάλλων και ρούχων. Το 1901 υπήρχαν μόνο 10 οικογένειες στην Κω οι οποίες ασχολούνταν κυρίως με το εμπόριο. Τα μέλη των Κοινοτήτων ζούσαν αρμονικά και μιλούσαν Ελληνικά, Τουρκικά και Ισπανοεβραϊκά.

93 Το μέγεθος της Κοινότητας αυξήθηκε σημαντικά, κατά τη διάρκεια του Ελληνο-Τουρκικού Πολέμου το 1918-22, με πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία και συγκεκριμένα από τη Σμύρνη. Το 1933 η Κως επλήγη από έναν πολύ ισχυρό σεισμό, με αποτέλεσμα να χαθούν πολλές ανθρώπινες ζωές αλλά και να καταστραφούν σημαντικά μνημεία μεταξύ των οποίων και η Συναγωγή. Αμέσως μετά την καταστροφή της παλαιάς Συναγωγής κτίσθηκε, πολύ κοντά στο λιμάνι, μία καινούργια η οποία υπάρχει μέχρι σήμερα, στην οδό Αλεξάνδρου Διάκου 4. Η Συναγωγή εξυπηρετούσε τις θρησκευτικές ανάγκες των 140 μελών της Ισραηλιτικής Κοινότητας. Μετά τη συνθηκολόγηση των Ιταλών, το 1943, και την κατάληψη των νησιών της Δωδεκανήσου από τους Γερμανούς, τα μέλη της Κοινότητας της Κω συνελήφθησαν και η περιουσία τους κατασχέθηκε. Στις 22 Ιουλίου 1944 οι Εβραίοι από την Κω και την Ρόδο στοιβάχτηκαν σε τρία φορτηγά πλοία, με προορισμό το λιμάνι του Πειραιά. Μετά την άφιξη τους στον Πειραιά επιβιβάστηκαν σε τρένα με προορισμό το Άουσβιτς. Κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος χάθηκαν όλα τα μέλη της Ισραηλιτικής Κοινότητας της Κω. Μόνο ένα άτομο επέζησε του Ολοκαυτώματος και επέστρεψε στο νησί. Σήμερα υπάρχει στο νησί μόνο η Συναγωγή, η οποία μπορεί εύκολα ν αναγνωριστεί από το Άστρο του Δαυϊδ που βρίσκεται στα κάγκελα, και η οποία χρησιμοποιείται ως Πνευματικό Κέντρο του Δήμου. Υπάρχει επίσης στην Κω ένα μικρό εβραϊκό νεκροταφείο το οποίο έχει ταφόπλακες που χρονολογούνται από τον 17ο αιώνα.

94 Ρόδος Το βιβλίο των Μακκαβαίων αναφέρεται για πρώτη φορά η εγκατάσταση των Εβραίων στην Ρόδο τον 2ο αιώνα π.χ. Η Ρόδος έχει διατηρήσει, από πολλούς αιώνες, αναλλοίωτα στοιχεία,, της εβραϊκής παρουσίας. Στα στενά, αψιδωτά, πλακόστρωτα μεσαιωνικά δρομάκια της συνοικίας "Τζουδερία" διατηρούνται ακόμη εβραϊκά σύμβολα. Τους Εβραίους της Ρόδου αναφέρει επίσης ο ιστορικός Ιώσηπος τον 1ο μ.χ. αιώνα. Μετέπειτα ιστορικά κείμενα επιβεβαιώνουν την παρουσία τους κατά τον 12ο μ.χ. αιώνα, όταν ο Ραββίνος περιηγητής Βενιαμίν από την Τουδέλα της Ισπανίας, επισκέφθηκε το νησί το 1116 και αναφέρει στο "Οδοιπορικό του" ότι βρήκε εκεί 400 έως 500 Εβραίους. Ο αριθμός τους αυξήθηκε σημαντικά όταν το 1280 εγκαταστάθηκαν και άλλοι Εβραίοι από την Αραγωνία. Ένας Ιταλός Ραββίνος περιηγητής, ο οποίος επισκέφθηκε τη Ρόδο το 1467, έγραψε σε γράμμα του, που διασώζεται στη Φλωρεντία: "Ποτέ δεν ξαναείδα μία εβραϊκή Κοινότητα όπου όλοι, από τον μεγαλύτερο ως τον μικρότερο, είναι τόσο έξυπνοι... έχουν μακριά μαλλιά και μοιάζουν με πρίγκιπες. Οι ηγέτες των Ιπποτών της Ρόδου επισκέπτονται τακτικά τα εβραϊκά σπίτια για να θαυμάσουν τις χειροτεχνίες των υπέροχων κεντημάτων". Οι Εβραίοι της Ρόδου επίσης καταγράφονται ως ένθερμοι υπερασπιστές της πόλης εναντίον των Τούρκων, το 1480. Μετά την επίθεση των Τούρκων στο νησί έμειναν μόνο 22 εβραϊκές οικογένειες, οι οποίες παρά τον φόβο των αρχικών επιθέσεων από τους Τούρκους ξαναβρήκαν τη δύναμη να συνεχίσουν τη ζωή τους. Τον 16ο αιώνα μ.χ. πολλοί Εβραίοι εκδιώχθηκαν από τη Ρόδο με απόφαση του Συμβουλίου των Ιπποτών. Η έλευση

95 νέων οικογενειών ομοθρήσκων από τη Θεσσαλονίκη, λίγο αργότερα, είχε ως αποτέλεσμα η Ρόδος να γίνει ένα σημαντικό Σεφαραδικό κέντρο. Κατά την διάρκεια των επόμενων τεσσάρων αιώνων, ιδρύθηκαν πολλές Συναγωγές και Ραβινικές Σχολές, που παράλληλα με την άνθηση του εμπορίου έδωσαν στην Ισραηλιτική Κοινότητα εξέχουσα θέση. Πλούσιοι έμποροι υφασμάτων και μεταξιού συνυπήρχαν με οπλουργούς, τεχνίτες, βιβλιοδέτες και υφαντές. Όλοι αυτοί ζούσαν στην Ρόδο, που ήταν κέντρο διεθνούς εμπορίου. Από το 1888 ξεκίνησε η λειτουργία του εκπαιδευτικού προγράμματος της Σχολής Alliance Israelite Universelle με δωρεές του Εδμόνδου Ρότσιλντ. Το 1901 λειτούργησε η Σχολή για τα αγόρια και το 1902 για τα κορίτσια. Το σχολικό κτίριο καταστράφηκε από βομβαρδισμούς το 1943. Οι Εβραίοι της Ρόδου ζούσαν σε δύο συνοικίες, διατηρούσαν δύο Συναγωγές και οι περιηγητές που την επισκέπτονταν αναφέρονταν στην ευσέβειά τους και την ενασχόλησή τους με θεολογικά θέματα. Το 1941 ζούσαν στη Ρόδο 2.000 Εβραίοι και διατηρούσαν τέσσερις Συναγωγές. Η Συναγωγή "Σαλώμ", στη διασταύρωση των οδών Δοσιάδου και Σιμίου επέζησε του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, όπως και το αρχαίο εβραϊκό Νεκροταφείο. Η Συναγωγή αυτή, κτίστηκε αρχικά τον 12ο αιώνα, καταστράφηκε κατά τη διάρκεια του πολέμου μεταξύ Τούρκων και Ιπποτών του Ναού και ξαναχτίστηκε τον 15ο αιώνα. Το 1944 συνελήφθησαν από τους Ναζί οι Εβραίοι της Ρόδου και της Κω και στάλθηκαν στον Πειραιά και από εκεί στο Αουσβιτς. Κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος χάθηκαν σχεδόν όλοι οι Εβραίοι της Ρόδου, μόνο 151 άτομα επέζησαν. Σήμερα, η Κοινότητα απαρτίζεται από περίπου 40 άτομα. Τον Ιούνιο του 2002 ανεγέρθηκε στην Πλατεία Εβραίων Μαρτύρων, στην παλιά πόλη της Ρόδου, Μνημείο αφιερωμένο στη μνήμη των Εβραίων του νησιού που εξοντώθηκαν κατά το ολοκαύτωμα.

96 Εσωτερικό της Συναγωγής Σαλώμ στην Ρόδο Άποψη της πλατείας Εβραίων Μαρτύρων στην Ρόδο

97 Πηγές: http://www.kis.gr/ http://el.wikipedia.org/wiki/%ce%99%cf%83%cf%84 %CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1_%CF%84%CF% 89%CE%BD_%CE%95%CE%B2%CF%81%CE%B1%C E%AF%CF%89%CE%BD_%CF%83%CF%84%CE%B7 %CE%BD_%CE%95%CE%BB%CE%BB%CE%AC%C E%B4%CE%B1 Βιβλίο ΧΡΟΝΙΚΑ

Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Χρήστης:Actia_Nicopolis/πρόχειρο&oldid=10529064"